Kekti besik nemese «kekti qatyndar» men «kekti jatyrda» uıyǵan handyq

Osy arada mynany eskerte ketemin: qatyn – qazirgi qazaq tilinde arhaızmge aınalǵan uǵym, ol áýelgi zańdyq quqy men maǵynasy boıynsha  – dárejelik ataý. Otaǵasynan keıingi zańdy bılik ıesi, jerge muragerlik  etetin, múlik pen maldyń  enshilesi, sybaǵa basy. Qazaq qoǵamyndaǵy qatyndar – ıerarhııalyq (áýlettik) ornyna qaraı: báıbishe, toqal, qudaǵı, qudasha, kelin, qyz, abysyn, ajyn, jeńge, sondaı-aq  ózi teńdes erkektermen teń quqyqta – naǵashy, jıen, bóle retinde ár qaısysy óz orynyna qaraı bılikke aralasyp, enshi alyp,   tıisti  sybaǵasyn bólisken. Tipti kúńniń de muragerlik quqy bolǵan. Al  búgingi ádebı til aınalymyndaǵy áıel uǵymynyń arab tilindegi maǵynasy – kúńsi, ıaǵnı, kúńnen de kúni tómen, bas erki joq, ólse – qunsyz, eńbegine jalaqy tólenbeıtin, týǵan balasy da esepke alynbaıtyn basybaıly úı salmasy. Keńestik teńgerme saıasat tusynda saýaty ortadan tómen, tárbıe men ádep sińbegen belsendi qazaq áıelderi: biz menshik ıesi – qatyn emespiz, mal-múliksizbiz, basybaıly krestıankalar sııaqty biz de áıeldermiz –  dep taptyq astar berip, 1927 jyldan bastap shyqqan jýrnaldyń atyn «Áıel teńdigi» (keıingi «Qazaqstan áıelderi»)  dep atady. Sodan bastap «áıel» uǵymy jazba ádebı tildik termın retinde qalyptasyp qaldy. Al ózbek, túrikmen, qyrǵyz, tatar, noǵaı, qaraqalpaqtar «áıel» termıninen sanaly túrde bas tartty. Áıelderge arnalǵan basylymdar «Ózbekstan qotyn-qyzlary», «Tatarstan qatynlary»  dep ataldy. Biz, negizgi áfsana arqaýynyń maqsatyna sáıkes, olardyń taq bıligine ıelik etetin zańdy quqyn, bılik aıasyn, muragerlik enshisin anyqtaıtyn dárejelik maǵyna beretin   «qatyn» ataýyn qoldandyq. Áıtpese, olardyń «qatyndyq» rýhyn áıelge deıin tómendetsek, onda ımperııanyń tutqasyn ustaǵan, quryltaıdyń sheshimi arqyly «qatyn» (ımperatrıa) dárejesi berilgen Terken qatyndy,  Ógil-qaımysh qatyndy, Sorqaq qatyndy, Shábı qatyndy, Mandýhaı qatyndy, Taıdýlla qatyndy «kúń» esebinde kemsitken sııaqty kóriner edik. Mundaı maǵynasy teris túsinik beretin uǵymdar ár tilde kezdesedi. Sondaı-aq, osy áfsanada kezdesetin «altyn uryq», «kekti jatyr», «kekti qatyndar», «uly jesirler», «kúndester» t.b. tyrnaqshaǵa alynǵan sózderdiń tarıhı termın ekenin eskertip, jatsynbaı qabyldaýdy ótinemiz. Al sózimiz senimdi shyǵýy úshin:  «Hatýn – tıtýl predstavıtelnıy hanskogo roda. Im obladalı daje te docherı hanov, kotorye sostoıalı v brake s predstavıtelıamı menee znatnyh semeıstv. Sýprýgı hanov ız chısla dochereı bekov ne ımelı prava na etot tıtýl ı nazyvalıs obychno ýdjın (fýdjın) ılı bekı (begim – T.J.), vprochem, v letopısnoı tradııı ıh takje moglı nazyvat hatýn, neskolko povyshaıa ıh statýs» – degen orys ǵalymdary R.Iý. Pochekaev pen I.N. Pochekaevanyń  pikirin túpnusqa boıynsha keltirýdi oryndy sanadyq.

Tekti degdar Shákárimniń  sendire baıandaýynsha, ult bop uıyp kele jatqan qazaq qaýymynyń  ár úsh adamynyń ekeýin qasym etken,   esil jurtty «elim-aılatyp» zar  qaqsatqan, «Alqakólge aparyp sulatqan»  – «Jońǵar handyǵy» tarıh saqnasyna qaıdan shyǵa keldi, osy? Uly Shyńǵys hannyń, keıingi – Joshy, Shaǵataı, Ógedeı, Tóle ulystarynyń tusynda «sanda – sanaty», «tórde – oryny joq» qontaıshylar qalaı jáne qashan qatarǵa qosyldy? Saryózen men Edil-Jaıyqtyń arasyndaǵy aspan astyndaǵy ulanǵaıyr keńistikti  «qandy  quıyn» bop  jaıpap ótken, «qan men kekke jerik bop týǵan», «uly jurttyń» jıenderin  (monǵoldar qyzdan týǵan taq muragerin «qontaıshy» dep ataıdy) – Ortalyq Azııanyń oıranyn shyǵarǵan oırattardy handyqtan dámettirip, dániktirgen kim? Aqqorǵannyń (Gansý ólkesinde) qaqpasyna: «Budan ary qytaı júretin jol joq» – dep jazyp qoıǵan (al onyń jartastaǵy  nusqasyn «qyzyl júgirmekter» HH ǵasyrdyń alpysynshy jyldaryndaǵy mádenı tóńkeriste jaryp jibergen), Saryarqa esi túgil elesine kirmeıtin  mánjý ımperııasynyń «saryaıaq sherikterin» jońǵarlar ózimen qosa qazaq dalasyna qalaı ertip ákeldi?

Sonymen...

Shırek ǵasyr boıy qaǵystyrǵan osy saýaldarǵa qatysty barlyq  jaýapkershilikti moıynyma ala otyryp, buǵan bir sózben men: «Qasiret quıynyn úıirgen kekti qatyndar men kekti jatyrda uıyǵan handyq jáne kekti besikte terbetilgen «altyn uryqtar»  – dep jaýap beremin.

Sebebi, dúnıe tarıhyn asty-ústine tóńkere qaǵystyryp, adamzat tarıhyna betburys jasaǵan  qudiretti ımperator atanǵanymen de, ezardyń da (Kleopatra), Attılanyń da (Ildıko), Iýstınannyń da  (Feodora), Tań gaýzuńnyń da (Ýzy tıan), Shyńǵys hannyń da (ańyz boıynsha  tańǵut hanshaıymy), Saıyn Súleımenniń de (Roksalana), Napaleonnyń da (Djozefıno), mánjý patshalyǵynyń da (Chan fyńnyń jamaǵaty, Fýń zynyń sheshesi Sychı taıhý) qyr jelkesin qıǵan osy «uly qatyndar». Olar týraly tarıhı zertteýler men kórkem shyǵarmalardyń ózi bir kitaphananyń qoryn toltyrady. Shyńǵys hannyń ulysyn úsh urpaqqa jetkizbeı  «ata jurttyń» tizginin ustaıtyn  «altyn uryqty»   azdyryp tynǵan da sol «uly  jesirler». Al jońǵarlardyń ulý sııaqty «súıekti shapan» jamylyp jandyǵýyna sebepker bir-aq qatyn. Ol – oırat Begersin taıshynyń qyzy Mandýhaı.

Bul «ımperator qatyndar» qaqynda B.Úshoq, I.de Rehlevı, K.Ýoldeger, F.V.Klıvz, T.I.Sultanov, D.Ýezerford, O.Gaıvoronskıı, E.I.Kychanov, G.Abdýllaev, A.V.Belıakov, M.V.Moıseev, V.Maglınov arnaıy áfsanalar jazdy. Sonyń ishinde R.Iý. jáne I.N. Pochekaevtardyń  monografııasy erekshe mańyzǵa ıe. Muny bilmeı, ulystardyń ydyraýyn, sonyń ishinde Joshy ulysynyń sońǵy zańdy murageri bop sanalatyn, «Altyn orda kúıregen soń tek ózi ǵana ómir súrýin jalǵastyrǵan qazaq handyǵynyń» (R.Iý. Pochekaev, I.N.Pochekaeva)   tarıhyn oı men boıǵa sińire túsiný múmkin emes.

 «Kúndesterdiń» «kekti jatyrynan» týǵan «altyn uryqtary» men «kóshpelilerdiń sońǵy ımperııasy» atanǵan jońǵar qontaıshylarynyń boıyna  óshpendilik   ýyty olardyń sharanasynan jaıyldy. Bul ýyttyń asqynyp ketkeni sondaı, qaǵannyń nemereleri Shyńǵys hannyń óziniń kózi tirisinde bas erkindigin bergen  qatyny, kereı qyzy Abıke-bekıdi (Aıbıke begim –?), ıaǵnı, uly sheshesin  jáne   soǵan qosa taq muragerleriniń on bir  «uly qatynyn»  shırek  ǵasyrdyń  ishinde  «belin syndyryp»  tyndy  (monǵoldar omyrtqasyn opyryp tyndymdaýdy «qan shyǵarmaıtyn  qurmetti ólim» dep esepteıdi). Sonyń kesirinen uly qaǵannyń qazasyna jıyrma bes jyl tolǵanda tórt ulysty talassyz basqaratyn zańdy nemese tikeleı murager qalmady. Árıne, «altyn uryq» saqtalǵan, biraq olardyń barlyǵy da: ákesin, aǵasyn, úrim-butaǵyn kózinshe qyrǵan taq ıesine oljaǵa túsip, solardyń baýyryn zorlyqpen jylytýǵa májbúr bolǵan  «kekti qatyndardan», ıaǵnı, kekti kelinshekter men qyzdardan týǵan edi. Al olardyń «kekti jatyrynda» uıyǵan urpaqtar atalas ákeleriniń de («Áýlet atasy» atanǵan Batyıdan basqalaryn), aǵa-baýyrynyń da, kúndes shesheleriniń de, tipti áke-shesheden kindigi bir týǵandarynyń da  «belin syndyrdy», «aýyzyna qum quıyp tunshyqtyrdy»,  «aýyzy men artqy tesigin tigip», «kıizge orap sýǵa batyrdy»,  «ý berdi», «darǵa asty».

Onyń basty sebebi, ákesin óltirip, sheshesimen qosa  ózi de bodaýlanǵan  «qatyndardyń kegi» máńgilik jibimeıtin kekti shemirshek bop qatyp qalǵandyǵynda edi. Sol kekti qaıyrý úshin, toz-tozalasy shyqqan «Uly jalaıyr ulysynyń», «Merkit memleketiniń», «Uly naıman memleketiniń», «Kereı handyǵynyń», «Orman eli – qypshaq birlestiginiń», «Alshyndar áýletiniń», «Ońǵut (ýaq) bektiginiń», «Oırat qosynynyń», Qarahanıler dáýletiniń, Horezm deshti-qypshaq  handyǵynyń, Qıdan (keıinnen naıman Kúshlik han gýrhan atanǵan) memleketiniń   (bulardyń barlyǵy da HH ǵasyrdyń  ortasyna deıingi tarıhı zertteýlerde  qoldanylyp kelgen resmı ataýlar) shańyraq ıelerin aman-esen saqtap qalyp, qatarǵa qosýǵa umtyldy. Osy tuqymdardyń qaısysy ústem bolsa, naqtyraq aıtsaq, qaı taıpanyń qyzy «altyn tizgindi» qolyna alsa, sol  ulys saraı saıasatyna belsene aralasty.

Tipti Shyńǵys hannyń ózi osy «kekti qatyndar men kekti jatyrda uıyǵan» urpaqtarynyń túptiń-túbinde «ata jurtty» oırandap tynatynyn túsinde kórip, shoshyp oıanypty. Túsinde aıan bergen kereı qyzy Abıke-bekıdi  (Aıbıke begimdi – ?) óltirýge árýaqtyń zaharynan seskenedi. Tek onyń kózi retinde «jozy men altyn tostaǵandy ǵana alyp qalypty», «Qalǵanynyń barlyǵyn, «qatyn» ataýlynyń zańdy menshigi bolyp tabylatyn ordany, oǵlandaryn (áskerin), saraı sypaıylary men úı qyzmetkerlerin, qazynasyn, tabyndary men úıir-úıir jylqylaryn Abıke-bekıdiń enshisine beripti» (Rashıd-ad-dın) jáne Abıke-bekıdi sol kúngi kúzet noıany Kekteıge uzatyp salady. Abıke-bekı men Kekteı ekeýinen týǵan Doshyn bahadúr 1236 jylǵy uly Quryltaıdyń sheshimimen Shyńǵys tuqymdarymen teń mólsherde Qytaı jerinen úlesin alady jáne eń joǵarǵy bılik mártebesine taǵaıyndalady. Bul – uly ulystyń telimdelýiniń sirgetartary, qaǵandy shoshyndyrǵan tústiń jorýy emes, jorasy  ǵana edi.

