نايماندار تايپاسىنىڭ تەگى تۋرالى ماسەلە ەرتەدەن-اق تاريحشىلاردىڭ پىكىرتالاسىن تۋدىرىپ كەلدى. بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر (ي.يا. شميدت، ا.م. پوزدنەۆا، د.وسسون، ۆ.ۆ. بارتولد، ۆ.پ. ۆاسيلەۆ، ت.ب.) نايماندارداردى موڭعول، باسقالارى (راشيد ءاد-دين، ح.حوۆارس، پ.پوۋحا، ا.بوبريۆنيكوۆ، گ.ە. گرۋمم-گرجيمايلو، ن.ا. اريستوۆ، س.امانجولوۆ، ءا.مارعۇلان) تۇركى تەگىنە جاتقىزدى. قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ تۇركى تەكتەس ەكەندىگى تولىق دالەلدەنگەن. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە “نايمان” اتاۋى موڭعولشا “سەگىز” دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. “وعىز تايپاسىنان شىققان نايماندار تۇركى تىلدەس حالىق بولدى. ولار 8 عاسىردان باستاپ “سەگىز وعىزدار”، كەيىنىرەك “تسزبۋ-بۋ” وداعىن قۇراپ كەلدى. “نايمان” ءسوزى ولارعا كورشى حالىقتاردىڭ بەرگەن اتاۋى” دەپ جازدى ل.ل. ۆيكتوروۆا. ابىلعازىنىڭ پىكىرىنشە: “نايماندار – كونە جۇرتتاردىڭ ءبىرى، مالى مەن باسى كوپ وسكەن حالىق”. “سەلەنگا تاس جازۋى” دەپ اتالاتىن 750 ج. تۇرعىزىلعان ۇيعىر ەسكەرتكىشىندە، “لياو شي” جازبالارىندا (8 ع.) سەگىز-وعىزدار تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. سەگىز وعىز جۇرتىن اۋەلى “نايمان ايماق” (“سەگىز تايپا”) دەپ 10 عاسىردا قيداندار اتاي باستاعان دەگەن توپشىلاۋ بار. كەيىننەن موڭعول يمپەرياسىنىڭ داۋىرلەۋى بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى اتاۋ ورنىنا قولدانىلا باستاۋىنا ودان ءارى جاعداي جاساعان. زەرتتەۋشىلەر بۇل تايپا 10 عاسىردان “نايمان” دەپ اتالا باستاسا دا، 13 عاسىرعا دەيىن بۇرىنعى “سەگىز” اتى قوسارلانا ايتىلىپ كەلگەنىن العا تارتادى.
نايماندار مونعول يمپەرياسى قۇرامىندا.
سەگىز وعىزدار تۇرىك قاعاندىعىنىڭ شىعىس بولىگىندە ورنالاستى. شىعىس تۇرىك قاعاندىعى ىدىراعاننان كەيىن ولار ءبىراز ۋاقىت ۇيعىر قاعاندىعىنىڭ، كەيىننەن سولتۇستىك قىتايدان اۋىپ كەلگەن قيدانداردىڭ (لياو اۋلەتى) قول استىنا قارادى. وسى كەزدە سەگىز وعىز اتاۋىنىڭ ورنىنا نايماندار ءسوزى ورنىقتى. 12 عاسىردىڭ باس كەزىندە قيداندار تسزين اۋلەتىنەن (شۇرشىتتەر) جەڭىلىپ، جەتىسۋعا اۋعان كەزدە نايماندار جەكە ۇلىس بولىپ قالىپتاسۋعا مۇمكىندىك الدى. 12 عاسىردىڭ 2-جارتىسىندا ولار ورتالىق ازياداعى ەڭ كۇشتى، جەتەكشى مەملەكەت بىرلەستىكتەردىڭ بىرىنە اينالىپ، الىس-جاقىن ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى (نايمان مەملەكەتى). وسى كەزەڭدەگى جازبا دەرەكتەرىندە نايماندار باتىسىندا قاڭلى، قىپشاق، شىعىسىندا كەرەي، مەركىت، تەرىسكەيىندە قىرعىز، وڭتۇستىگىندە ۇيعىر، تاڭعۇتتارمەن شەكارالاس، قوڭسىلاس بولعانى ايتىلادى. نايمان مەملەكەتى قۇلاپ، حالقى شىڭعىس حان[2] يمپەرياسىنا باعىنعان سوڭ، ولاردىڭ ءبىراز بولىگى بايىرعى قونىستارىنا جاقىن ەرتىس، التاي القابىندا ورنىعىپ، ۇگەدەي حاننىڭ ۇلىسىنا قارادى. شاپقىنشىلىقتان ىعىسقاندارى بالقاش توڭىرەگىنە، الاكول ماڭىنا، سىر، ىرعىز القابىنا دەيىن ورنالاستى. 15 ع-دا ەداۋىر بولىگى ءابىلحايىر حاننىڭ، كەيىننەن مۇحاممەد شايباني حاننىڭ ىقپالىندا بولدى. قالعان بولىگى قازاق حاندىعىن قۇراعان نەگىزگى تايپالارمەن بىرگە موڭعولستان جەرىنە اۋدى. 16 – 17 ع-اسىرلاردا كەيبىر نايمان رۋلارى اتباسار، ىرعىز ايماقتارىندا ءومىر سۇرگەن. م. شايبانيمەن[3] بىرگە ماۋەرانناحرعا اۋعان نايماندار سىرداريانىڭ تومەن اعىسىنداعى بالىق پەن مەرۆ ارالىعى وڭىرلەرىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە جۇزدەن اسا جىل ماڭىزدى ءرول اتقاردى. 1620 – 25 ج. حورەزمدەگى بيلىك ءۇشىن بولعان تارتىستان كەيىن نايماندار باس ساۋعالاپ ءبىر توبى قىرعىزدارعا، ءبىر بولىگى ەدىل، جايىقتاعى نوعاي ورداسىنا، ەندى ءبىرى بۇحار حاندىعىنا باعىندى. م.تىنىشباەۆتىڭ[4] ايتۋىنشا، 1680 ج. نايمانداردىڭ ءبىر توبى اۋليەاتادان تاشكەنتكە دەيىن، ارىس پەن سىرداريا ءوڭىرىن، قاراتاۋ سىلەمدەرىن قونىستانا باستاعان. “اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما”[5] جىلدارىندا نايمانداردىڭ كوپشىلىگى قىرىلىپ، قالعانى سامارقاند، بۇحار وڭىرلەرىنە ىعىسادى. 1726 ج. نايماندار رەسەي شەكاراسىنا جاقىن كەلىپ، سامەكە حاننىڭ قول استىنا وتكەن. ول قايتىس بولعاننان كەيىن ابىلاي بيلىگىنە قاراي بەت بۇرىپ، الاكول، زايسان، التايعا دەيىنگى القاپقا ورىن تەبەدى. ولار قازاق حالقىنىڭ جوڭعارلارعا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە بەلسەنە قاتىستى. قازاق قولى 1750 – 60 ج. جەتىسۋ مەن التايدى جوڭعارلاردان ازات ەتكەندە نايماندار قارا ەرتىس، بۇقتىرماعا دەيىنگى بۇرىنعى اتا مەكەنىنىڭ ءبىر شەتىنە يە بولىپ، سوندا تۇبەگەيلى ورنىعىپ قالدى. بۇل قونىستانۋ 1810 جىلعا دەيىن جالعاستى. 1917 ج. رەسەي ۇكىمەتى جۇرگىزگەن ساناق بويىنشا رەسەي جانە قىتاي يمپەريالارىنىڭ قۇرامىندا 830 مىڭداي نايماندار ءومىر سۇرگەن.نايماندار ورتالىق ازيانىڭ وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز، باشقۇرت، ت.ب. حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن.