Sonymen, Shyńǵys ımperııasynyń túbine jetken «kekti qatyndar men kekti jatyrda uıyǵan han men handyqtardyń» kek qaıyrý bylǵaǵy bastalyp ketti. Uly ımperııa qulaýǵa bet aldy. Onyń «tórin (bılikti) tilip, etegin jyrtqandar» – «uly qatyndar», ıaǵnı, áýelgi kúıeýin óltirip, ózin alǵan – jesirler, ákesi men erkek kindikti aǵa-baýyrynyń túp-tuqııanyn qaldyrmaı qyryp, bodaýǵa túsken – jetim qyzdar jáne solardyń jatyrynan shyǵyp,  ózge atalasyna ósh bop tárbıelengen oǵlandar.

Buǵan qarsy myń kitaptan  bes  myń silteme keltirip, taq talasynyń taýqymetin talqyǵa sap,  qarsy ýáj keltirýge bolady.  Biraq: sol taýqymet tamyry anasynyń kindigine baılanbady jáne sheshesiniń, sol arqyly  naǵashylarynyń kómegine súıenip taqqa otyrmady – dep eshkim de aıta almaıdy. Aıtýy da múmkin emes. Tipti keshegi qazaq handyǵynyń qurylýy men oırattardyń «jońǵar» dárgeıine ıe bolýyna da sol «uly qatyndardyń» tikeleı yqpaly boldy. Pikir – dáleldi, tujyrym – tııanaqty shyǵýy úshin tek «uly qatyndar» men hanymdardyń (keıingi uǵym) jeke bastaryna qatysty ata kegi jolyndaǵy bylǵaqtaryn utymdap, jatyq baıandap baryp, jońǵarlardyń  kekti besigin terbetken oırat Begersin taıshynyń qyzy Mandýhaıǵa  kóshemiz (áfsananyń   basty maqsaty da sol). Sonymen, «sóz –  súıekti, býyn – sińirli» bolýy úshin, álqıssany, bergige burmaı,   ajyrǵyny arydan   ajyratýǵa májbúrmiz.

1.

Kesirli sóz, kejirli qaǵytpasyz, týrasyna kóshsek, Shyńǵys   ulysyn uıytqan  orda: «Qatyndardyń kóz jasyna býaz bolsa qara jer, onda onyń ár tamshysynan bir-bir ajdaha ósip shyǵar edi» – degen Shekspır jazyp, Áýezov aýdarǵan Otellonyń  tolǵaýyn   eske salady. Sebebi, babasy Ambaǵaıdan, ákesi Esýkeıden jáne Temýjınniń ózinen bastap jetinshi urpaǵyna deıingi qalyńdyqtardyń barlyǵynyń «boıyna erkinen tys  bala bitti», ne zorlyqpen, májbúrlikpen «barsha monǵoldyń qaǵandarynyń» tósegine telinip, «altyn uryqty» uıytty.

Ańsar men ásire áfsanany (mıfti) mansuq etpeımiz, biraq  Dobý mergenniń jesiri Alan-gýa nekesiz  úsh ul (Buqa-qataǵan, Buqaty-saljy, Bodanshar-mundar) týǵany anyq. Sonda mergenniń  bel balalary Belgitaı (Belgintaı) men Búgintaı (Búgúnteı): «Ári kúıeýi joq, ári jaqyn aǵaıyny joq bolsa da, bizdiń sheshemiz úsh ul tapty. Al bizdiń úıde Málik-baıaýyt malaıdan ózge bógde jan joq. Osy súmelekter sonyń nyspyny shyǵar» («Monǵoldyń qupııa shejiresi»,18-tarmaq) – degen kádik aıtady. Buǵan Alan-gýa ana: «Sender bul jaıdyń mánine túsingen joqsyńdar. Tún saıyn bir aqsary adam bizdiń úıdiń shańyraǵyn jap-jaryq qyp kirip kelip, meniń qursaǵymdy sıpaǵanda, onyń nury jatyryma sińip ketetin. Ol adam kún shyǵar kezde ıtshe erkelep shyǵyp ketetin. Bul jaıdy bilmeı jatyp, nemenege kúmándanasyńdar?!.  Allanyń asasynan bergen uldary ǵoı, bular. Olardy tobyrǵa teńeýge bola ma? Qarapaıym adam haǵan bolsa ǵana munyń mánin túsiner» (sonda, 21), – dep balalarynyń kúdigin ydyratady.

Bul syltaýǵa úrim-butaǵy ılanar. Biraq Adam-Ata men Haýa-Ana jaratylǵannan beri «Allanyń asasynan» balanyń boıǵa qalaı jáne qandaı jolmen bitetini barshaǵa maǵlum. Qula dúzde, ıen dalada Málik malaıdan «ózge erkek kindikti joq» ekeni ras bolsa,  odan  qupııa jasaýdyń esh aıyp-shamy joq.  Endi  «altyn uryqtyń» alǵashqy tamshysy osylaı «kókten quıylǵan nurdan uıyǵanyna» ılanýdan basqa amal joq.  Óıtkeni dúnıeni asty-ústine tóńkergen uly qaǵannyń túp  tuqııany Belgitaı (Belgintaı) men Búgintaı (Búgúnteı) kádiktengen Bodanshar-mundardan taraıdy. Bizdiń buǵan kúdigimiz joq.

 Elin shaýyp, jesirin zorlyqpen baýyryna basý osy Bodanshar-mundardan bastalady. Tórt aǵasy tentiretip jibergen Bodanshar-muńlyq ıen taýdy kezip, shópten kúrke jasap, qarshyǵany baýlyp, qus aýlap kúnin kóredi. Ien bulaqtyń basyn jaılaǵan ıesiz elmen aralasyp, esin jııady. Jatyrlas aǵasy Buqa-qataǵan izdep kelgen soń Bodanshar-muńlyq ózine «jaqsylyq kórsetken eldi shaýyp, jylqy-malyn tartyp alyp, halqyn malaı etedi... Bodanshar uranhaı áýletinen shyqqan bir júkti áıeldi ustap alyp áıel etedi». Sóıtip «ıesiz eldi ıeli etip», kúıeýin óltirip alǵan «keıqýat áıelden»   taraǵan urpaqtar «bodanshar-bórjigen» atalyp, rýǵa aınalady. Kektenetin – el, kek qýatyn – ul qalmaǵan  tobyr birimen biri atasyp-shatasyp, «bórjip» (bórtip), «qumyrysqadaı qujynap, «qujynaq» atanady» (sonda, 42). Álgi júkti áıelden týǵan ulǵa Jattan týǵan (Jajırad, Jadar – Jattar) dep at qoıady, Jamýha sol Jattan taraıdy. Besinshi ataǵa jetkende Haıdýdyń uly Baısuńqar (Baıshıhor) qusshynyń Túmenaıynan (Túmbınaı) taraǵan Qabyl  qaǵannyń nemeresi Esýkeı Bartanulynan Temýjın týady.

Álqıssa, osy býynǵa kelgende taǵy da «qalyńsyz qalyńdyqtar» hıkaıasy bastalady. Qabyl Sángún-bilgeniń uly Ambaǵaıdy qaǵandyqqa usynady. Buıyr, Quıyr kóliniń jaǵasyn mekendeıtin «aıyr, buıyr» rýyna uzatylǵan qyzyn jasaýlatyp barǵan  kezinde sol Ambaǵaıdy jolshybaı tatarlar ustap alyp, Altyn patshalyǵyna (keı derekterdegideı qytaı patshalyǵyna emes, keıin mánjý atalǵan  qıdanda patshalyǵyna) syıǵa tartady. Sóıtip, Ambaǵaıdyń bas súıegi qaqpanyń mańdaıshasyna  alty aı boıy ilinip turypty. Ambaǵaı aqtyq sózinde úrim-butaǵyna: «Qalaıyqtyń qaǵany qyzyn uzatyp barýdy menimen toqtatsyn. Tatar taıpasynan bes saýsaǵyńnyń kóbesi sógilgenshe, on saýsaǵyń mujylǵansha meniń kegimdi alyńdar!» (sonda, 53) – dep ósıet etipti.

 Týra osy Ambaǵaıdyń ósıetinen keıin Esýkeıdiń ózinen bastap  jetinshi urpaǵyna   deıingi «kekti qatyndardan» (sol kezden bastap qalyptasqan resmı  ataý) týǵan «altyn uryqtar» dúnıeniń oıranyn shyǵaryp, astyn ústine bir tóńkerip tastady. Mysaly, Esýkeı bahadúr qus salyp júrip, qalyńdyǵyn uzatyp áketip bara jatqan merkittiń Shıledý degen noıanynyń kúımesine jolyǵady. Kúımedegi qalyńdyq symbatty da sulý eken. Úıine shaýyp kelip, aǵasy men baýyryn ertip  alyp, Óleýin-újinniń kúımesine tura shabady. Qaraqshylardyń qastanshyqpaǵyr pıǵylyn sezgen Óleýin-újin qudaı qosqan qosaǵyna: «Sen bul úsheýiniń pıǵylyn sezgen shyǵarsyń. Ózderiniń susy jaman. Seni jazataıym etpek. Tiri qalsań – bir kelinshek tabylar. Kúıme saıyn – qyz, kúrke saıyn – kelinshek bar. Mendeı bir kelbetti kelinshek tabylar. Eger meni saǵynsań, endigi aıttyrǵan kelinshegińniń atyn meniń atymmen ata. Endi jan saýǵala. Má, meniń ıisimdi ıiskep júr» – deıdi de kıgen kóılegin sheship beredi. Shıledý kóılekti ilip alyp artyna qarasa, manaǵy úsheýi tumsyqty aınalyp, quıǵytyp keledi eken. Endi Shıledýdiń quba kerge qamshy basqannan ózge amaly qalmaıdy» (sonda, 54-55). Shıledýdi «úsh ózendi keshirip, úsh asýdan asyryp, izdese – izi tabylmastaı etip» qýǵan Esýkeı bahadúr «shashyn jaıyp jiberip, zar eńirep otyrǵan» Óleýin-újindi zorlyqpen qatyndyqqa alady.

Shynymen de, Esýkeı bahadúrge «qumyrysqadaı qujynaǵan», «bıdaıdaı bórtken» qııattan Óleýin-újindeı «symbatty, sulý» tabylmaǵany ma? Atastyrǵan, aq tánin alǵash sıpattyrǵan, ólimge kúıeýiniń basyn qımaǵan, sol úshin ózin qorlyqqa qıǵan ańsarly jary Shıledýdi – Óleýin-újin umyta qoıady dedi me? Álde, «alǵan kelinshegine Óleýin-újinniń atyn qoıǵan, sáýkeleli kóılegin ıiskep» maýqyn basqan Shıledý Óleýin-újinniń kegin qaıyrmaı jany jaı tabady dedi me? Óleýin-újinniń boıyndaǵy sharana Shıledýden bitti me, Esýkeı bahadúrden uıydy ma? Ol «altyn uryq» qaısysynyki?

Árıne, Esýkeıdiki-mis. Biraq osy zorlyq jeti urpaqqa jetkenshe umytylmaıtyn qandy kekti uıytyp, merkitter men bórjigenderdi:  «bes saýsaǵynyń kóbesi sógilgenshe, on saýsaǵy mujylǵansha óshtigi» qaıtpaıtyn ata jaýǵa aınaldyrǵany anyq. «Temýjınniń   oń qolyna asyqtaı uıyǵan qan ýystap týýy» tegin nyshan ba? Ol Shıledý men Óleýin-újinniń belinen uıyǵan kekti qan emes pe? Qalaıda, Esýkeı bahadúr men Óleýin-újinniń yqylasty tóseginen jaratylmaǵany anyq. Temýjın – Óleýin-újinniń boıyna Esýkeıdiń ózinen bitse de eriksizdikpen, qarǵyspen, kóz jasymen bitken sharana. Shıledýdiń qushaǵynyń   jylýyn Óleýin-újinniń aı tolmaı jatyp umytýy urǵashynyń tabıǵatyna jat týmys.

Tatarlar men merkitterdiń, taıjútterdiń  túp-tuqııanyn tuldyr qylǵan Óleýin-újinniń jatyrynda uıyǵan osy «asyqtaı  qan».