قازاق حالقى قۇرامىنداعى نايماندار
قازاق حالقىنىڭ شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا نايماندار ورتا جۇزگە كىرەدى.قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى نايمانداردان: تەرىستاڭبالى (كەيدە ەلاتا), سارىجومارت (ەرگەنەكتى نايمان), تولەگەتاي دەگەن رۋلار بىرلەستىكتەرى تارايدى. تەرىستاڭبالىدان: مامبەت، رىسقۇل; cارىجومارتتان: بالتالى، باعانالى، كوكجارلى، بۋرا (نايمان), قاراتاي; تولەگەتايدان: قاراكەرەي، مۇرىن، ءتورتۋىل، ماتاي، اتالىق (كەيبىر دەرەكتەردە كەنجە), سادىر. كەلەسى ءبىر شەجىرە نۇسقاسىندا نايمانداردان توقپان، ەلاتا، وكىرەش تاراتىلادى. ەلاتادان: كەلبۇعا مەن كەتبۇعا; وكىرەشتەن: تولەگەتاي جانە سۇگىرىش; تولەگەتايدان: قاراكەرەي، ءتورتۋىل، سادىر، ماتاي تارايدى. سۇگىرىشتەن: ەرتەكتى، باعانالى، بالتالى; ەرتەكتىدەن: كوكجارلى، سارىجومارت، بۋرا رۋلارى تارايدى. ءار رۋدىڭ ءوز رۋلىق تاڭباسى مەن ۇرانى بار. نايمانداردىڭ ورتاق تاڭباسى – Y (باقان), ۇرانى – قاپتاعاي[6].
نايمان دەگەن ءسوز تۋرالى دا ءار ءتۇرلى ءسوز بار. پروفەسسور بەرەزين «نايمان دەگەن ءسوز – ماڭعول تىلىنشە سەگىز دەگەن ءسوز، سەگىز رۋ ەل بولعاندىقتان ايتىلعان» دەيدى. اريستوۆ «نايمان دەگەن كاتۋني وزەنىنىڭ ءبىر ايرىعى ەدى، سول وزەن اتىمەنەن قويىلعان» دەيدى. ەسكى زاماندا نايمان كوپ ەل بولعان. شىڭعىس حان تۇسىندا تاڭ، بۇيرىق دەگەن اعايىندى ەكى حان بيلەپ، ەكى ءبولىنىپ تۇردى. شىڭعىس ەكى حاندى دا ءولتىرىپ، ەلىن شاپقاندا، نايماننىڭ ءبىر بولەگى كۇنباتىسقا قاشىپ بارىپ. بۇل نايماننىڭ دا كوبى جەر جۇزىندەگى تۇرىك ناسىلدەرىندە بار. ورتا جۇزدەگى نايمان، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەسكى سوزىنشە، سوفى مىرزا دەگەننىڭ ءناسىلى. ونى بابا مىرزا دەگەن ءىنىسى ولتىرگەندە، سوفى مىرزانىڭ توقالىنىڭ جالعىز بالاسى وكىرەش قازاق ىشىنە كوشىپتى. وسى ءسوز ابىلعازى حاننىڭ سوزىنە تۋرا كەلەدى. سەبەبى ابىلعازىنىڭ اكەسى اراب مۇحامەدحاندى ءولتىرىپ، «ورنىنا حان قويامىن» دەپ سوفى مىرزا سامارقاندتان حىسىراۋ دەگەن حان ءناسىلدى بىرەۋدى الىپ كەلگەندە، اراب ماحمۇد ءبىلىپ حىسىراۋدى ءولتىرىپ، سوفى مىرزانى وزىنە نوكەر بولىپ تۇرعان سوفىنىڭ ءىنىسى بابا مىرزاعا بەرگەندە، «مەن حانعا دۇشپان كىسىنى اعا قىلمايمىن» دەپ ءوز اعاسىن ءوزى ءولتىردى دەپ جازادى. ورتا جۇزدەگى نايماننىڭ بەرگى اتالارى تۋرالى جازىلعان سپاسسكي، اريستوۆ، ماەۆسكي دەگەن ورىس جازۋشىلارىنىڭ سوزىندە شاتاق قاتالارى كورىندى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ورتا جۇزدەگى نايمان اتاسى – سوفى مىرزا، ونىڭ بالاسى – وكرەش، ونىڭ ءۇش بالاسى – دومباۋىل، سۇگىرشە، سارجومارت. دومباۋىل تۇقىمى جىلقىسىنا تەرىس جاعىنان تاڭبا باسىپ تەرىستاڭبالى اتاندى. سۇگىرشەنىڭ بالاسى – قىتاي، ونىڭ بالاسى – تولەگەتاي، ونىڭ ءتورت بالاسى – قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل. قاراكەرەيدىڭ ەكى بالاسى – بايتورى، ەرتورى. بايتورىنىڭ بالاسى – بايىس جاكە اسىراپ العان اقنايمان. ەرتورىنىڭ بالاسى – بايسيىق جانە اسىراپ العان قارامولدا، بايىستىڭ بايبىشەدەن ءتورت بالاسى – مامبەتقۇل، سىبانقۇل، احمەدقۇل، سارى. مامبەتقۇل جاس كۇنىندە وكپەشىل بولىپ، قىرجيىپ وتىرا بەرگەننەن قىرجي اتاندى. سىبانقۇل سىبان اتانىپ، احمەدقۇل اقىمبەت اتاندى. بايىستىڭ توقالىنان ەكى بالاسى – تۋما، توقباق جانە توقال اسىراپ ەكى بالا – بوشاتچى، بايعانا. جانە بايىستىڭ ماقتا اپاي دەگەن ءبىر قىزى توقتار دەگەن سارتقا ءتيىپ، ەرجىگىت، بايجىگىت دەگەن ەكى بالا تاۋىپ، ەرجىگىت سارتپەن ەرىپ تۇركىستانعا كەتىپ، بايجىگىت مۇندا قالعان. جوعارىداعى سارىنىڭ قاتىنىنىڭ اتى مۇرىن ەكەن، سارىنىڭ ءناسىلى سول شەشەلەرىنىڭ اتىمەن مۇرىن اتاندى; جوعارعى بايسيىقتىڭ ءتورت بالاسى – جانعۇلى، مەڭلىباي، توبەت، اقبەلبەۋ. بۇل تورتەۋىمەنەن اسىراندى قارامولدا ءتاسىلى سەمىز نايمان اتاندى. جوعىرعى ماتايدىڭ ءۇش بالاسى – اتالىق، كەنجە، قاپتاعاي – اتالىقتىڭ قاتىنى قىزاي دەگەننىڭ اتىمەن تۇقىمى قىزاي اتاندى. جوعارعى سارىجومارتتىڭ بايبىشەدەن – قاراتاي جانە توقالدىڭ ءتورت بالاسى – بۇيدالى، جانسارى، بارجاقسى، شايگوز. بۇل تورتەۋى ناعاشىسى ۋاق ىشىنە كەتىپ، كۇنى بۇگىن ەرگەنەكتى ۋاق اتانىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى، سارجومارتتىڭ ءناسىلى ەرگەنەك تاڭبا سالىپ، ەرگەنەكتى نايمان اتانىپ ەدى. سول سەبەپتەن بۇلار ەرگەنەكتى اتاندى. بىراق حالىقتىڭ كوبى ولاردى ۋاق دەپ كەتتى. سارجومارتتىڭ جانە اسىراندى بالاسى – بۋرا جانە شەشەسىنە ەرىپ كەلگەن كۇڭىنەن تۋعان – بالتالى، باعانالى جانە ءبىر قۇلى – كوكجارلى.[7].
تاريحى
نايمان تۋرالى دەرەكتەر ونى اۋەلدە حينگاننان قارپاتقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلى دالانىڭ ەرتىس پەن ورحون وزەندەرى ارالىعىندا ەجەلدەن كوشىپ جۇرگەن تايپالار قاتارىندا تانيدى. ول – سوناۋ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ەكىنشى عاسىرلاردان باستاپ داۋىرلەپ، ورتا ازيادان سارى وزەنگە دەيىنگى بايتاق ايماقتى جايلاعان حۋننۋ (عۇن) ۇلىسىنىڭ، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باستاپقى عاسىرلارىندا قىتاي جازبالارىندا «تەلە» دەگەن اتپەن ايگەلەنگەن بايىرعى كيىز تۋىرلىقتى قانداس تايپالار قاۋىمداستىعىنىڭ كەسەك ءبىر سىنىعى. ابىلعازى جازۋىنشا: «نايماندار – كونە جۇرتتاردىڭ ءبىرى، مالى مەن باسى كوپ وسكەن حالىق». بۇل ەل VI-VII عاسىرلارداعى ايبىندى تۇرىك قاعاناتى زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن اتا جازۋىمىزدا موڭعولياداعى قازاق عالىمى ءارى قايراتكەرى ق.سارتقوجاۇلىنىڭ دالەلدەۋىنشە، «بايىرقۋ»، «سەگىز وعۇز» تايپاسى تۇرىندە كورىنىس بەرەدى. ءبىرسىپىرا عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە، «وعۇز» ءسوزىنىڭ كونە تۇرك تىلىندەگى ءبىر ماعىناسى تايپا دەگەنگە كەلەدى. ( «وق» – تايپا، «ز» – جيىنتىق سان ەسىم). ال «نايمان» موڭعولشا سەگىز دەگەن ءسوز. سەگىز وعۇز جۇرتىن اۋەلى «نايمان ايماق» ( «سەگىز تايپا») دەپ ح عاسىردا موڭعول تىلدەس قيداندار اتاي باستاعان ەكەن. كەيىننەن موڭعول يمپەرياسىنىڭ دۇنيەگە كەلىپ داۋىرلەۋى، بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى اتاۋ ورنىندا قولدانىلا باستاۋىنا ودان ءارى جاعداي جاساعان ەدى. زەرتتەۋشىلەر بۇل تايپا ح عاسىردان «نايمان» دەپ اتالا باستاسا دا، ءحىىى عاسىرعا دەيىنگى بۇرىنعى «سەگىز» اتى دا قوسارلانا بايقالىپ كەلگەنىن دە ورتاعا تارتادى. كەزىندە جاپون تەڭىزىنەن شىعىس تۇركىستانعا دەيىنگى بايتاق ءوڭىردى قولاستىنا باعىندىرىپ، نايماندارعا دا ءبىراز ۋاقىت بيلىك جۇرگىزگەن لياۋ اۋلەتىنىڭ (ۇلى قيدان مەملەكەتى تاريحى تۋرالى جازىلعان جىلنامالاردا (ح عاسىر) نايماندار باتىسىندا (ەرتىستەن ارى) قانلى، قىپشاق، شىعىسىندا (ورحون، تولا جانە وڭعىن وزەنلەرىنىڭ القابى) كەرەي، مەركىت، تەرىسكەيىندە (سەلەڭگەننىڭ سالالارى) قىرعىز، وڭتۇستىگىندە ۇيعىر، تاڭعۇتتارمەن شەكارالاس، قوڭسىلاس بولعانى ايتىلادى.
ءراشيد-ءا-ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعى» مەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» كورسەتۋىنشە، ارعۇن وزەنىنىڭ حايلار دەپ اتالاتىن سالاسى مەن حالقىن گول وزەنى القابىندا قوڭىراتتار مەكەندەدى. ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باس كەزىندە وسى قوڭىراتتاردان باتىسقا قاراي كەرەي، مەركىت جەرىنە دەيىنگى ارالىقتا (ونون، كەرۋلەنوزەندەرىنىڭ القابى) حۋننۋ، دۋنحۋلاردىڭ ءبىر سىنىعى بولىپ تابىلاتىن تۇرك-موڭعول جۇرتتارى دا قاناتىن جايىپ ءوسىپ جاتتى. ول تايپالارعا وزدەرىمەن ىرگەلەس، كەيىننەن موڭعول ءتىلى دەپ ەن تاعىلعان تىلدە سويلەيتىن قيدان (وسى سوزدەن «قىتاي» اتاۋى شىققان) مەملەكەتىنىڭ ۇستەمدىگى مەن ىقپال-اسەرى تىم ەتەنە بايقالاتىن. تۇرك تايپالارىنىڭ قاق ورتاسىندا جاتقان وسى جۇرتتاردىڭ سوڭىرا موڭعول ءتىلدى اتانىپ كەتۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى – ءتۇپ-تەگى ىشكى موڭعوليادان شىققان سول قيدانداردىڭ جەگى قۇرتتاي دەندەپ كەتكەن جويقىن اسسيميليايياسىنا تىعىز قاتىسى بار بولۋى دا عاجاپ ەمەس. (مۇنداي مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ورىس ءتىلى شىڭداپ ەنە باستاعان جارتى عاسىر ىشىندە، قازاقتىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ ورىس ءتىلدى بولىپ شىعا كەلگەنى كوز الدىمىزدا عوي). ءحىى عاسىردىڭ باسىندا ۇلى قيدان (لياۋ( مەملەكەتى ىدىراپ، قيدانداردىڭ ءبىراز بولىگى جەتىسۋ مەن ورتا ازياعا ءوتىپ، قاراقىتاي مەملەكەتىن قۇرعانى بەلگىلى (1140-1213). ولار كەيىنىرەك جەرگىلىكتى حالىقتارعا ءسىڭىسىپ كەتتى. ال سول عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ونون، كەرۋلەن القابىن جايلاعان تايپالاردىڭ اراسىنان تەمۇجين سىندى جاس كوسەم باستاعان قيات تايپاسى لاۋ ەتىپ كوتنرىلىپ، «تارىداي شاشىراعان موڭعولدىڭ باسىن قوسىپ»، از ۋاقىتتا-اق ماڭىنداعى ەلدى ۇيىستىرا العان موڭعول مەملەكەتىنە اينالدى. موڭعوليالىق قازاق عالىمى ي.قابىشۇلى تەمۇجينگە شىڭعىس (جەڭىس، جەڭگىز) دەگەن ەسىمدى ەنشىلەگەن سول كەزدەگى كەرەيلەردىڭ حانى تورى (تورعىل( ەكەنىن ايتادى. (تورىنى وعان قىتايلار بەرگەن «ۋاڭ» ياكي، ءبىر ەلدىڭ ءامىرشىسى لاۋازىمى بويىنشا ۋاڭ حان دەپ تە اتايدى. ءوزى ۇلكەن ءبىر ەلدىڭ بيلەۋشىسى، ءارى اكەسى ەسۋكەيدىڭ انداسى بولعاننان كەيىن تورى بۇل ەسىمدى «جاقسى تىلەك»، جارىم ىرىس» قىلىپ ايتسا ايتقان شىعار. الايدا شىڭعىس حان شاپقان سايىن توسكە ورلەپ، ماڭايىنداعى تاتار (تاتا، تەتان) مەن قوڭىراتتى قولاستىنا باعىندىرىپ العاننان كەيىن، كەرەي ەلىنىڭ وزىنە اۋىز سالدى. اكەسىندەي بولعان تورىنى (ۋاڭ حاندى) تۋعان جەرىنەن بەزىندىرىپ، اقىرى ول نايمان قاراۋىلدارىنىڭ قولىنان كەزدەيسوق قازا تاپتى. ال اۋقاتتى نايمان مەملەكەتىنىڭ شىڭعىس حانمەن شايقاستارى تاريحي جىلنامالاردا جان-جاقتى جازىلىپ قالعان ءبىر حيكايا.