Tarıh besigi nege bulaı terisqaqpaı terbeldi? «Jeti urpaǵynyń jelkesin qıǵansha» qıýy qıylmaǵan qandaı qastanshyqpaǵyr  úrdis bul? Álde, Buqardan burynǵy jáne keıingi jyraýlardyń Abylaıǵa qarata: «Qalmaqtan qalyńsyz qatyn aldyrǵan», «qalmaqtan jylqy qaıyrtqan», «qalmaqtardyń qatynyn at kótine mindirgen» degen, qazir bizdiń de aýyzymyzǵa jıi túsetin  masatty sóz sol zamannan qalyptasqan «ata dástúr» me edi? Múmkin. Biraq úlgisiz dástúr.

Deı tura meniń ózimniń: «Arǵy atam – Taıanhannan bastaǵanda segiz júz jylǵy, on besinshi atam Kúshlikten sanaǵanda bes júz jylǵy, Qabanbaıdan qarastyrǵanda úsh júz jylǵy kekti tektegendegi kózim jetkeni mynaý: kim de kimniń atasy qalmaqtan qatyn almasa, ıaǵnı, kim de kimniń qalmaqtan naǵashysy bolmasa, ol adam – qazaq emes. Óıtkeni, eki júz elý jyl boıy jońǵarmen soǵysyp júrgende, qalmaqtan qatyndy oljaǵa túsirmese, demek ol adam jońǵarmen soǵysta erlik kórsetken emes. Demek, qazaqtyń azattyǵyna úles qospaǵany. Al «Eńsegeı boıly Esim hannyń» bes qolbasshysynyń biri bop, «Qataǵan han Tursynnyń» basyn alǵan, úsh qyzyn oljaǵa túsirgen, sol joly ýlanǵan jebemen jaralanyp ólgen meniń Kúshlik atamnyń báıbishesi qalmaq qyzy Qolań eken, sodan týǵan jalǵyz ul Dáýlenniń urpaǵy myna menmin. Demek meniń atalarym qazaqtyń memlekettigi men azattyǵyna tikeleı úles qosqan», – dep  qurby-qurdas pen aǵaıyn-ajynǵa  qorjańdaıtynym qaı «úlgige» jatady?

Temýjın toǵyzǵa tolǵanda Esýkeı bahadúr Óleýin-újinniń tórkinine – olonholarǵa qalyńdyq aıttyrýǵa attanady. Árıne, bul qudalyq sapardyń habaryn  «kegi kún sanap bojyp, aı sanap bórtip, jyl sanap qaǵynyp»  kele jatqan  aq tatarlar  jáne olarmen pıǵyldas merkitter de bilip otyrady. Esýkeıdiń sońyna ańdý qoıady. Bul – Esýkeı bahadúrdi ajalǵa shaqyrǵan, Temýjınniń qutyn asyryp ári soryn qaınatatyn sapar edi. Qazirgi Qulynber jaılaýyndaǵy Qoskóldiń ortasyn jaılaǵan (burynǵy Sekser men Shıqurǵy) qońyrattyń Daı shesheni Esýkeı bahadúrge: «Myna ulyńnyń kóz janary otty, bet-álpeti nurly eken. Esýkeı bahadúr, ótken túnde men bir tús kórdim. Túsimde: Aı men Kúndi sheńgeldep ustaǵan bir aq suńqar qolyma qonǵan eken deımin... Bizdiń qońyrattyń kelbetti áıelderinen týǵan dıdary sulý qyzdary ejelden qazaqy kúımege otyryp, bota jetelep, han ordasyna uzatylyp keledi... Mende de bir kishkene qyz bar. Jıenniń mysyn sol basar. Kórińiz!» – deıdi. Kóredi. Qyz kórikti eken. Aıttyrady. «Ulymdy ıtten shoshyta kórmeńiz» – dep Temýjındi uryn tastap, jetektegi atyn miniske qaldyryp, Esýkeı eline qaıtady. Jolaı Shesheksary dalasynda «kelin túsirip, toı jasaǵan» tatarlarǵa tústenip, shólin basady. Árıne, Esýkeı bahadúrdi tanyǵan tatarlar sýsynǵa ý qosyp beredi. Úıine jete  «jetim qalǵan balalary men jesir qalǵan jeńgesin» baýyry Muńlyqqa amanattap, ishin órtegen kek jalynyna tunshyǵyp» óledi.

Merkitterdiń kelini Óleýin-újinniń  alǵashqy kekti ýyty  on jyldan keıin osylaı bir qaıtty.

Dúnıe – kezek. Kek  shemirshegi kemirilmeıdi.  Jandy jep, súıegińdi qaqsatady. Sol kek úrimnen-úrimge ótken saıyn ýyty kúsheıip, Temýjın eseıgen tusta burynǵydan da  asqyna ýshyqty. «Bir kúni tań sarǵaıyp kele jatqanda qara jer qaq jarylyǵandaı at dúbiri estiledi. «Kek qýǵan taıshuttar qaptap kele jatpaǵaı»– dep Óleýin-újin qatyn bastap, Temýjın qostap, attaryn ustap qasha jóneledi. Qońyrattyń qyzy Bórte-újinge at jetpeı qalady. Qýaqshyn kempir Bórte-újindi ala sıyr jekken kúımege otyrǵyzyp, alakóleńkede ala qashady. Kúımesiniń oqpany opyrylyp qalady. Qýǵynshylar kúımeniń ishindegi jas kelinshekti at artyna mingestirip, Burhan haldýnǵa bet alady. Bular – Shıledýden Óleýin-újindi tartyp áketken Esýkeı bahadúrdiń tuqymynan qarymtasyn qaıyryp, atasynyń óshin alǵan merkitter» (sonda, 101-102) edi. Merkitter Bórte-újindi Shıledýdiń baýyry Shılegir balýanǵa  tartý etedi. Mine, bul – merkitter úshin kek tatýy tolyǵymen qaıtyp, bir sát baıyrqalap qalǵan aldamshy mezet edi. Olar keshe ǵana qatynyn tastaı qashqan Temýjınniń tez arada tórt túmen qol jııatynyn qaperine  de almaı jaıbaraqat jata berdi.

Sheshesi Óleýin-újinniń ózine: «Sum edińder týǵanda-aq, qandy ýystap jaralǵan»  degizgen Temýjınniń – Temýjın ekeni ras bolsa, úsh merkittiń –  Toqta-bektiń, Daıyr úısinniń, Darmalaıdyń sazaıyn tartqyzbaı qoımaıtyny anyq edi. Keshegi óshtiktiń barlyǵyn   umytyp,  kereıdiń Tuǵryl hanyna: «Ákemizdeı áke tutyp keldik» – dep bulǵyn ishik syılap, bas uryp eki túmen jasaq alady; jatyrdan óshtesip týǵan Jamýqaǵa: «Erte kezde ákeń marqum Esýgeımen tilektes bolǵan» – dep odan da eki túmen ásker jııady.Sodan tún ortasynda úsh merkittiń: «Shart etkizip esigin,  shańyraǵyn besigin syndyryp, tulymdysyn tul etip, burymdysyn kúń etip, qyrymdysyn qul etip, óshin aldy. Qudiretti kıesin, qasıetti ıesin, qaraqorym ulysyn kúl-kúshiret etti. Qaıran qalyń merkitti, qapyda qanǵa boıady» (sonda, 105). Arbanyń biliginen basy asqan erkek kindiktini tiri qaldyrmady. Ajarly áıel, kelbetti qyzdaryn keıqýat (enshisiz) áıel etti. Bórte-újinniń merkit Shılegerden Joshyǵa júkti bop qaıtqanyn Temýjın eshqashanda keshpedi. Toqta-bek pen Orda-bekti Ertisten asyra qýdy. Ózennen ótkende qamshysyn bilep turyp:  «Túbi tuqymyńdy qurtpaı tynbaımyn» – degen merkitterdiń sózi júregine shemen bop qatty. Qaǵandyq qurǵanda Jebe noıandy jumsap: jer túbinen bolsa da merkitterdi taýyp, tuqymyn joı – dep buıyrdy. Aqyry Jem men Yrǵyzdyń boıyna saǵalap barǵan «merkit ulysynyń» aty máńgilik óshti. Saıaq tartqandary boz qurttardyń – bashqurttardyń, keıisi – kereılerdiń quramyna kirdi. Temýjın kegin kúshpen qaıyrsa, Toqta-bek pen Orda-bektiń, Daıyr-úısinniń ósıetti kegin keıqýat qatyndar (handyqtyń enshiles jamaǵattary) qaıtardy. Keıqýattan týǵan «altyn uryqtar bórship-bórtip», qaǵanattyń keregesin bórideı kemirip, úsh urpaqqa jetkizbeı hantalapaı etti.

Álqıssa, keıqýattar merkit pen naımannyń jesir qatyn, jetim qyzdarymen shektelmedi. Temýjındi Shyńǵys qaǵan dárejesine jetkizgen kereıdiń Tuǵryl hanynyń jesirleri men qyzdary, Jamýhanyń túp-tuqııany, oırattardyń újinderi de keıqýattyń kımeshegin kıdi. Ózin kim taqqa kóterse, eń birinshi solardyń sazaıyn berdi. Aldymen  Temýjınniń «jattan týǵan jaqyndary» basyn qylyshqa tosty. Kezinde: Temýjınniń tórtinshi atasy Bodanshar-muńlyq «jaqsylyqqa – jamandyq» jasap, elin qyryp, zorlap alǵan  eki qabat áıelden, ıaǵnı,   «jattan týǵan Jat»  pen «keıqýat áıelden týǵan Jaýyrtaıdy» bórjigender tentiretip jibergen edi. Temýjınniń tusynda olar esin jıyp eldik quryp, er atanǵan taıshuttar da sol tusta eski kegin qýdy. «Qozy pisti, isek isti» (erjetti) dep Temýjınniń «omyrtqasyn syndyryp», Esýkeıdiń tuqymyn úzýge umtyldy. Temýjınge «Kóleńkeden basqa dos, árýaqtan basqa es» qaldyrmady.  Ebin taýyp eldesip, Bórte-újindi qaıyryp alǵan soń, eski kekti eske alǵan Temýjın aqyry  Jamýhanyń  «belin opyryp», múldem tyndym etti.   Jamýhanyń janyn jaı taptyrǵan soń, kezek kereılerge de tez jetip, olardyń esin jıdyrmaı Tuǵryl hannyń da ordasyn oıran etti. Tarıhı shejirelerde «uly naıman handyǵy» degen atpen maǵlum Taıan hannyń ordasynyń da shańyraǵyn ortasyna túsirdi. «Ákesiniń orynyndaǵy ekinshi ákesiniń kesilgen basyna» emirene qaraǵan Shyńǵys áýeli – kereılerdiń, sodan keıin olardy «sasyq monǵol» dep mensinbeıtin – naımandardyń jesirleri men qyzdaryna «qatyn» dárejesin berip, óziniń de, balalarynyń da baýyryn jylytty.

Sóıtip, aınalasy on jyldyń ishinde muqym qaǵanat qatynǵa jaryp, keıqýattanyp shyǵa keldi. Araǵa taǵy on jyl ótkende kekti jesirler men jetim qyzdar Shyńǵys hannyń kózi tirisinde-aq qaǵanattyń irgesin shaıqaı bastady. Eń áýeli Shyńǵys qaǵanatynan «joldan týǵan Jolshybaı – Joshy» boıyn syrt saldy. Sol úshin Shyńǵys qaǵan ulyna ý berip óltirtipti-mys degen laqap tarıhı shejireler men zertteýlerde sendirile baıandalady. Qalaı degenmen de Joshy ulysy men onyń urpaqtary qaıyrylyp «ata jurtqa» bet burmady. Uly Batyı bahadúr «Handyqtyń aǵasy» atanǵan tusynda da Qaraqorymdaǵy quryltaıǵa barmady. Jonyn syrtqa salyp, «Altyn ordany» qaǵanattan bólip áketti. Bul ulyssyz qalǵan merkitterdiń kózi tiri Shyńǵys qaǵannan uryssyz qaıyrǵan alǵashqy kegi edi.

2.

Endi, jesirler men jetim qalǵan qyzdardyń jerinip tapqan uldarynyń boıyna sińirgen ýyttyń taralýyn  jyl retimen táfsirleýge kóshemiz. Qazaqta: «Ákesin óltirip, qyzyn qatyndyqqa alýǵa bolmaıdy» degen mátel bar. Bórjigennen, Esýkeıden qalǵan «úlgisiz úlgini» Temýjın de jalǵastyryp, «altyn uryqty» (zolotaıa dınastııa) uıytty.