تەمۇجيننىڭ اكەسى ەسۇكەي باتىردىڭ تۇسىندا نايمانەلىن ينانىع بىلگى قاعان بيلەگەن ەدى. «ينانىع» – سەنىمدى، «بىلگى» – بىلگىر، كەمەڭگەر دەگەن ءسوز. سول ينانىع بىلگىنىڭ زامانىندا نايماندار قيدان مەملەكەتىنىڭ (قاراقىتايلاردىڭ) قارماعىنان قۇتىلىپ، بوستاندىعىن الادى. ول ولگەننەن كەيىن نايمان ۇلىسى ەكى بالاسى بايبۇقا (قوسالقى اتى – تاي، تايان. قيداندار وعان داۋاڭ) «ۇلكەن ءامىرشى» (دەگەن اتاق بەرگەن، سول ءسوز كەلە-كەلە تايانعا اينالعان) مەن بۇيرەكتىڭ تالاسىنا تۇسەدى. اقىرى اعايىندى ەكەۋ اراسىنداعى ارازدىق ۇلىستى ەكىگە ءبولىپ تىنادى. تاي حان ۇلكەنى بولعاندىقتان، اكەسىنىڭ ورنىندا جازىق ايماقتى، بۇيرەك تاۋلى ءوڭىردى مەكەندەيدى. نايماندار مەن شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ العاشقى شايقاسى 1199 جىلى التاي وڭىرىندەگى ۇلىڭگىر كولىنىڭ ماڭىندا وتكەن ەدى. وندا شىڭعىس كەرەي حانى تورىنىڭ شاقىرۋىمەن وداقتاس رەتىندە كومەككە كەلگەن. سول جولى بۇيرەك حان ويسىراي جەڭىلىپ، ءوزى ەنەساي قىرعىزدارىنا قاشىپ قۇتىلادى. ارادا ءۇش جىل وتپەي جاتىپ، ولار تاعى دا شايقاس دالاسىندا باس قوسقان. بىراق بۇل جولى دا شىڭعىس حان مەن ۋاڭ حاننىڭ تىزە قوسا قيمىلداۋى بۇيرەك حاننىڭ ويسىراي جەڭىلۋىنە ءماجبۇر ەتتى. ول باسىن ازەر ساۋعالاپ، تاعى دا قاشىپ قۇتىلدى. بۇدان كەيىن شىڭعىس حاننىڭ كەرەيلەرمەن جاۋلاسىپ، تورى حاننىڭ (ۋاڭ حاننىڭ) تۇبىنە جەتكەنىن جاڭا ايتتىق. ونى ولتىرگەن بۇيرىك حاننىڭ اعاسى تاي حاننىڭ جاساۋىلدارى بولاتىن. سول حابارعا كوزى انىق جەتكەن تاي بويىن اشۋ-ىزا كەرنەپ: «كۇنشىعىستاعى از موڭعول قىر كورسەتەتىندى شىعاردى. اتاسىنان اسىل جارالعان ۋاڭ حاندى الۋان ءتۇرلى قىرمەن قورقىتىپ، بەزەندىرىپ، ولىمگە دۋشار ەتتى. ءسويتىپ ولار ءبارىن يەلەنىپ، قاعان بولماقشى عوي، تەگى؟ كۇن مەن اي اسپاندى ۇنەمى جارىق ەتىپ تۇرۋ ۇشىنجاراتىلعان بولار. ال جەردە ەكى قاعان بولا المايدى. ەندنشن سول از موڭعولدى بايلاپ اكەلەيىك»، – دەيدى. («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»). سوندا تاي حاننىڭ كىشى شەشەسى كەربەز: «قايتپەكسىڭ، ول موڭعولدار قوڭىرسىعان ءيىستى، قومىت-قومىت كيىمدى ەمەس پە؟ اكەلىپ قايتەسىڭ. اۋلاپ جۇرگەنىڭ ءجون عوي. تەك ءوڭى ءتۇزۋ قىز-قاتىندارىن اكەلىپ، قول-اياعىڭدى جۋىنداراپ، مال ساۋعىزسا جەتپەي مە؟» – دەيدى. تاي حان ماڭايىنداعى ءالى دە موڭعولدارعا باعىنا قويماعان مەركىت، قاتاعان، دۇربەت تايپالارى جانە بۇرىن تالقاندالعانكەررەيلەر مەن تاتارلاردىڭ ءبىراز بلىگىمەن وداق قۇرىپ، شىڭعىس حانعا قارسى جورىققا قامدانادى. الايدا بۇل حاباردى الىسىمەن، شىڭعىس ەرتەرەك قيمىلداپ، وداقتاستار اسكەرىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، ولاردى تاس-تالقان ەتەدى. تاي حان سوعىستا قازا تاۋىپ، ونىڭ ۇلى كۇشلىك امان قالعان جۇرتىن باستاپ، بۇل كەزدە التايدىڭ تۇستىگىندە جۇرگەناعاسى بۇيرەك حانعا كەلىپ پانالايدى. وسىدان كەيىن بۇكىل نايمان ەلىنىڭ قونىسى موڭعولدىڭ قولاستىنا قاراعان. «قۇپيا شەجىرەدە» تاي حاننىڭ كىشى شەشەسى كەربەز (كۇربەسۋ) حانىمدى شىڭعىس حان الدىنا اكەلدىرىپ: «سەن موڭعولدى ساسىق دەپسىڭ عوي. قانداي ەكەن»، – دەپ وزىنە توقال ەتىپ العاندىعى جازىلادى.
قاناتتاس وتىرعان ءىرى كورشىلەرى نايماندار مەن كەرەيىتتەردى وسىلايشا جەڭگەننەن كەيىن بۇل وڭىردە ەندى شىڭعىس حاندى توقتاتا الاتىن كۇش تە قالماعان ەدى. از ۋاقىتتا ول قازىرگى موڭعول جەرىنە سايكەس كەلەتىن ايماقتى تۇگەل باعىندىرىپ الدى.، 1206 جىلى كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلىلەر ونون جاعاسىنا قۇرىلتايعا جينالىپ، «توعىز سيراقتى اق تۋ كوتەرىپ»، شىڭعىستى موڭعول يمپەرياسىنىڭ ۇلى حانى ەتىپ كوتەردى. (تاريحشى ي.قابىشۇلى سول يمپەريا قۇرىلار قارساڭىندا موڭعولدار 200 مىڭ، كەرەيلەر 600 مىڭ، نايماندار 800 مىڭ بولعان ەكەن دەگەن دايەك ايتادى). وسى قۇرىلتايدان كەيىن شىڭعىس حان التايدىڭ كۇنگەيىندە ءالى دە نايماننىڭ اتامەكەنىن قايتارىپ الۋدى ويلاپ جۇرگەن بۇيرەك حانعا جورىققا اتتانادى. ول بۇل كەزدە ەشتەڭەدەن حابارسىز ۇلىق تاۋ قويناۋىنداعى ساقسۋ وزەنىڭ بويىندا از اداممەن اڭ اۋلاپ، سەيىل قۇرىپ جۇرگەن ەدى. قاس قىلعانداي ءنوپىر اسكەر ءدال ونىڭ ۇستىنەن تۇسەدى دە، تۇتقىنعا الىنىپ، اتا جاۋى سول جەردە ونىڭ باسىن قاعادى. وعان پانالاپ جۇرگەن كۇشلىك امان قالعان ەلدى ەرتىپ ەرتىسكە قاراي قاشادى. الايدا شىڭعىس حان نايماندارعا بۇل جەردە دە تىنىشتىق بەرمەيدى. 1208 جىلى ەرتىس جاعاسىندا نايماندار مەن مەركىتتەردىڭ بىرلەسكەن كۇشىن تاس-تالقان قىلادى. ودان كەيىن بۇل تايپالار جەتىسۋعا قاراي بوسادى.
كۇشلىك حان بەسبالىق، تۇرفاي ايماعى ارقىلى اينالىپ، ءبىر كەزدە نايمانداردى دا بيلەگەن قيدان مەملەكەتىنىڭ ورتا ازياعا كەلىپ جاڭعىرعان ءتۇرى قاراقىتاي يمپەرياسىنىڭ استاناسى بالاساعۇنعا جەتەدى. بۇل داۋىردە جوڭعار تاۋىنان يرانعا دەيىنگى ايماق وسى قاراقىتاي گورحانىنا (ۇلى حانىنا) قارايتىن. نايمانداردىڭ تايان سىندى حانىنىڭ بالاسى كۇشلىكتى گورحان سارايىندا ىلتيپاتپەن قارسى الادى. جيلۋگۋ گورحان وعان قىزىن بەرىپ، جاقىن ادامدارىنىڭ ءبىرى ەتەدى. بۇل شامادا قاراقىتاي مەملەكەتىنىڭ السىرەپ، بۇعان دەيىن وعان باعىنىشتى بوپ كەلگەن حورەزم ەلىنىڭ ەلىنىڭ داۋىرلەي باستاعان دا كەزى ەدى. شاماسى گورحان كۇشلىك توڭىرەگىنە جينالۋعا ءتيىس نايمانداردى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋدى كوزدەگەن دە بولۋى كەرەك. ءارى كۇشلىكتىڭ دە وعان وسى تەكتەس ۋادە بەرگەنىن ءبىز ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعىنان»، قىتايدىڭ «جول قاتىناس تاريحىنىڭ ماتەريالدارى» اتتى ەڭبەگىنەن ۇشىراستىرامىز. كۇشلىك حان جيلۋگۋگە: «مەنىڭ تايپام كوپ، ولار قازىر ەمىل، قويلىق، بەسبالىق جەرلەرىنە كەلىپ قونىستانىپ وتىر. ماعان رۇقسات بەرسەڭىز، ولاردى جيناپ، ولاردىڭ كۇشىن مەن سىزدەرگە كومەك بەرەمىن»، – دەيدى. گورحان مۇنى ماقۇل كورىپ، وعان قارۋ-جاراق، قاراجات بەرەدى. ارينە تايان حاننىڭ ۇلى كۇشلىك حان تۇركىستان ايماعىنا كەلىپتى دەگەن حابار وسى ماڭعا شىڭعىس حاننىڭ قاھارىنان ىعىسىپ كەلگەن نايماندارعا قاتتى اسەر ەتتى. ولار تەز ارادا كۇشلىك حاننىڭ قولاستىنا جينالىپ، جويقىن كۇشكە اينالدى. بۇل جاعداي ەندى كۇشلىكتى گورحان بيلىگىن تارتىپ الۋ نيەتىنە يتەرمەلەدى. جانە سول كەزدە تالايدان اندىسۋلى مۇحاممەد حورەزمنىڭ گورحانعا قارسى شىققانىن ەستۋى مۇڭ ەكەن، كۇشلىك تە ويىن جۇزەگە اسىرماق بوپ قاراقىتاي امىرشىسىنە قارسى قىميلدى باستاپ جىبەردى. جاسانعان اسكەر قويسىڭ با، كۇشلىك كوپ ۇزاماي-اق ءوز قايىن اتاسىنىڭ تاعىنا وتىردى. وسىلايشا شىڭعىس حان اسكەرىنەن كۇيرەگەن (1204 جىل) نايمان مەملەكەتىنىڭ سوڭعى حانى ارادا سەگىز جىل وتپەي جاتىپ، قاراقىتاي يمپەرياسىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا العان. تاريحي دەرەكتەردە نايماندار مەن كەرەيلەردىڭ نەستوريان ءدىنىن (حريستيان دىنىندەگى ءبىر اعىم) ۇستانعانى ايتىلادى. كۇشلىك حان جيلۋگۋدىڭ قىزى كۇنكەگە ۇيلەنگەنننەن كەيىن نەستوريان دىنىنەن شىعىپ، بۋددا دىنىنە (پۇتقا تابىنۋشىلىق) كىرەدى. ول كەزدە قاراقىتاي مەملەكەتىندەگى جۇرتتىڭ دەنى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن بولعاندىقتان، كۇشلىك حان تاراپىنان ولار «نە نەستوريان، نە بۋددا دىنىنە كىرسىن» دەگەن زومبىلىق تالاپتار دا قويىلىپ تۇرعان كورىنەدى.
اتامەكەنىنەن كوتەرە قۋىپ جىبەرگەن نايمان حانى كۇشلىكتىڭ بايتاق تۇركىستان ايماعىندا بۇلايشا داۋىرلەپ وتىرعانىنان شىڭعىس حان ءسىرا حابارسىز ەمەس-ءتىن. تەك ول بۇل كەزەڭدە قىتايدى جاۋلاپ الۋ جورىقتارىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. سول جورىقتان قايتىسىمەن، شىڭعىس حان 1218 جىلى كۇشلىككە قارسى ايگىلى قولباسشىسى جەبە نويان باسقارعان كۇشتى اسكەرىن جىبەردى. جەبە نويان قاراقىتاي ەلىنە جەتىسىمەن، بارشاعا ءدىن، سەنىم بوستاندىعىن جاريالادى. بۇعان دەيىن دە وزىنە مۇسىلمانداردى قارسى قويىپ العان كۇشلىك شايقاستاردا شىڭدالىپ كەلگەن موڭعول اسكەرلەرىنىڭ ەكپىنىنە توتەپ بەرە المادى. تاس-تالقان بولىپ جەڭىلىپ، التاي تاۋلارىنا قاراي قاشتى. بىراق جەبە نويان ونى قويمماي قۋالاپ ءجۇرىپ، اقىرى سارىكول ماڭىندا قولعا ءتۇسىرىپ، ءولتىرىپ تىنادى. نايمان ەلىنىڭ شىڭعىس حانعا قارسى جيىرما جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان قان كەشتى كۇرەسى وسىلايشا اياقتالدى. نايمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى اتامەكەندەرىندە قالىڭ وتىرعان بۇل ەلدىڭ قۇرامىنا كىرگەن رۋلاردىڭ جان-جاققا كەڭ ىدىراپ كەتۋىنە، باسقا تايپالار اراسىنا سىڭۋىنە اسەر ەتتى. ولاردىڭ ءبىراز بولىگى بايىرعى قونىستارىنا جاقىن ەرتىس، التاي القابىندا ورنىعىپ قالىپ، شىڭعىس حاننىڭ بالاسى ۇگەدەي حاننىڭ قول استىنا قارادى. شاپقىنشىلىقتان ىعىسقاندارى بالقاش توڭىرەگىنە، الاكول ماڭىنا، سىر، ىرعىز القابىنا ورنالاستى، وڭتۇستىكتە ورتا ازيا حاندىقتارى جەرىنە دەيىن جەتتى.
بۇل وڭىردە قونىستانعان نايماندار حV عاسىردىڭ سوڭىندا مۇحاممەد شايباني حاننىڭ ىقپالىندا بولدى. 16 عاسىردا مارىعا نايماننان شىققان قوبىز بي، جولىم بيلەر ءامىر جۇرگىزدى. نايمان نازار بي بالحتى بيلەدى. نۇراتالىق كوشپەلىلەردى نايمان احمەتالى باسقاردى. شايبان تۇقىمى باباحاننىڭ ءبىر اسكەرباسىسى نايمان جانمۇحاممەد بي بولدى. شەجىرەشى ابىلعازى نايمان سوپىرمىرزانىڭ 1604 جىلى ونىڭ اكەسى اراب مۇحاممەد حاندى ءولتىرۋ ءۇشىن قاستاندىقۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. وسى مىسالداردان-اق نايمانداردىڭ ورتا ازيا ايماعىندا قابىرعالى كۇشتەردىڭ ءبىرى رەتىندە ارەكەت ەتكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇل نايماندار ءبىرتىن-ءبىرتىن جەرگىلىكتى حالىققا ءسىڭىسىپ، وزبەك، قاراقالپاق قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ كەتتى. وزبەكتەردە قازاق-نايمان، قاراقالپاقتا باعانالى، تەرىستاڭبالى، قىرعىزدا بۇيە نايمان، كۇن نايمان، مىرزا نايمان، جۋانبۇت نايمان رۋلارىنىڭ كەزدەسۋى سول ارالاسۋدىڭ ءبىر نىشانى.