Álqıssa, oıranyn shyǵarǵan úsh merkittiń kósemi Toqta-bektiń «altyn belbeýin» – Jamýhaǵa berip, merkittiń shesheni Daıyr-úısinniń «altyn belbeýi»  men «kekilin túıgen boz atyn» – Temýjınniń ózi alǵan edi. Bórte-újindi alyp qashqannyń biri Daıyr-úısin keıin aıybyn moıyndap, óziniń aıdaı sulý Qulan atty qyzyn Temýjınge telidi. Alaıda merkitterge qasarysa qaıyra shapqanda Qulannyń ákesi Daıyr-úısindi, ıaǵnı, óziniń týǵan qaıyn atasynyń túp-tuqııanynan tuqym qaldyrmaı qyryp tastady.  Daıyr úısinniń talanǵa túsken Terken (Dóregene, Týrakın) atty kishi qatynyna Úgedeı úles kezegine qaramastan «ashyq  basqynshylyq  jasaıdy». «Úgedeı han Shaǵataıǵa: Júr, mynalardy kúshpen bytpyldyqtataıyq» – deıdi. Shaǵataı   ony qostamaıdy. Úgedeı qasaqana qasqaıyp baryp, Terken qatyndy jerge alyp soǵyp, jurttyń kózinshe ashyq  bytpyldyqtatady. Shyńǵys han da úshinshi ulynyń bul beıbastaqtyǵyn quptap, qalǵan eki jesirdi ózgelerge úlestirip berdi» (Rashıd-ad-dın).

Sol «bytpyldyqtyń» arqasynda  Terken – keıqýat «qatyn» dárejesine kóterildi. Shyńǵys qannyń tikeleı taq muragerleri bolyp tabylatyn  bes «altyn uryqty» dúnıege ákeldi. Kúıeýi Úgedeı qaǵannyń tiri kezinde-aq «uly jurttqa» ámirin júrgizdi, qaǵan ólgen soń 1240 jyly 10 kókekte «Uly qatyn» (uly ımperatrıa) dárejesin aldy. Budan keıin qaǵanǵa  tıesili ásker de, jer de, aımaqtardyń bıligi de, quryltaıdy ótkizý quqyǵy da Terken qatynnyń erkine kóshti. Úgedeıden bir jyl  keıin Shaǵataı   ólgen soń, uly qaǵanattyń «ata jurtyna» jeke ámirin júrgizdi. «Uly qatyn» retinde sheksiz bılikke ıe bolǵan Terken qatyn qaǵanatty óziniń kekti jatyrynan týǵan bes ulyna úlestire bıletip, Shyńǵys qurǵan qaǵanattyń «besigin beske bólip jiberdi».   Sonymen qatar «qaǵanat aǵasy» Batyıdyń barmaq bastylyǵymen Tóle (Tolý) men Shaǵataıdyń ulysyn «tórtke bólip týrap tastady».

Eń aldymen Shyńǵys qaǵannyń eń et jaqyndary men qaǵanatty qurysqan senimdi serikterin tabandylyqpen tyndym etti. Aldymen «qany taza qııat-bórjigenderdi» taqqa otyrǵyzbaq bolyp han ordasyna qarsy  qalyń qol bastap barǵan Shyńǵys hannyń   týǵan baýyry Temýge-otshigenniń áptigin basty.  Bara-bara, Shyńǵys hannyń ózi qoıyp ketken ulyqtaryn: soltústik qytaıdyń darýǵasy Mahmud Ialavashty jáne onyń uly,  Maýrennahrdyń darýǵasy Masýtbekti, uıǵyr Shynqaıdy, Shyńǵys qaǵannyń jeke keńesshisi bolǵan, keńse darýǵasy Elıýı shýsaıdy yǵystyrdy. «Uly qatynnyń» yrqyna moıynsynǵysy kelmegen Shaǵataı ulysyna qarasty Horasannyń darýǵasy Kórǵuzdy Týs bekinisinde tutqyndatyp,  «aýyzyna qum men tas tyǵyp» tunshyqtyryp óltirtti. «Uly kóshpeliler men otyryqshylar qoǵamynyń» kúıreýge bet alǵanyna qumyqqan Elıýı shýsaı qusalyqtan óldi.

Endi  nekeli  kúıeýi men  tuqymyn  tuzdaı  qurtyp,  «zorlyqpen   bytpyldyqdattyrǵan» eski kekti esine alǵan Terken qatyn Shyńǵys hannyń jeke otbasyn jazalaýǵa kóshti. Shyńǵys hannyń súıikti kenje qyzy Altalýndy «Úgedeı qaǵanǵa jadylyq jasady» degen jeleýmen, dástúrli Shyńǵys áýletiniń talqysyna salmaı,  óziniń jeke buıryǵy boıynsha  «jer etti». Sondaı-aq, Aleksandr Nevskııdiń ákesi Iaroslav II-ge de ý berip óltirtipti-mis.  Shaǵan qolbasshyny otyz myń qolmen attandyryp Sýn ımperııasyn kúıretti.

«Ár zamannyń bir surqyltaıy bar» degen.  Al Terken qatynnyń surqyltaıy – Meshhed shaharyn shapqanda tutqynǵa túsken Fatıma «jeńgetaı» men horezmdik kópes Ábdirahman boldy. Ábdirahmanǵa sengeni sondaı, qytaıdan alynatyn alym-salyqtyń qujattary tirkeletin aq túbirtekterge mórin basyp bere berdi. Al parsylyq jeńgetaı Fatıma ordadaǵy ekinshi adamǵa aınaldy. Terken qatyn onyń aıtqanyn eki etpedi. Barlyq derektanýshylar Fatımany «ábjylandaı sýmańdaǵan jeńgetaı, zınaqorlyqtyń padıshasy edi» dep jazady.Uzatylǵanynan  beri lázzattyń dámine  óz erkimen sýsyndap kórmegen Terken qatynnyń «jeńgetaıǵa» jaryǵany osy sońǵy bes jyl bolýy múmkin. Iá, múmkin.

Alty jyldan keıin – 1246 jyly Tarbaǵataıdaǵy Emil ózeniniń boıyn jaılaǵan Terken qatynnyń úlken uly Kúıik – quryltaıdyń sheshimimen uly qaǵandyqqa saılandy. Kúıikten týǵan Kúıik – Kúıik dese kúıik edi. Terken qatynnyń osy Fatımamen baılanysy Shyńǵys áýletin, tipti óziniń balalary men nemerelerin de jerindirse kerek. Sondyqtan da Kúıik óziniń sheshesinen Fatımany alastatýdy talap etedi. Sheshesi únsiz býlyǵyp, balasyna yryq bermeıdi.  Aqyry Kúıik qaǵan samarqanttyq bir sartqa: «Tańǵuttardy bılep otyrǵan Qodandy jadylap óltirdi» – degen jala japtyrtyp,  Fatımany  qaǵanattyń «qatyndar kelesine» saldy. Mundaı aıyptaýǵa Terken qatyn da tosqaýyl qoıa almaıtyn. Eki-úsh aıdan soń Terken qatyn da dúnıe salady. Onyń  túbine «kúıikten týǵan uly Kúıik jetti, jeńgetaıynan bas tartpaǵany úshin jasyryn ýlap óltirdi-mis» – delinedi.  Al Fatımany «tyr jalańash kúıinde shynjyrlap  zyndanǵa salyp, tórt táýlik nár tatyrmady, túrli qınaý arqyly qylmysyn moıyndatty da, aıaq-qolyn kesip,  aldy-artqy tesigin tigip, kıizge orap, sýǵa aǵyzyp jiberdi» (Jýveını, Rashıd-ad-dın jáne erli-zaıypty Pochekaevtar).

Terken qatyn naıman ba, merkit pe? Áıteýir uly kek qaıtty. Terken qatyn Kúıik arqyly Joshy ulysy men uly qaǵanattyń arasyna syna qaqty. Qaıtyp birikpeıtin jaryqshaq túsirdi.

«Qupııa shejirede»: «Terken qatyn –  Shyńǵystyń ata jaýy merkit Toqta-bektiń úlken uly Qudyıdyń qyzy» – delinedi. Al  sol «Qupııa  shejireniń» túbir nusqasy  «Iýan shıde»: «Terken qatynnyń tegi – Naımanjın, ıaǵnı, naıman qyzy, ol Daıyr úısinge uzatylǵan» – degen derek usynady. Shejire men jazbalardy  tápsirlegen jádigershi tarıhshylar da osy sońǵy dáıekke basymdyq beredi. Terken qatyn – Merkit pe, naıman ba, joq, merkitke uzatylǵan naıman qyzy ma, báribir, anyǵy: áke-sheshe, aǵa-baýyr, ápke-sińilisi, kúıeýi, múmkin balasy da  qatygezdikpen óltirilgen, eli oırandalǵan ulystyń kekti qyzy; ashyq túrde abyroıy tógilip, zorlanǵan jesir; bes birdeı  uryqty uıytqan  «altyn urǵashy»;  qaǵanattyń tizginin qaǵanmen teń dárejede ustaǵan «qatyn», bes jyl Tynyq Muhıttan Alpige deıingi Shyńǵys han ımperııasyna jora-joba kórsetip,  dárgeıi júrgen, sol Qaraqorymdaǵy «uly jurtty» – bas ordany ýysynda ustaǵan «uly qatyn».

Tarıhı shejireshiler men jádigershiler Terken qatynnyń  jeke basyna:«dańqty jáne asa qaıyrymdy», «Naımanchın áıeldik ádepti umytyp, táńirge teris qarap, Shyńǵys  han men Úgedeı qaǵan qurǵan memlekttiń bıligin shimirikpesten óz qolyna aldy, burynǵy danalardy shettetti», «horezmdik Ábdirahmandy jaqyndatyp,   birlik pen tatýlyqty buzdy»,«Naımanchın qatyn men horezmdik Ábdirahman bılegen tusta, memleket bylyqqa batty», «aıasy tar, sarań jáne qatygez», «aqymaq ári jeksuryn», «ajarsyz, adýyndy jáne kekshil» – dep qarama-qaıshy minezdeme beredi. Árıne, munyń barlyǵy: shejire qaı hannyń tusynda jazylsa, sol hannyń kózqarasyna tikeleı baılanysty ekeni anyq. Al tarıhı táfsirshiler: «Terken qatyn Shyńǵys qaǵannyń uly ordasyndaǵy  áýlettik ústemdik pen úrdisti buzdy», «Uly taq muragerleriniń dámesin basty»; «qaǵanaty bólshektedi», «altyn tizgindi úzdi», «Shyńǵystyń urǵashylar áýletiniń áptigin basty»,  «Quryltaıdy bes jyl  shaqyrtpady» –dep tujyrdy.

Bul aıtylǵandardyń, barlyǵy da shyndyq. Biraq bári birdeı ádil pikir emes. Sebebi, ádildik degenimiz ne ózi? Kimdi jaqtasań – sony qostaý, kimniń  kózqarasyn ustansań – sony ádilet dep sanaý ádilettilik pe? Egerde: «Terken – merkitterdiń nemese naımandardyń  qan josa bolyp qyrylǵan eliniń, tigerge tuqymy qalmaǵan áke-sheshesiniń,aǵa-baýyrynyń, ápke-sińilisiniń kegin aldy. Ózin kóptiń kózinshe ashyq qorlaǵan, sol sátte hannyń ózinen bastap tabalaǵan búkil áýletiniń, qatyn-qyzynyń jymysqylyq qarymyn qaıyrdy,  kekti jatyr men qandy besiktiń kegin  aldy. Shyńǵys  qaǵan merkit pen naıman memleketinniń toz-tozalasyn qalaı shyǵarsa, kekti Terken qyz uly ımperııanyń toz-tozalasyn solaı shyǵarýdy kózdedi. Eń bastysy: Tynyq muhıttan Atlant muhıtyna deıingi aralyqtaǵy eń qudiretti  kúsh bolyp tabylatyn uly quryltaıdyń bedelin túsirdi, onyń shaqyrylýyn bes jylǵa bylǵaqtatty. Naǵyz namysty qyz osy qyz, qyz Terken! – desek ádiletti sóz be, joq pa?

Árıne, ádiletti!  Bul  rette  Terken  qyzdy Tumar qyzben, Zarına  qyzben teńestirýge bolady. Kekti qaıtarsa – osylaı qaıtarsyn. Sonymen, Terken qyz Shyńǵys qaǵanatynyń kóbesin sógip, keregesin bólgen tuńǵysh kekti qatyn – ımperatrıa! Bul derekterdi paryqtaǵan erli-zaıypty Pochekaevtar. Al osy pikirdi ustanym retinde paıymdaǵan – biz, sol Terken qyzdyń úzilip jetken bir tamshysymyz. Kek qaıyrýdyń bul tásili kezdeısoq emes, kádimgi júıe arqyly júzege asqanyna Terken qyzdyń kektes sińilisi ári kelini, úlken uly  Kúıiktiń «qatyny» ári merkit qyzy Úgil-Qaımyshtyń qaıratty kúresi dálel.

3.

«Beldeýde – at, besikte – bala qalmaǵan» merkit jurtynyń qyzy Úgil-qaımysh «uly  qaǵanattyń» zańdy   murageri – Úgedeıdiń «altyn uryǵyn» monǵol ımperııasynyń taǵynan múldem ada etti. Úgil-Qaımysh kúıeýi Kúıikpen qatar «taq hanymy» dep jarııalanyp, birden uly dárgeıge kóterildi. Bılikke ashyq aralaspasa da, Tolýdyń hanymy – Sorqaqtandy (orys derekterinde Sorhaqtanı delinedi, múmkin Sarqatyn – ?– bolýy da) kúndes tutyp, ár úlesten qolyn qaǵyp tastap otyrǵan. Onyń osy ǵadeti onyń óziniń jáne Úgedeı urpaqtarynyń qylsha moıynyn talsha etti.

Kúıik qaǵan qol jıyp, Tarbaǵataıdaǵy Emil ózeniniń jaǵasyndaǵy ordasynan Batyıǵa qarsy joryqqa attandy. Biraq jol ortada – Samarqannyń mańynda tutqıyldan qupııa jaǵdaıda óldi. Zertteýshiler: Batyı ý berip óltirdi – degenge jyǵyndy. Qalaı da qaraly habar jetisimen «han tuqymynyń aǵasy» retinde Batyı: «Memleketti burynǵysynsha Shynqaıdyń aqyl-keńesine súıenip Úgil-Qaımysh basqara bersin, olarǵa moıynsynbaı júrmeńder. Meni kárilik meńdep, aıaǵym júrýge jaramaı, top basqandyqtan da bara almaımyn, sizder, kishi baýyrlar, barlyǵyń da sonda bolyńdar, tıisti isti atqaryńdar» –  dep dárgeı hat joldady. Sóıtip, «qaıratsyz ári ońbaǵan», «qyrshańqy», «baqsynyń baldyr-batpaǵy men sandyraǵyna múlgýden kóz ashpaıtyn», «aqshaqumar», «salyqty on ese ósirip jibergen», «memleket isine olaq, nemketti qaraǵan», «syı-sııapatty alýdy ǵana biletin» Úgil-Qaımysh–Úgedeı qaǵannyń ósıeti boıynsha nemeresi Shiremuryndy qaǵandyqqa daıyndady. Terken qatynnyń jolymen Úgil-Qaımysh ta quryltaıdy sıyrquımyshaqtata sozýǵa umtyldy. Alaıda taqystanyp qalǵan taq muragerleri, sonyń ishinde Batyıdyń eki uly – Berke men Toǵa-Temir quryltaıdy jedeldete ótkizedi. Úgedeıdiń uldary áýeli de quryltaıǵa qatysýdan bas tartyp, keıinnen shuǵyl attansa da, keleli keńesten keshigip qalady. Úgil-Qaımyshtyń da qateligi osy tájirıbesizdiginde edi. Tolýdyń uly Móńke qaǵan saılanyp,ant berip úlgeredi. Qazaq arbaǵa tıegen qarýlary men qaskúnem pıǵyldary áshkerelenip qalyp, qolǵa tústi. Úgil-Qaımyshtyń ózi jáne Shiremuryn men Naqý, jetpiske tarta noıandar men nókerlerge qosa Úgedeı men Shaǵataıǵa tıesili «altyn uryqtar» men áıelder de ólim jazasyna kesildi. Olarǵa: quryltaıdy ótkizýge kedergi jasady, jańa  saılanǵan hanǵa qastandyq uıymdastyrdy, qaǵanatty satty – degen aýyr aıyp taǵyldy.

«Kúndestiktiń qorlyǵy súıeginen ótip ketken» Tolýdyń jesiri «Sorqaqtan qatyn» Úgil-qamyshtyń kıimin sypyrtyp tastatyp, jalańash qalpynda sot aldyna ákeltti. «Qaǵannan basqanyń kózi túspeýge tısiti tánimdi qaraǵa nege kórsetesiń?» – degen oryndy ýájine kereıdiń hany Tuǵyryldyń qyzy Sorqaqtan (Sarqatyn – ?) pishtý de demedi. Sóıtip, Úgil-Qaımyshty «kıizge orap, sýǵa tastady».

Budan shyǵatyn támsil mynaý:  merkit  qyzy  Úgil-Qaımysh: «Meniń  Qaraqorymdaǵy uly jurtymdy Úgedeı jáne onyń urpaqtary bıleıdi» – degen Shyńǵys qaǵannyń amanatyn aıaq asty etti (erikti me, eriksiz be, ol basqa másele). Óziniń tájirıbesizdiginen  quryltaıdaǵy saılaýdan  tys  qaldy.  Al, Kereı hany Tuǵyryldyń tuqymy «Sorqaqtan qatynnyń» (Sarqatyn – ?)  Úgil-Qaımyshqa  óshtigi – jaı óshtik emes,  ata kegin qýǵan kekti óshpendik edi.  «Sorqaqtan qatyn» Tuǵryldyń tuqymynyń tuzdaı erigenin Shyńǵys hannyń  qytyǵyna tıgen  merkit pen naıman handyǵynan kórdi. Sóıtip, uly qaǵannyń bir «altyn uryǵy», ıaǵnı, Úgedeı tuqymy osylaı tyndym boldy.

Endigi kek kezegi –  kereıdiń hanymyna keldi. «Sorqaqtan qatyn» qaǵanattyń kóbesin týmysynan hanshaıymǵa tán begimdikpen, sondaı bir keń paraly sabyrmen sógýge kiristi. Shyńǵys hannyń ózi kenje uly  Tolýǵa:  «ata jurtty» nemese «qara shańyraqty»  (korennoı ıýrt): Monǵolııa men qytaıdaǵy ulanǵaıyr jerdi, adam sany mol, tyǵyz ornalasqan sol aımaqtan quralatyn áskerdi, qaǵanattyń qalǵan úsh ulysynan alasy enshini (mysaly Buqardaǵy 3.000 myń jasaq ornalasqan jeke mahallany), alyp ımperııany jalǵastyryp jatqan baılanys jolyndaǵy beketterdi, barlyq kúre joldy, qaǵandyq dárgeıdi, quryltaıdy shaqyrý quqyn, sonymen qatar «qara shańyraqtyń» qasıetti quqyn da amanat etip qaldyrdy. 1232 jyly  Tolý qaıtys bolysymen osy quqyqtyń barlyǵy Sorqaqtannyń erkine kóshti.

Qara shańyraqtyń   ıesi retinde buryn da sheksiz qurmet pen bedel ıesi bolǵan Sorqaqtan (Sarqatyn) Shyńǵys hannyń ózine de súıkimi asqan kelin bolypty. Qaǵanattyń  hatshylary  men jádiger tanýshylardyń, tarıhshylardyń ony kıeli Alan Gýa anamen shendestirýine qaraǵanda,  qaǵanatqa tıesili  qarashylarǵa da jaǵymy jaqqan báıbishe atanǵan sııaqty. Uly ósıeteke   laıyq bolý úshin ózge  «qatyndarǵa» qaraǵanda Sorqaqtannyń artyqshylyǵy da jáne «qara shańyraq» úshin erekshe jaýapkershiligi de osy Bas báıbishelikte jatqany anyq.  Birde, «qytaılardyń albastysy ıektep», keı derekterde  Shyńǵys hannyń óziniń, keı derekterde Úgedeı qaǵannyń (sońǵysy shyndyqqa jaqyn)  tili baılanyp,  ólimshi kúıge túsipti. Shamandar: «Eń  jaqyn týysy qaǵan úshin janyn berse ǵana aıyǵady» – depti. Sonda Sorqaqtan kúıeýi Tolýǵa (Tólege): «Eger ámirshi qaǵan ólse, muqym el jetim qalady. Bul aqıqat! Egerde Tolý qaǵan ólse, tek men ǵana jesir qalamyn. Solaı bolsyn!» – depti. Buǵan moıynsal Tolý jadylanǵan sýdy iship, ózin qaǵannyń jolyna qurban etipti-mys. Sol úshin aýrýdan aıyqqan soń, Shyńǵys qaǵan, dálirek aıtsaq Úgedeı qaǵan kelini Sorqaqtanǵa «begim», «qaǵanat begimi» (behı-daıhý, behı-begim, daıhý –  qytaısha patshaıym degen sóz)  ataǵyn jáne Monǵolııanyń ońtústigindegi Shaqar men Túmet (tańǵut) jerin máńgilik menshikke beripti.

Aıtpaqshy, osy Sorqaqtandy kereıdiń hany Tuǵryldyń qyzy – dedik. Bul qazaqy uǵym boıynsha tolyq sıymdy. Onyń mánisi bylaı: Tuǵryl hannyń Kereıdaı (Kerebetaı) degen inisi jas kezinde tańǵuttarǵa tutqynǵa túsip, sonda kisilikke jetip, jaǵamby (aımaq ákimi) bop  taǵaıyndalady. Keıin qandastarynyń arasynda «Jaǵamby» atanyp ketedi. Sol Kereıdaı jaǵamby o bastan Shyńǵys hanmen jaqattasyp, sol jaǵambylyǵynda qalady. Árıne, qyzyn beredi. Úlken qyzy Abıke-bekıdi (Aıbıke begim) – Shyńǵys hannyń ózine, Bektemish-újindi –Joshyǵa, Sorqaqtandy – Tolýǵa, tórtinshi qyzyn ońǵuttardyń– ýaqtardyń hanyna uzatady. Sońǵy qyzdyń sulýlyǵy sondaı, qaǵannyń ózi suqtanyp, izdetken eken, taba almaı armanda qalypty. Sorqaqtannyń Gansý (Qansý) ólkesin erekshe úles retinde alyp,  qyzǵyshtaı qorıtyny da sondyqtan.

Oraıy   kelgende   aıta   keteıik:  Sorqaqtan tikeleı óz menshigine tıesili sol aımaqqa et týysy, qaǵanattyń quramynda saqtalyp qalǵan kereılerdi qonystandyrady. Olardyń tuqymy 2008-2013 jyldary aralyǵynda «Kereı tarıhy» atty bes tomdyq jınaq shyǵaryp, quryltaı ótkizdi. Tanıýanǵa sińip ketken bir tuqym: «Uly sar dala! Uly babalar rýhy!  Qytaılanyp ketken men senderdi saǵynyp, kezeń basyna shyǵyp, kózimniń jasyn tógip turmyn, kesh meni!» – degen maǵynada án shyǵarypty. Osy ándi aıtyp kóz jasyn kól etken  monǵoldanyp, qytaılanyp ketken naıman, qońyrat, kereı urpaqtaryn óz kózimizben kórdik. Ony «Kúndeligimizde» jáne «Bir sýyrtpaq», «Tórkin» atty maqalalarymyzda qazbalaı baıandaǵan edik.

Hatshylar men derektanýshylar aıtsa – aıtqandaı, kereı qyzy Sorqaqtan «qara shańyraqtyń» da, óziniń «altyn uryqtarynyń» da, kereı tórkinderiniń de  qamyn keńinen qarastyrypty. Osy úsh maqsatqa jetý úshin,  árıne, óz múddesine oraı, barlyq  bopsa men bylǵaqqa kónipti. Bul úsh múdde, shyndyǵynda da bopsalaýǵa tatıtyn múdde. Mysaly, dúnıeni ýysynda ustaǵan Kúıik qaǵan zaharyn   tóge: «Ámengerlik jolymen meniń úlken ulyma tı» – dep zekigende, jaıdary ǵana: «Qaǵan jarlyǵyna qalaı qarsy shyǵaıyn. Alaıda meniń  maqsatym: balalarymdy es  bilip, óz erkin ózderi bılegenshe tálimdi etip tárbıeleý, bir-birine jat baýyr etpeý, sóıtip olardyń tatýlyǵy arqyly qaǵanatqa qandaı da bir septigin tıgizý» – deıdi. Oryndy sózge ospadar Kúıik te ýáj aıta almaǵan. Sondaı-aq Tolýdyń enshisine, ıaǵnı, tikeleı ózine tıesili juldyz  (suldyz) taıpasynan jasaqtalǵan eki myń sherikti  Kúıiktiń ekinshi uly Qodannyń qaraýyna berý týraly jarlyǵyna da  yrqymen kónedi. Qarashylaryna: «Úgedeı qaǵan Shyńǵys qaǵan qurǵan memlekettiń zańdy ıesi, ulys ta,  aımaq   ta sonyń dárgeıinde, jer de, el de sonyki. Sondyqtan da jarlyqqa baǵynýymyz kerek» – dep basý aıtady. Tipti óziniń tórt ulyna Qodanmen qoltyqtasyp ósýdi tapsyrady. Onyń esesine, Qytaıdaǵy Hybeı aımaǵyn: «Meniń marqum  kúıeýim Tolý jaýlap alǵan jer» – dep, «kúıikti Kúıik qaǵannyń» ózine bermeıdi.