قازاق نايماندارى 1720 جىلدارداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ورتالىق قازاقستانداعى توقىراۋىن القابىنان التاي مەن جوڭعار تاۋلارىنا دەيىنگى ارالىققا ورنالاستى.. م.تىنىشبايۇلىنىڭ ايتۋىنشا، نايمانداردىڭ 1810 جىلى قارقارالى مەن شىڭعىستايدى تاستاپ وڭتۇستىككە قاراي سىرعۋى ولاردىڭ سوڭعى قونىس اۋدارۋى بولعان ەدى. وسى تاريحشى نايمانداردىڭ سانى 1917 جىلدىڭ قارساڭىندا بۇقارا مەن قىتايداعى رۋلاستارىن قوسقاندا 830 مىڭ ادام توڭىرەگىندە دەپ كورسەتەدى. ورتا ءجۇز ەلدەرى اراسىندا ءدال نايماندارداعىداي مول تاڭبانى كەزدەستىرە المايسىڭ. ولاردىڭ ءىرى رۋلىق بىرلەستىگى عانا ەمەس، كەيدە جەكە رۋلارىنىڭ ءوزى دە دەربەس ۇران-تاڭباعا يە. ءدال وسى ەرەكشەلىكتىڭ وزىندە ونىڭ سوناۋ ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا «سەگىز-وعۇز» دەپ كورىنىس بەرگەن سيپاتىنىڭ اسەرى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. «سەگىز تايپا» – دەمەك، نايمان جۇرتى وسىنشا تايپادان قۇرالعان. الايدا عىلىمي دەرەكتەردە ولار تۋرالى انىق مالىمەت جوق.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «نايمان» – قازاق شەجىرەلەرىندە ايتىلعانداي جەكە ادامنىڭ اتى ەمەس. الايدا حالىق شىعارماشىلىعى ونى ءتۇپ بابانىڭ ەسىمى ەتىپ، ءوزىن نايمانبىز دەيتىن بار رۋدى (ولاردىڭ اراسىندا باياعى الاساپىران زامانداردا باسقا ەلدەردەن كەلىپ سىڭىسكەن جۇرتتار بار بولسا دا) سول «شالدان» عانا تارقاتىپ قويادى.
قاريا سوزدەر بويىنشا نايماننىڭ كەشىگىپ كورگەن توقپان دەگەن ۇلى ەر جەتكەن كەزدە ۇلى ءجۇز دۋلات ءبيدىڭ قىزى اقسۇلۋعا ۇيلەنگەن ەكەن دەيدى. سودان از ۋاقىت وتەر-وتپەستە نايماننىڭ كەمپىرى مەن ۇلى توقپان قاتار قايتىس بولادى. اقسۇلۋ ءوزى تۇسكەن شاڭىراقتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، ەلىنە بارىپ، جاقىن سىڭلىلەرىنىڭ ءبىرى الپەشتى سۇراپ اكەلىپ، اتاسىنا قوسادى. نايمان قىزەينەمەن التى ايداي عۇمىر كەشىپ كوز جۇمادى. ەكىقابات قالعان الپەش كۇن جەتىپ بوسانادى. بالانىڭ اتىن نايماننان قالعان بەلگى عوي دەپ بەلگىباي قويادى. ونىڭ ەكىنشى اتى – وكىرەش. نايماننىڭ اۋليە كەلىنى اقسۇلۋ اتاسىنىڭ جىلىن بەرگەننەن كەيىن قىزىنەيدى نايماننىڭ ۇلى اتاسى دەلىنەتىن سارمانايمەن ءبىر تۋىسقان شۋماق دەگەننىڭ نەمەرەسى ەلتايعا قوسادى. وعان اتامنىڭ ورنىنا اتام بولدى دەپ ەل اتا دەگەن ات قويادى. قىزىنەي ودان سەركىباي دەگەن ۇل تابادى. اقسۇلۋ بەلگىبايدى تاربيەلەپ ءوسىرىپ، ون بەس جاسقا تولعاندا قاينىم دەپ وعان ءوزى تيەدى. ودان سۇيىنشە، سۇگىرشە دەگەن ەكى ۇل تابادى. نەمەرە ءسىڭلىسى توقسۇلۋدى كەيىننەن اپكەمە قولقانات بولسىن دەپ ءبىر ءسىڭلىسى قاراكوزدى بەلگىبايعا قوسادى. قاراكوزدەن وتەگەن تۋادى. قازاق شەجىرەسىندە بار نايمان وسى تورتەۋىنەن تارايدى دا، توعىز تاڭبالى نايمان اتالادى.
ال، جالپى العاندا، قازاقتىڭ ءتول شەجىرەسىن، ءار رۋ مەن ءار ءۇش ءجۇزدىڭ قالاي جانە كىمنەن تاراعانىن بىلگىڭىز كەلسە، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، ءتىلشى كارىم ءباتىشۇلىنىڭ 1911 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىنا جازعان «قازاق شەجىرەسى» اتتى تۋىندىسىن شولىپ شىعۋىڭىزعا بولادى.
قازاق شەجىرەسى
تۇرىك ناسىلىنەن «الاش ەسىمدى باي ءھام بالالارى كوپ باقىتتى ءبىر ادام الاشا حاننىڭ زامانىندا ءماشھۇر ادامداردان سانالىپ تۇرىپتى. سول زاماننان قالعان ءبىر ءسوز بار: «الاش الاش بولعاندا، الاش حان بولعاندا، تاڭباسىز تاي ەنسىز قوي بولعاندا» دەگەن.
الاشتان ەكى بالا تۋعان سەيىلحان، ءجايىلحان دەگەن. ءجايىلحاننان - مايقى بي. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى - مايقى بي» دەگەن ءسوز بار. مايقى بيدەن - وزبەك، سىبيان. «وزبەك - از اعام، سارت - ساداعام» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان. سىبياننان، ايىرقالپاقتان - قازاق، سوزاق. سوزاقتان - قاراقالپاق.
قازاقتان ءۇش بالا تۋادى. اقارىس، جانارىس، بەكارىس. بۇلاردىڭ ارقايسىلارى باي ءھام ءماشھۇر ادامدار بولعان. ءناسىل، نەسىپتەرى كوپ بولىپ، تاپ-تابىمەن بارىپ قاراتاۋ دەگەن جەرگە ءشاھار بولىپ، بىرنەشە جىل وتىرىپتى. ۇلكەنىنە قاراعان ەلدى «ۇلى ءجۇز»، ورتانشىسىنا قاراعان ەلدى «ورتا ءجۇز»، كىشىسىنە قاراعان ەلدى «كىشى ءجۇز» دەپ اتاعان. كادىمگى تاۋدىڭ ارعى ءجۇزى، بەرگى ءجۇزى دەگەن سەكىلدى. مۇنان ءبىراز زامان وتكەن سوڭ بۇلارعا جەتى جىل تۇتاس اشارشىلىق كەلگەن. ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاس ولە باستاعان سوڭ بۇلار باس قوسىپ، ويلاسىپ، تۇس-تۇسىنا بىتىراپ كۇن كورۋگە، اۋەلدە تاۋدىڭ وڭتۇستىگىندە - ءوزىنىڭ وتىرعان جاعىنا ۇلى ءجۇز، كۇنشىعىس جاققا ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز ءوزىنىڭ وتىرعان كۇنباتىس جاعىنا، ارقايسىسى ءوزىنىڭ تۋعان-تۋىسىنا كەتىپ كۇن كورمەكشى بولىپ، جيىلىپ امانداسىپ تاراعان. بۇل جيىلىپ تۇرعان جەردە ءبىر ولەڭشى زارلىق ەتىپ، ءۇش اۋىز ولەڭ ايتقان. ءسوزدىڭ باسى وسى:
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
قارىنداستان ايىرىلعان جامان ەكەن،
قارا كوزدەن مولدىرەپ جاي كەلەدى.
مىنا زامان، قاي زامان، باعى زامان،
باياعىداي بولا ما تاعى زامان؟!
اتادان ۇل، ەنەدەن قىز ايىرىلدى،
كوزدىڭ جاسىن كول-داريا اعىزامىن.
مىنا زامان، قاي زامان، قىسقان زامان.
باقىت قۇسى باسىڭنان ۇشقان زامان.
توپىراق پەن اسپاننان شاڭ بورايدى،
قاڭتارداعى كۇن سۋىق قىستان جامان.
بىزگە قىسىم كورسەتتىڭ قاتتى، قۇداي،
قابىرعاما قارا جەر باتتى، قۇداي.
جاياۋ جۇرسەم، تابانىم اۋىرادى،
تىم بولماسا، بەرمەدىڭ اتتى، قۇداي!
«قاراتاۋ» دەگەن ولەڭدى «مەن قازاق» دەگەن زاتتىڭ ءبارى بىلەدى.
ۇلى ءجۇز اقارىستان ەكى بالا - ءۇيسىن، دۋلات. ۇيسىننەن ءتورت بالا - شاڭىشقىلى، قاڭلى، وشاقتى، ىرگەنەكتى. دۋلاتتان ءتورت بالا - بوتباي، شىمىر، سيقىم، جانىس.
ورتا ءجۇز جانارىستان جەتى بالا - تاراقتى، ارعىن، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق. ءار اتانىڭ بالاسى سوڭعىلارىن وزدەرى ءبىلۋ مىندەت. مىنە، بۇل جەردە قىپشاقتى جازامىن. جانارىستان - اقتىمسوپى، ونان قىپشاق، ونان اقكوبىك الىپ، ودان سولىم الىپ، ونان ءمۇيىزدى سارى ابىز، ونان ءۇش بالا - قارا، قۇلا، سارى. قارانىڭ اۋلەتى قاراقىپشاق اتانادى. سارىنىڭ اۋلەتى قىتايقىپشاق اتانادى. ياعني قونىستارى قىتاي قولتىعىندا بولعاندىقتان، قۇلانىڭ بالالارى قۇلانقىپشاق اتانادى.
جوعارعى ايتىلعان قارادان قۇلاندى، ونان توقتار، ونان بەس بالا تۋادى: بۇلتىڭ، تورى، ۇزىن، قارابالىق، كولدەنەڭ.
كىشى ءجۇز بەكارىستان الشىن تۋادى، ونان الاۋ باتىر، ونان قۇدۋار تەنتەك. اقىلىڭ بولسا، الا بايتال سوعا شاپ دەگەن ناقىل وسى كىسىدەن قالعان ەكەن. قۇدۋاردان ەكى بالا - قىدىرقوجا، لاقابى «باي»، قاراكەسەك. قىدىرقوجادان ون ەكى بالا - قىدىرسيىق، باقىتسيىق، سۇلتانسيىق، ەسەنتەمىر، اسىق، قىزىلقۇرت، ماسقارا، تازدار، التىن، جاپپاس، اداي، بەرىش.
قاراكەسەكتەن - ءالىم، شومەن، كەتە، وجىراي، الىمنەن تورتقارا، شەكتى. شومەننەن - اسپان، بوزعۇل، توقا، كونەن. كىشى جۇزگە قوسىلعان جەتى رۋلار: جاعالبايلى، تىلەۋ، تاما، تابىن، كەردەرى، كەرەيت، رامادان.
بۇل - الاشتىڭ بارلىق قازاقتىڭ اتاسى ەكەندىگىنىڭ كۋاسى. بۇرىن قازاق بوتەن حالىقپەن شەكتەسسە، بىرەۋى «الاش» دەگەن ۇراندى شاقىرسا، ءبارى بىرىڭعاي بولىپ، تەز جيىلىپ، تىلەك قوسىپ قالادى ەكەن. بۇل سوزدەر — ءبىزدىڭ بۇرىنعى كارىلەردەن ەستىگەن سوزدەر. قادىرى حال بىلگەنىمىزدى جازدىق. مۇنان ارتىق بىلۋشىلەر بولسا، بىلگەنىن ىشىنە ساقتاماس، حالىققا جازىپ بىلدىرەر دەپ ءۇمىت ەتەمىز.
شەجيرە دليا رۋسسكويازىچنىح كازاحوۆ
شەجيرە (كاز. شەجىرە) — گەنەالوگيچەسكايا رودوسلوۆنايا ۋ كازاحوۆ ي كيپچاكسكيح نارودوۆ، ناپريمەر، تاتار ي باشكير. كاك پراۆيلو پرەدستاۆلياەت سوبوي پيسمەننوە يلي ۋستنوە پەرەچيسلەنيە پرەدكوۆ پو پرياموي مۋجسكوي ليني.
تاكجە راسپروسترانەن سينونيميچەسكي ۆاريانت شەجيرە — جەتي-اتا (بۋكۆ. پەرەۆود س كازاحسكوگو — سەم دەدوۆ). سچيتاەتسيا، چتو زنانيە شەجيرە (يلي سۆويح پرەدكوۆ دو سەدموگو كولەنا) ياۆلياەتسيا وبيازاتەلنىم دليا كاجدوگو كازاحا. ەتو پوزۆولياەت يزبەجات بليزكورودستۆەننىح براكوۆ.
كازاحي ي شەجيرە
وتنوشەنيە كازاحوۆ ك شەجيرە ياۆلياەتسيا ساكرالنىم. منوگيە سوۆرەمەننىە كازاحي پىتايۋتسيا ۆوسستانوۆيت سۆوي كورني ي وچەن سەريوزنو يزۋچايۋت سۆويۋ رودوسلوۆنۋيۋ. سوگلاسنو درەۆنيم تراديتسيام، رود ۋ كازاحوۆ پەرەداەتسيا چەرەز مۋجسكۋيۋ لينيۋ. نو ينوگدا ۆ ەتي زاپيسي ۆكليۋچايۋت ي نايبولەە ۆىدايۋششيحسيا جەنششين. كرومە يميون ەتي زاپيسي سودەرجات بيوگرافي، يستوريۋ ي گەوگرافيۋ نايبولەە زناچيمىح سوبىتي، لەگەندى.
سوۆرەمەننىە شەجيرە
ماسسوۆوە ۋۆلەچەنيە كازاحامي شەجيرە ۆىراجاەتسيا ۆ يزداني منوگوتومنيكوۆ س پەرەچيسلەنيەم ۆسەح چلەنوۆ وپرەدەلەننوگو رودا. ناپريمەر، تاكيە بولشيە رودى كاك نايمانى، دۋلاتى، البانى، بايۋلى يلي اليمۋلى موگۋت ناسچيتىۆات دو ودنوگو ميلليونا چەلوۆەك تولكو ۆ سوستاۆە كازاحوۆ، نە ۋچيتىۆايا درۋگيە نارودنوستي، وني موگۋت يمەت نەسكولكو يزمەنەننىە نازۆانيا (دۋلۋ→دۋگلات→دۋلات). دليا سراۆنەنيا چيسلەننوست ارگىنوۆ پرەۆىشاەت ميلليون، ا س ۋچيوتوم نەكازاحسكيح ارگىنوۆ سوستاۆلياەتسيا نەسكولكو ميلليونوۆ. كنيگي س پەرەچيسلەنيەم شەجيرە موگۋت سوستاۆليات 3 ي بولەە توموۆ.