Taǵy bir rette Eýropany jaýlaǵan kezde Belgradta tutqynǵa túsken franýz zergeri Vılgelmdi Kúıik qaǵannan ózine tıesili «zańdy muragerlik áskerı olja» retinde suratyp alady. Al sol zerger (árıne, Sorqaqtannyń tapsyrýymen jasalǵan) osy kúnge deıin monǵol ulty qasıet tutyp, qadarly qada  qatarynda baǵalanatyn, tórt shúmeginen tórt túrli sharap  pen sýsyn aǵyp  turatyn myqan aǵash úlgisindegi kúmis qaýyzdy Móńke qaǵanǵa syıǵa tartty.  «Sorqaqtan qatyn: Tolýdyń qara shańyraǵynyń ıesi retinde Kúıik qaǵannan qaǵanatqa erkin «kirip-shyǵatyn, jeńildikke ıe «ortaqshy kópesterdiń» quramyna munyń da saýdagerin engizýdi talap etti. Qazynasynyń qoryn molaıtýdyń jolyn osylaı tapty. Sóıtip, «shańyraq aǵasy»  shoraıaq Batyıdan  bastap tuqyrtyp, «qarashylarynyń terisin sypyrýdan taıynbaıtyn»  Kúıiktiń tilin taýyp, degenine kóndirdi. Úgedeı buǵan qosa Sorqaqtanǵa: ordaǵa kelip túsken syı-sııapat pen oljany bólip beretin qurmetti Bas báıbishelik quqyqty berdi. Sonyń nátıjesinde, «Sorqaqtan qatyn» «qara shańyraqtyń» tórinen dámeli, tuńǵysh uly Móńke qaǵan bolyp turǵanda jáne «Naımanjın qatynnyń» tusynda (Úgedeıdiń hanymy) asa qýatty kúshke aınaldy» (Rashıd ad-dın).

Kúıiktiń  osy jaqsylyǵyn kereı qyzy – «qara shańyraqtyń  begimi» Sorqaqtan qalaı qaıtardy deısiz be?  Qaıtarýyn – qaıtardy. Biraq Úgedeı men Shaǵataı tuqymdaryn qaıtyp qatarǵa qosylmaıtyn etip, «turymtaılatyp –  tusyna,  boztorǵaılatyp – butaǵa qonaqtatyp» jiberdi. Kúıik qaǵan «kúıip ketpeı» úsh muratyna jetý múmkin emes edi. Sondyqtan da qara shańyraqtyń aǵasy Batyı shoraıaqqa: «Kúıik qalyń qolymen sizdi shapqaly attanyp barady. Saqtanyńyz!» – dep astyrtyn habar jiberedi.  Aqyry Kúıik Samarqan shaharynda belgisiz jaǵdaıda ajal qushady. Sodan keıin Kúıiktiń qatyny, Merkittiń qyzy Úgil-Qaımyshty qaıqańdatpaı,  qarasyn batyrýdyń qamyna kirisedi. Móńke bastatqan uldaryna: «Kúıikten týǵan hanzadalar «shańyraq aǵasyn tyńdamaıdy, endi sender sálem bere baryp, syrqat atalaryńnyń kóńilin surap qaıtyńdar» – deıdi. Aqyldy ananyń aıtqany oryndalady.  Shoraıaq Batyı batasyn beredi. Inileri Berke men Toǵa-Temirdi  Qaraqorymǵa jiberip, quryltaıdy  shaqyrýdan boıyn aýlaq sap, saıaq júrgen Kúıiktiń tuqymdaryn  quryltaıdy ótkizýden bas tartty-mys degizip, Tolýdyń uly Móńkeni uly qaǵan  saılatyp tyndy. Sóıtip,  «Sorqaqtan qatyn» alǵashqy muratyna  jetti.

 Budan keıin tórt ulynyń otyrǵan taǵyn qaýipsizdendirýge kiristi. Onsyz olardyń basynan ólim qaýpi máńgi ketpeıtin. Bul – kez kelgen sheshe úshin eń basty úreı edi. Ol úshin Úgedeı men Shaǵataıdyń shańyraǵyn ortasyna túsirý qajet bolatyn. Shyńǵys hannyń bataly qosaǵy, kereı qyzy ári ápkesi Abıke-begimniń (Aıbıke-begim) kegin Úgil-Qaımyshtan qaıtarmaı kóńili kónshimeıtini de anyq. Sonymen, qaǵanatqa qarasty «qatyndar sotynyń» tóraıymy dárejesin alyp, kelege kirisedi. Shaǵataıdyń nemeresi,  Kúıik han taqtan ysyrǵan kereı qyzy, sińilisi Ergene qatynnyń kúıeýi, qazaqsha aıtqanda kúıeý balasy Qara-Qulaǵýdy Shaǵataı ulysynyń handyǵyna qaıta taǵaıyndatady.  Sóıtip Úgil-Qaımysh jáne Toǵashy qatyn bastatqan Úgedeı men Shaǵataı áýletiniń hanymdaryn «kıizge orap, sýǵa aǵyzdy». Jetpisten asa hanshalar men begimder solardyń kerin qushty.

Temýjınniń sheshesi Óleýin-újinmen teń dárejede baǵalanyp, óziniń uldaryn nemere aǵalarynyń aldyn orap qaǵandyq dárejege jetkizgen (Móńke), jeke ulystarǵa  han saılatqan (Qubylaı – Qytaıǵa, Qulaǵý –batysqa)  «Sorqaqtan qatyn» «dańqty, súıkimdi,  sabyrly jáne  qaıyrymdy» Alan-gýadan keıingi «Eshı-qatyn» – Besik qatyn (Hansha – koren roda)degen marapatpen 1252 jyly naýryz aıynda Pekınde dúnıeden ótti.  Ol óziniń týǵan ulysy kereılerge máńgilik menshikke alyp bergen Gansý ólkesindegi Chjane qalasyna jerlendi. Al  osy Gansý ólkesinde dál qazir – eskiden qalǵan, biraq qytaılanyp ketken kóne kereıler de, HIH  ǵasyrdan bastap Altaı asqan, Shuǵaı men Baǵylyq taýyn basqan keıingi kereıler de meken etedi. Aldyńǵylaryn – eńseli boıynan, etjeńdi denesimen qara qoıý qasynan shyramytasyń. Al keıingileri Anadoly men Astananyń arasynda emin-erkin «kóship júr». Osydan-aq  «Sorqaqtan qatynnyń» úshinshi muratyna da jetkenin moıyndaısyń.

Ol úsh muratyna ǵana jetip qoıǵan joq, Úgedeı men Shaǵataı ulysyn da tizeletip ketti. Ol ulysqa Móńke men Qulaǵýdyń «altyn uryqtary» sebildi.  Tek kishi uly Aryq-buǵa ǵana óziniń týǵan aǵasy Qubylaıdyń tepkisine ushyrap, qalǵan ǵumyry tebin men qýǵynda ótti. Jaı qashyp júrmeı, syrtqy Monǵolııa men Shyǵys Túrkistandy oırandy bylǵaqqa ushyratty. «Jońǵar – sol qol» atty dúleıdi (smerch, tornado) oıatyp, Sary ózen men Edil-Jaıyqtyń arasyn qandy shańǵa kómdi.

Árıne, bul derbes áńgime. Biraq, qazaq handyǵynyń shańyraǵyn shaıqaǵan, qazaq eliniń úshten ekisin kemitken jońǵarlardyń qandaı kekti besikte terbetilgenin shekteýge arnalǵan bul áfsana úshin este ustaýǵa tıisti derek.  Áıtpese «qatyn» bitkendi túgendep shyǵý bizdiń mindetimizge jatpaıdy. Sóıtip, kereı qyzy  «Sorqaqtan qatyn» bolashaq jońǵardyń kindik ákesin terbetken «besik anasy» bolyp esepteledi. Árıne, oǵan   oırat Qutýqabektiń qyzy Ergene begimniń de tikeleı septigi tıdi.

«Qasa sulýǵa tán jarasymnan jaratylǵan, mundaı súıkimdi, buralyp turǵan symbatty, kerbez kelinshektiń sýretin eshqandaı sýretshi kelistirip sala almaıdy» –  dep Ýássap parsy tamsana sýrettegen Ergene – oırat Qutýqabektiń uly Tórelshi men Shyńǵys hannyń kishi qyzy Sheshekten týǵan. Ol  Shaǵataıdyń úlken uly Mutyǵanǵa uzatylady. Bir ápkesi Elshikmish – Aryq-buǵaǵa (este ustańyz), ekinshi ápkesi Qubaq-qatyn – Qulaǵýǵa, úshinshi ápkesi – Batyıdyń uly Toǵanǵa (Altyn ordanyń hany Meńgi Temirdiń sheshesi)  turmysqa beriledi. Osydan-aq Ergene begimniń qaǵanattyń  mysyn erkin basýynyń sebebi ańǵarylady.  Mutyǵan tórt uldy taptyryp, dúnıe salady da, Ergene ámeńgerlik jolymen Qara-Qulaǵýǵa buıyrady. Al ol  «Sorqaqtan qatynmen» tizgin ushynan jalǵasyp, Shaǵataı ulysynyń han taǵyna otyrady. Esý-Móńkeniń hanymy Toǵashy-qatynnyń buǵan kórsetken qorlyǵyna – qorlyq kórsetip jaýap beredi. Kúıeýi Esý-Móńkeniń kózinshe Toǵashy-qatynnyń on eki múshesin bir-birlep syndyryp, qınap óltiredi.

Taqqa otyrýǵa bet alyp bara jatqan jolda – Altaı ańǵarynda Qara-Qulaǵý kóz jumady. Odan týǵan jas bala Múbárákshahty  ulystyń hany etip bekitedi. Sóıtip, Ergene-begim Móńke qaǵannyń jarlyǵymen «amanat bılik ıesi» dep jarııalanady. Móńke men Joshy ulysy – Shaǵataı men Úgedeı  áýletiniń shyǵysy men batysyn qosyp alyp, Ergene-begimge «eleýsiz ǵana úles – «ońtústik batysty» qaldyryp edi. Al, munyń ózi tutastaı Márýennahar óńirin qamtıtyn. Ergene-begim bılegen tusta dinge erkindik berdi, uly –  Múbárákshah musylmandyqqa ótti. Uly qaǵannyń jarlyǵyna  saı Ergene-begimge: «Shaǵataı men Úgedeı áýleti derlikteı moıynsyndy. Ákimshilik pen aımaqty tártipke keltirdi, qarjy-qarajatty esepke aldy. Musylmandar men putqa tabynýshylar tatý turdy. Baǵdat halıftaryna joryqqa attanǵan Qulaǵýdy Almalyqtaǵy ordasynda saltanatpen qarsy alyp, bir jyl kútti. Bul shaǵataı ulysynyń altyn dáýiri edi. Tipti ulystyń atyn «Ergene ulys» dep ataýǵa deıin bardy» – dep tápsirleıdi jazba ıeleri.

Biraq 1259 jyly Móńke qaǵan dúnıeden ótken soń uly qaǵanattaǵy uly bylǵaq bastaldy.  «Sorqaqtan  qatynnyń» eki uly  –  Qubylaı men Aryq-buǵa «uly jurttaǵy» «qara shańyraq» úshin talasqa tústi. 1260 jylǵy quryltaıda ekeýi de han dep jarııalandy. Al bir qaǵanatta eki han bolmaıdy. Qubylaı – qytaıda «Monǵol ımperııasyn» –«Iýan patshalyǵyn» qurdy. Sol quryltaıda Ergene-begim oırat qyzy, týǵan ápkesi Elshikmishtiń kúıeýi – Aryq-buǵaǵa qoldaý kórsetip, burynǵy uly qaǵandardyń uly – Asýtaı men Uryntastyń (Móńke), Alǵıdyń (Shaǵataı nemeresi) dárgeıimen  taqqa otyrý saltanatyna qatysty. Qubylaı  muny qup kórmeı Shaǵataıdyń taǵy bir tuqymy Abyshqany ulys hany etip jarııalap, Ergene-begimdi tutqyndaýǵa jarlyq berdi. Alaıda  Aryq-Buǵa ony jol ústinde qolǵa túsirip, ólim jazasyna kesti. Ergene-begimniń de eńbegin esh  ketirip, ulystyń bıligin Shaǵataıdyń nemeresi Alǵıǵa berdi. Alǵı da Aryq-buǵaǵa «osy syıdy» kórsetip, Qubylaıǵa qarsy ásker jınaýǵa jibergen elshileriniń janyn jahanamǵa jiberip, Qubylaı jaqqa qubylyp túsedi. Alaıda Aryq-Buǵa Ile ózeniniń boıyndaǵy bas astana – Almalyqty basyp ap, Alǵıdy qashqyn atandyrady. Bul jeńis te oırattyń kúıeý balasyn ushpaqqa jetkizbeıdi. Áskeri ashtyqqa ushyrap, Qubylaıdyń qorshaýynda qalady. Úlken aǵasynan keshý ótinedi. Ol bul aralyqta Atbasydaǵy (Atbashy, Ystyqkóldiń jaǵasy) ordasynda bas saýǵalaıdy. Ulystyń qarashylarynyń arasynda orasan bedelge ıe Ergene-begimge  Alǵı sóz salady. Uly Múbárákshahty taqqa otyrǵyzýǵa ýádesin alyp, Ergene-begim úshinshi ret tósek jańǵyrtady.