شەجيرە سوستويت يز ترەح جۋزوۆ
ستارشي جۋز
ايدارلى
اكارىس
اكساكال
البان
الىباي
اسان
بايديبەك
بايدوللا
بايتەرەك
باكتيار
بەيمبەت
بيرماناك
بوتباي
دۋلات
ەسكەلدى
جالايىر
جالمانبەت
جانساكال
جانىس
جاريمبەت
جارىكشاك
جولدابولدى
يبرايىم
ىلە
كالىباي
كانلى
كاراش
كەيكى بي
كوگام
كۋيىلدار
كۋرتى
مەايكى
مەكرەيىل
ويسىل
وشاكتى
ساكالدى
سارى
ءسارىۋيسىن
سىرگەلى
سۋان
سىيكىم
سىرماناك
تولىباي
ۋزىنساكال
ءۋيسىل
شانىشكىلى
شاپىراشتى
شەگير
شۋماناك
شىبىل
شىمىر
ىستى
سرەدني جۋز
ارگىن
اتىگاي
اشامايلى
باگانالى
بازارحان
بايتالاك
بالتالى
باسەنتين
باحرام
بەگەندىك
بەيمەن
بەتكە
بولاتكوجا
ەلەمەس
ەرگەنشي
ەر-كوساي
ەسكارا
جاديك
جامانباي
جانگۋلى
جانتەكەي
جانتەلي
جاستابان
يتەلي
كازىگۋل
كامبار
كانجىگالى
كاراگەرەي
كاراكاس
كاراكەسەك
كاراكيپچاك
كاراسوپى
كاراتاي
كاراۋل
كاراۋىل
كەنساداك
كەرەي
كەتبۋگا
كيتايكيپچاك
كوكجارلى
كوككوز
كونىرات
كوتەنشي
كۋاندىك
كۋلانكيپچاك
كىلدىباتىر
كىپشاك
ماديار
ماتاي
مەيرام
مەركيت
مولكى
مۋلكيامان
ناگاناي
نايمان
سادىر
سارمان
سارىسوپى
سۋيندىك
سۋيەنيش
تاراكتى
توبىكتى
توكپاك
توكتامىس
تورتەۋىل
تورتۋل
تورىكيپچاك
ۋاك
شەگەندىك
شەرۋشي
شيمويلى
شۋبارايگىر
شۋبىرتپالى
ملادشي جۋز
اداي
الاشا
اليمۋلى
التىن
بايباكتى
بايسارى
بايۋلى
باكسيك
بەريش
ەسەنتەمير
جاگالبايلى
جاپپاس
جەتىرۋ
كاراكەسەك
كاراساكال
كەردەري
كەرەيت
كەتە
ماسكار
نوگاي-كازاك
رامادان
سۋلتانسيك
تابىن
تاز
تاما
تانا
تەلەۋ
تورتكارا
شەكتى
شەنەش
شەركەش
شۋمەكەي
ىسىك
ۆوزنيكنوۆەنيە 3-ح جۋزوۆ
ۆوپروس و جۋزاح تاكجە ياۆلياەتسيا نە ۆپولنە رەشەننىم.
ۆ وپرەدەلەني ساموگو تەرمينا «جۋز» بولشينستۆو يستوريكوۆ سچيتايۋت ەگووبدينەنيەم كازاحسكيح رودوۆ ي پلەمەن. سامو سلوۆو «جۋز» پەرەۆوديات كاك «ۆەتۆ»، «چاست»، «سوتنيا». سلوجنىم ياۆلياەتسيا ۆوپروس و پريچيناح ي ۆرەمەني وبرازوۆانيا جۋزوۆ.دەلەنيە ەتنوسا نا چاستي تيپا جۋزوۆ يمەلو مەستو ۆ يستوري ريادا نارودوۆ (درەۆنەريمسكيە تريبى-پلەميا، ۋ سەۆەرو-امەريكانسكيح پلەمەن - ترويستۆەننىە سويۋزى), نو دو ناستوياششەگو ۆرەمەني ونو سوحرانيلوس تولكو ۋ كازاحوۆ.
پريچينى وبرازوۆانيا جۋزوۆ:
1. حوزيايستۆەننو-ەكونوميچەسكيە ۋسلوۆيا، كوچەۆوي وبراز جيزني(س. اسفەندياروۆ، م. ۆياتكين، ۆ. بارتولد). دەلەنيە تەرريتوري كازاحستانا دليا كوچەۆوگو سكوتوۆودستۆا نا تري ەستەستۆەننو-گەوگرافيچەسكيە وبلاستي: زاپادنۋيۋ - نا ر.ۋرال; سرەدنيۋيۋ - نا رەكە سارىسۋ، چۋ، نيزوۆيا سىر-داري، پو يشيمۋ، توبولۋ ي يرتىشۋ، ي ۆوستوچنۋيۋ - ۆ دجەتىسۋ.
2. پريرودنو-گەوگرافيچەسكيە (تەرريتوريالنىە) فاكتورى.
3. ۆوەننو-پوليتيچەسكيە فاكتورى (دليا زاششيتى).
4. يستوريچەسكيە تراديتسي (دەلەنيە پلەمەن نا زاپادنوە، ۆوستوچنوە كرىلو، تسەنتر - ەششە س حۋننوۆ، تيۋركوۆ، مونگولوۆ ي تد.).
پوميمو ناۋچنىح وبياسنەني يمەيۋتسيا رازليچنىە لەگەندى پو پوۆودۋ پرويسحوجدەنيا جۋزوۆ. (وتراجايۋت سوبىتيا س VIII ۆەكا ي رانەە).
جۋزى يمەيۋت نازۆانيا: ستارشي (ۆەليكي), سرەدني ي ملادشي. زناچەنيە تاكوي يەرارحي توجە وبياسنيايۋت پو-رازنومۋ. ۆ چاستنوستي، ۆەليكيم سچيتاەتسيا جۋز پو ەگو درەۆنەمۋ پرويسحوجدەنيۋ، ون - پرارودينا ۆسەح پلەمەن; ملادشيم – پوتومۋ، چتو ون وفورميلسيا پوزدنەە ۆسەح.
تەرريتوري ي وسنوۆنىە رودى ي پلەمەنا، سوستاۆليايۋششيە جۋزى:
ستارشي جۋز - ەتو سەميرەچە ي يۋجنىي كازاحستان - ءسارىۋيسىن، دۋلاتى، جالايرى، كانلى ي در.
سرەدني جۋز - ۆوستوچنىي، سەۆەرنىي ي تسەنترالنىي كازاحستان - ارگىنى، كىپچاكي، نايمانى، كەرەي ي ت.د.
ملادشي جۋز - زاپادنىي كازاحستان - اليمۋلى، بايۋلى، جەتىرۋ ي در.
كوگدا وبرازوۆاليس جۋزى؟ پو رازنومۋ تراكتۋيۋت ۆرەميا وبرازوۆانيا جۋزوۆ، كوتوروە وتنوسيات ك پەريودۋ س X ۆ. پو XVI ۆ. (راسپاد زاپادنو-تيۋركسكوگو كاگاناتا يلي تري ساموستوياتەلنىح ۋلۋسا ۆ XV-XVI ۆۆ. پولوجيلي ناچالو كازاحسكومۋ حانستۆۋ ي در. ). بولشينستۆو سكلونيايۋتسيا ك XVI ۆەكۋ. ودناكو ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا تاكايا توچكا زرەنيا ۆىزىۆاەت ۆوزراجەنيە. ۆ چاستنوستي، ە. ارىنوۆ، ە. ابەنوۆ ي در. سومنەۆايۋتسيا ۆ توم، چتو كومۋ-تو بىلو ۆىگودنو رازدەليت ەدينوە كازاحسكوە حانستۆو نا تري چاستي، چتو نە چاستي سوستويات يز تسەلوگو، ا تسەلوە يز چاستەي. تاكيم وبرازوم، سچيتايۋت وني، وبرازوۆانيۋ كازاحسكوگو حانستۆا پرەدشەستۆوۆالو پو ۆرەمەني وبرازوۆانيە جۋزوۆ.
جۋزى ۆ يستوري كازاحسكوگو نارودا يگرالي ۆاجنۋيۋ رول ۆ رەگۋليروۆاني وبششەستۆەننىح (ادمينيستراتيۆنو-تەرريتوريالنىح، حوزيايستۆەننو-ەكونوميچەسكيح، پوليتيچەسكيح) وتنوشەني.
"Alashainasy".kz