Sulýlyǵyna súıinip alǵan hanymnyń demeýimen Alǵı ulystyń  alǵaýyna bólenedi. «Altyn dáýirdi ornatqan Ergene ulysynyń» ıesiniń ólimi týraly eki ushty eki maǵulmat saqtalǵan. Birinshisinde: Ergene-begim tolǵaq kezinde dúıne salǵan. Aza tutqan Alǵı Samarqan men Buqardyń musylmandaryn tegis qurbandyqqa shalmaqqa umtylady, keńse keńesshisi Masutbektiń arashaǵa túsýi – musylmandardy qyrǵynnan qutqarady. Ekinshi, barynsha shyndyqqa jaqyn maǵulmat: Ergene-begim Alǵı ólgen soń 1266 jyly,  burynǵydaı Ile ózeniniń boıynda emes, Angren (Ferǵana qolaty) ózeniniń jaǵasynda  quryltaı shaqyryp, «barlyq ámirler men ýázirelerdiń kelisimmen» uly Múbárákshahty ulystyń hany etip saılatady. Qubylaı taǵy da qyryn qarap, Shaǵataıdyń kezekti bir tuqymy Boraqty sýyt attandyrady. «Ergene ulysynyń» Ergene-begimge senimi kámil ekenin kórip, aldaýsyratyp senimge kirip, jasyryn jaqtastar izdeıdi. Sol jyly tamyz-qyrkúıek aıynda Ergene-begim de dúnıeden ótedi. Qasiret shekken Múbárákshahtyń qapysyn taýyp, áskerin talqandap, tutqynǵa túsiredi. Ózgenttegi memlekettik qazynany basyp ap, Múbárákshahtyń janyn aman qaldyryp, Basqusbegi etip taǵaıyndaıdy. Sodan bastap Boraqtyń tuqymy qashan handyq úzilgenshe taqtan ketpedi.

Eline jaqqan Ergene-begim bizdiń ustanymyzǵa tikeleı qatysty: oırat handyǵyn qurýǵa, ıaǵnı, Aryq-buǵany quryltaıda han saılatýǵa uıytqy bolǵany, sol arqyly oırattardy taqtan dámelendirip, taq muragerligine talasqa túsip,  oırattardyń tarıh saqnasyna shyǵýyna  múmkindik bergen demeýi úshin áfsanamyzǵa  arqaý  boldy. Handyqqa kánikken Aryq-buǵanyń qaıyn jurty birte-birte Shyńǵys qaǵanatynyń shaýjaıyna jabysty.

Al, oırattardyń  rýhyn uıytyp, sóıtip, bolashaq qazaq handyǵynyń «ata jaýynyń»  sana besigin terbetken – qońyrat Daı shesheniń uly Alǵıdyń qyzy Shápı edi. Qaǵanattyń qyzyǵyn alańsyz kórgen Shápı qyz-tórt qubylasy túgel, alańsyz boı jetti. Bórte újinniń sińilisi, shoraıaq Batyıdyń baldyzy (Úki qatyn – týǵan  ápkesi, «Sorqaqtan qatyn» «kıizge orap, sýǵa aǵyzǵan» Qataǵash qatyn jıen ápkesi) bolatyn. Qubylaıdy quryǵynda ustaý úshin Móńke qaǵan kelini Shápıdi ózimen birge joryqqa alyp júrdi, ıaǵnı, amanatqa  ustady. Móńke ish súzeginen, ne qańǵyǵan oqtan qaza tapqanda qaǵandy joqtaǵan úsh qatynyń biri osy Shápı. Qara shańyraqtyń ıesi Aryq-buǵanyń:  «quryltaıdyń qaýipsizdigin  saqtaý úshin» degen syltaýmen Qubylaıdyń áskerin óziniń qaraýyna jiberý týraly jarlyǵyn kúıeýine keshiktirip jetkizip, aldyn-ala saqtandyrǵan da Shápı. Qubylaı aǵasy Aryq-buǵanyń  qaǵandyǵyn moıyndamaı, derbes qytaı patshalyǵyn (Iýnan) jarııalaǵanda «qaǵanat qatyn» – ımperatrıa bop jarııalandy.

Sóıtip, azamat soǵysy bastalyp, aqyry Qubylaı jeńiske jetti. Shápı –  Qubylaı qaǵannyń ózi sózin eki etpeıtin aqylman hanym boldy. Kúıeýin talaı ret  ábes sheshimnen qaqpaılap qaldy. Al óziniń jeke basyna kelsek: ǵylym men ónerge erekshe yqylas qosyp, qoldaý kórsetti. Urpaǵynyń qamyn oılap, olardyń «myń jylda da taqtan túspeýine alańdap» ómir súripti. Kórpeniń quraǵyn da rásýá etkizbeıtin sheber, qoıdyń sıraq terisin sypyrtatyn sarań aty shyǵypty. Kúıeýi Qubylaı sadaq tartqanda  kózine kún túspes úshin kúnqaǵardy oılap tapqan da Shápı kórinedi. Bul kúnqaǵar keıin qaǵanattyń bas kıiminiń turaqty úlgisine aınalypty. Al Shápıdiń eń uly isi – put dinin monǵol memleketiniń resmı dinine aınaldyrýynda. «Han – ımperııanyń ıesi, lama – rýh patshasy» dep jarııalatty. Al Pagba lamany «Din qorǵany» dep   dáriptedi. Alǵashqy puthana mektebin ashty. Tıbet – rýh baıtaǵy atandy. Shápı sol arqyly oırat tuqymyn «rýh patshalyǵyna» jetkizip,  qaǵandyqtyń zańdy úmitkeri etti.

Shápı tórt ul, bes qyz tapty. Jylnamashylar men hatkerler Shápı «asqan sulý ári talantty» dep  jazdy. R.Iý. jáne I.N.Pochekaevtar: «Iýan» áýletiniń patshaıymdarynyń ishindegi bizge jetken, álde qytaı, álde monǵol, álde túrki sýretshisiniń qylqalamyna ilingen beıne de osy Shápıdiń portreti. Portrette – dóńgelek betti, támpish tanaý,  qıyqsha kelgen  qysyq kóz, syzylǵan jińishke qasty, orta jastaǵy áıel beınelegen. Portrettegi beıneniń  – ábden ushtalǵan (stılızovannym) beıne bolýy múmkin, sondyqtan da muny  Shápıdiń naqty ómirdegi óz dıdary dep qabyldaýdyń da reti kelmeıdi. Alaıda bizdiń paıymdaýymyzsha, bizdiń zamanymyzǵa jetken «Iýan» patshaıymdarynyń ishindegi eń tartymdy beıne de osy» – dep baǵa berdi.  Portrettegi beıneni jalpaq ári tarıhı tegi bar qazaq uǵymymen aıtsaq, onda qońyrat qyzy Shápıdi: «tabaq bet, piste muryn, qıyq kóz,  qalamqas, sarqaryn báıbishe»  – dep sıpattaýǵa laıyq. Bul zańdy da óıtkeni, meıli qytaı meıli monǵol, meıli túrki tekti sýretshi bolsyn, báribir, olar – patshaıymnyń ózi «memlekettik din, memlekettiń rýhanı qorǵany,  memlekettiń rýh qudaıy» – dep jarııalaǵan put dinine minájat etken múttáıimder bolatyn. Sondyqtan da Shápıdiń dıdary Puttyń, ıaǵnı, Býddanyń portretine uqsatylyp salynýy patshaıymǵa kórsetilgen úlken qurmet.

Put qudaıynyń ata jurty Tıbetti, ıaǵnı, tańǵuttardy memleketke – qaǵanatqa baǵynbaıtyn, alym-salyq tólemeıtin, áskerge adam bermeıtin, qaǵanmen teń quqyqqa ıe, «eki zań», «eki bılik» qatar júretin «rýh patshalyǵy» – dep jarııalatqan Shápıdi put  taqýasyna uqsatsa –  uqsatqandaı edi. Lama – «aqyldyń keni»,«ádeptiń ádibi», «tirshiliktiń tigisi», «jannyń uıasy» dep tanyldy. Qaǵan taqqa otyrǵanda tańǵut lamasynyń batasyn alý «qasıetti paryz» retinde sanaldy. Kim de kim Bas lamanyń batasyn almasa, ne Tıbetten joldaǵan jazbasha kelisimin almasa,  quryltaıdyń sheshimine qaramastan, zańsyz taq ıesi –dep  esepteldi. Put dinine mundaı basybaıly tabyný Qubylaıdyń patshalyǵyn ǵana emes, búkil monǵol qaǵanatynyń tárki dúnıege kóship, ishteı bojyraýyna alyp keldi. Zaman óte,  erkek kindik ataýlynyń tuqymy qalmaı joryqqa attanyp, er jetken uldyń barlyǵy qaǵanat keshikteni – ulany qataryna alynyp, «qara shańyraqta» tek qatyn-qyzdar ǵana qalǵan tusta, erkek tuqymdy saqtap qalý úshin shesheleri ul ataýlynyń barlyǵyn «keshildikke» berdi. Al olardyń úılenýine put rásimi boıynsha tyıym salynatyn. Sóıtip, uly  qaǵanattyń «qara shańyraǵy» – ondap qatyn alyp, otyz-qyryq bala taptyratyn «altyn uryqtardyń» ulan ǵaıyr ata mekeni – ósimsiz qaldy.

Bes ǵasyrdan asa «buıryqty dástúrge aınalǵan bul rásim» túrki-monǵolsyz – túrki-monǵol ımperııasy atandy. Aqyry «beli sýyǵan qaǵanat» – qytaılanyp, tańǵuttanyp, túrkilenip, arabtanyp, parsylanyp, orystanyp, oırattanyp tyndy. Put dini – ulystyq dinge aınalyp, uryǵyn uıytqan «oırat jıender» –  tańǵuttardan tálim alyp, din basy, «altyn uryqtyń» qontaıshysy – jıeni atandy. Aryq-Buǵa hannyń senimdi sherigi, qaǵanattyń qormaly, Qubylaı qaǵannyń din tiregi atanǵan oırattar «toqash toıynan» keıin (1368) qaǵanattyń zańdy «soltústiktegi sol qolynan» – jońǵarǵa, eýropalyqtardyń ataýynsha «kóshpelilerdiń sońǵy ımperııasyna» nemese «sońǵy kóshpeliler ımperııasyna» aınaldy. Bul ımperııa – batys qaǵanatqa – barýnǵarǵa, ıaǵnı, «Altyn ordaǵa» umtyldy. Al ol joldy qazaq dalasynsyz, ıaǵnı, qazaq handyǵynsyz attap óte almaıtyn. Oırattar  «rýh patshalyǵyna» qandaı qudiretpen ıe bolsa da, ekinshi bılikke – memleket bıligine derbes ásker jasaqtamaı, óz ishinen han saılamaı ıe bola almaıtyn.

Qońyrattyń Shápı qyzy bergen «rýh ıeligi» quqyna oırat qyzy Mandýhaı «taq ıeligi» quqyn qosyp berdi. Mundaı uly múmkindik Shyńǵys hannyń ózinen keıin eshkimge berilmegen edi.

Múldem qytaılanyp, puttanyp ketken Qubylaıdyń tuqymy Temir (Oljataı han) –  Chen-zýn Shápıdi  «Chjao-Chjý shýn-shen» –«dańqty dana, táýbáshil jáne ádepshil patshaıym-ımperatrıa» dep jarııalady: «Patshaıym ımperııaǵa asa qudiretti rýhanı qoldaý kórsetti.  Onyń meıirim-shapaǵaty Kóktáńiriniń kósegesin ıitti. Ol Kóktáńiriniń qalaýyna oraı  saraıdaǵylarǵa jetekshilik etip, ar tazalyǵyn ornatty. Buryn – patshanyń hanzada kezinde oǵan qyzmet etti, olar talaı talqyny birge basynan keshti. Ol Qubylaı qaǵandy talaı qaýip-qaterden  qutqardy: kóripkeldik qasıeti bolǵandyqtan  da, bárin aldyn-ala  bilip, tez  sheshim qabyldap, ózi shuǵyl shara qoldanyp otyrdy, sóıtip, Qubylaı qaǵannyń áskerin Hybeı ózeninen keri qaıtartty, Qubylaı qaǵanǵa Shyndý (Shan dý) qalasynyń taǵyna otyrýy kerektigi týraly danyshpandyq keńes berdi. Sonymen qatar, saraı nókerlerine patshaǵa qalaı  dem berýi kerektigine barynsha aqyl úıretti. Ol meniń qasıetti atamnyń qudiretti patsha bolýyna kómektesti. Ol meniń ákemdi (Chjen-zın) búkil eldiń paryzyn abyroıly óteýge tárbıeledi» – dep minezdeme berdi.

Muqym qytaıdyń keleshek taǵdyryn anyqtap,  jalpyǵa ortaq put dinin kirgizýi arqyly olardy bir tanym men múddege biriktirip ketkeni úshin de Shápı patshaıymǵa mıllardtar eli qaryzdar.

Biraq, Shápıdiń «Shan dýdy» – Kókjaılaýdy jazǵy saraı etken aqylynyń qaıyry uzaqqa sozylmady. 1368 jyly «toqash toıy» bastalyp, monǵol ımperııasynyń uly qaǵany Toǵan-Temirdi qytaı jerinen qýyp shyqty. Jońǵardyń – jotalanýy, jońǵarlardyń, soǵan ilese monǵoldardyń, solardy óksheleı qýǵan mánjýlerdiń, sol «joryq kóshiniń» orynyn ıemdenip qalǵan keıingi qytaı ımperııasynyń qazaq dalasyna qaraı jappaı qotarylýy osy «toqash toıyna» tikeleı qatysty. Muny  bilmeı, bizdiń ultymyzǵa zaýal bop tóngen «jońǵar shapqynshylyǵynyń» túpki mátibin túsiný múmkin emes. Sondyqtan da osy arada qysqasha qaıyra ketemiz. Onyń mánisi mynadaı: monǵoldarǵa ábden kektengen qytaı shektileri olardy qalaıda  qulatýǵa tyrysady. Sol maqsatqa jetý úshin, naýbaıhanada pisiriletin toqashtyń ishine: «1368 jyly qyrkúıektiń 31 juldyzy kúni túngi saǵat 12-de ár kim óziniń monǵol qojaıynynyn óltirsin. Sol sátten bastap ult-azattyq kóterilis bastalady» – degen jasyryn úndeý salyp taratady. Sol kezdiń ózinde júz mıllıon qaraly qalyń qytaı bir túnniń ishinde shań-shuńsyz jatqan monǵol-qojaıyndaryn shetinen baýyzdap shyǵady. Dereý Hanbalyqty (Beıjińdi, ıaǵnı, soltústik astanany) basyp alyp, monǵoldyń sońǵy qaǵany Toǵan-Temirdi Kókjaılaýǵa – Shandýge yǵystyrady. Keler jyly 20 shilde kúni odan da qýyp shyǵady. Ábden qusalanǵan Toǵan-Temir:

«Asyl taspen aptalǵan qasıetti de aıbarly astanam – Hanbalyq, Saryǵyńdy basatyn, salqyn-samal jaz jaılaýym – Kaı-pyń! (Shan-dý)! Ejelden ata-baba kıesi qonǵan qutty qonysym! Basyma qonǵan baǵym ushqan Meshin jyly senderden aıyrylǵanymdy qarashy! Meniń Uly qaǵanatym qansyrap, qaıran uly memleketimniń joıylǵanyn qarashy!

Aqyqpenen aptalǵan aıbatty Hanbalyǵym! Toqsan toǵyz aq boz atty qadaǵa baılaǵan Kókjaılaýym! (Kaı-pyń ne Shan-dý). Shartarapty sharpyp, jalpaq jurtty uıytqan, bılik pen bilim tizginin teń ustaǵan qaıran sara jolym! Aspan astynyń ámiri atanyp, baq-dáýletimdi shalqytqan qaıran Mártebem!

Tań sáride munarlanǵan tumany kókjıek kómkergen, atyraby kórseń – kóziń toımaıtyn qubylysqa toly, Jaz ben qysy aıyrǵysyz, qam-qaıǵysyz  qonys bolǵan, saýyq-saıranmen kúnim ótken, babam Qubylaı salyp ketken, qaıran baıtaǵym – Hanbalyq!

Babalarym ýaıym-qaıǵysyz ǵumyr keshken, aıbaty asqar, eı, Hanbalyq! Quzyryma quldyq etken ýázirlerim men tórelerim, eı, qarasha jurtym! «El qamyn jegen Elekeńniń» aqylyn tyńdamaǵan ókinishimniń ózegimdi órtegenin qarashy, Opasyz Júgi júgirmekke sengen ańǵal basym!

Bilmestikten (qazaq ordasynan kelgen tegi merkit) kemeńger To-to-Temir qolbasshynyń basyn kestim, Din oqymystysyn en dalaǵa tentiretip, qatelestim! Túmen jurtqa patshalyq etken, aqyry qor bolǵan, eı, shaqsha basym! Qaıran saýyq-saıranmen ótken kúnderim!

Qasıetińnen aınalaıyn Qubylaı babam qabyrǵańdy kóterip, qonys etken, Qut uıalap, ataǵy alysqa ketken el ordam, eı, Hanbalyq! Qytaıdyń qý múıizi Júgi jaýyz jalmady da barlyǵyn, jaman aty men abyroısyz ataǵy maǵan – Toǵan-Temirge qaldy!» – dep joqtaý shyǵaryp («Monǵoldyń shyǵý tegi», jınaq), uly ımperııamen qoshtasty.

Keler jyly, ıaǵnı, 1370 jyly qazirgi Ishki Monǵolııanyń Tuńııaý aımaǵynda qusadan óldi.

Osydan keıin monǵol ımperııasy alǵashynda: shyǵys-soltústik, batys-ońtústik handyǵy bolyp ekige bólindi. Biri – negizinen halha monǵoldar, qytaılardyń bodan handyǵy,  ekinshi jartysy – Aryq-Buǵanyń dárgeıindegiler jartylaı derbes handyq qurdy. Toǵan men Esenniń oırat handyǵy tarıh saqnasyna shyqqanda aýmaly-tókpeli ómir súrdi. Aqyry, áýeli – qytaıdyń Mıń patshalyǵynyń jaıaý sherikteriniń ekpininen, sodan keıin mánjýlerdiń atty áskeriniń tepkisinen yǵysqan jońǵarlar qazaq dalasynyń etegin basty. Uly qazaq-noǵaı dalasynan basqa olardyń jany qonaq tabatyn keńistik te qalmap edi. Al Saryarqa men Ertis, Edil-Jaıyq, Syrdarııa boıynda olardy taǵy da sol sonaý Saryózen (Hýanhe) men Sardalada (Ordosta, búgingi QHR-daǵy Ishki Monǵolııada) «máńgilik qalǵan» jalaıyrlardyń, naımandardyń, merkitterdiń, qońyrattardyń, alshyndardyń eki júz elý jyl buryn batysqa yǵysqan ekinshi jartysy «qylyshyn jalańdatyp» kútip turdy. Olar óziniń burynǵy rý ataýlaryna ortaq alash uranyn alyp, qazaq handyǵyn quryp, ult bolyp uıyp kele jatyr edi. Oırattardyń tildik jáne áskerı dástúrine beıimdelgen túrki tektester birte-birte monǵol tildene bastady. Bulardy, qazaqtar (qalǵandar, máńgilik sonda qalmaq» dep, sol ǵasyrdan bastap olardy «qalmaq» atandyrdy. Keıin bul ataý «jońǵarlarǵa» buıyrdy.

Taqyryp ustanymy – qaǵandyqty uıytyp-iritken hanymdar men hanshalar bolǵandyqtan    da, taq tartysynyń talqysyn syrt qaldyrdyq. Alaıda sol oırandar­dyń zardabyn búginmen baılanystyrý maqsatynda myna maǵlumattardy kiriktire ketýdi oryndy sanadyq. Keńdik alǵan kereıler – naımandardyń orynyna yǵysyp, Altaı saǵalap qaldy.  Joshy ulysyna qosylǵandary – qazaq, ózbek,  noǵaı, qyrymshaq, bashqurt, qaraqalpaq; Ishki Monǵolııadaǵylar (QHR) – monǵol kereıi atandy. Olardyń deni qazir Baǵylyq taýynda turady. 2012-2015 jyldar aralyǵynda bastaryn qosyp, monǵol kereıleriniń bes tomdyq shejiresi men tarıhı jınaqtar shyǵardy. Al Taıan hannyń uly Kúshlik han Tarbaǵataı asyp, Syrdyń boıyna oıysty. Onda Keden-qıdan handyǵyn qurǵan Elúıdashynyń qyzyn alyp, Gúrhan memleketin qurdy.   Óshteskeninin jer etpeı qoımaıtyn Temýjın Pamır taýyndaǵy asýda Kúshliktiń basyn aldy. Ferǵana oıpatyn mekendegen Osh pen Alaı aımaǵyndaǵy naımandar– qyrǵyz: Ózgent, Ándijan. Namanǵan,  Samarhan, Úrgenish, Buqar tóńiregindegi naımandar – ózbek; Qoqandaǵylardyń keıi – ózbek, keıi – qyrǵyz, keıi – qazaq; Qashqar mańyndaǵylardyń keıi – qyrǵyz, keıi – uıǵyr, keıi – qazaq; Joshy ulysyna qosylǵandarynyń  deni – qazaq, keıi – noǵaı, keıi – qyrymshaq, keıi – bashqurt, keıi – qaraqalpaq, keıi – tatar; Buıryq hanmen birge Temýjınge baǵynǵandar – monǵol naımany atanyp, búgingi kúnge jetti.  2013 jyly Ishki Monǵolııadaǵy Naımanshı aýdanyna baryp, alty qorǵannan qabattalyp salynǵan han saraıyn kórip, naıman, aqsúıek naıman, aq naıman dep shejire taratqan, naıman-monǵol jazýyn qazir de paıdalanyp otyrǵan uzyn sany júz alpys eki myń qaýymmen dıdarlasyp qaıttyq (Naıman-monǵoldar  kóne naıman-monǵol jazýymen mynadaı kitaptardy shyǵarypty: 1.Naıman aýdanynyń shejiresi. Enıklopedııa, Qulynber. 2. Naıman aýdanynyń tarıhı muralary. IMR. Tuńııaý. 2009. 3. Naıman aýdanynyń jer attary sózdigi.  Hohot. 2008. 4. Naıman halyq ánderi. Tuńııaý. Jasóspirimder baspasy. 2008. 5. Naıman ańyz-ertegileri. Tuńıaý. 2008. 6.Nonjııa. Áńgimeler men óleńder jınaǵy. Hýasııa. 2009. 7. Naıman aýdanynan shyqqan áıgili adamdar. Hohot. 2011. 8. Naıman ordasy. Almanah. 2 kitap. Tuńııaý.2012-2013. 9. Naıman kórkemóneri jýrnaly. 2 kitap. Tuńııaý. 10. Buhshun, jýrnal) №1-2. Tuńııaý. 2013.). Tek qońyrat taıpasy ǵana qońyrjaı ómir súrip, Joshy ulysyndaǵylar – qazaq, ózbek, noǵaı, qyrymshaq, qaraqalpaq, bashqurt, Ishki monǵolııadaǵylar – monǵol qońyrattary atanyp, 2013 jyly Tuńııaý torabynda qońyrattardyń quryltaıyn ótkizdi. Qońyrattardyń atajurty Qurynbel – monǵoldardyń eń qasıetti de kórikti mekeni. Iesi – Shyńǵys han, kıesi – qońyrat Bórte qatyn. Shyńǵys hannyń súıikti kenje qyzy Alaqus uzatylǵan Ońǵuttar-ýaqtar Kókottyń – Hohottyń Shuǵaı jazyǵynda. Olar ózderiniń tegine bulyńǵyr kózqarasta. Tegi taıshut keıqýattardan týǵan tuqymdar da bórship, tórt taıpa – oırat atanyp, qontaıshylanyp – taq murageri retinde jetile bastady. Jalaıyr Muqylaıdyń jasaqtarynyń tuqymdary – qońyrattar men jalaıyrlar, naımandar men kereıler, alshyndar osydan eki jyl buryn jıylyp sol arada – Toǵa-Temir qusadan ólgen Tuńııadyń túbinde as berip, konferenııa ótkizip, jınaq shyǵardy.

Sol «toqash toıynan»  keıin araǵa ondaǵan jyldar salyp baryp qaǵanattyń oırat pen qytaıǵa, mánjýge ketken qarymyn oırat qyzy Mandýhaı qaıtardy jáne jaı qaıtarmaı, oırattardyń jalyn kúdireıtip ketti.

4.

Aty ańyzǵa aınalǵan «Shyńǵys qaǵatanatyn múldem quryp ketýden saqtaǵan», «qaǵanattyń qutqarýshy anasy», «Shyńǵys qaǵannyń rýhyn oıatqan», «danyshpan hanym», «Shyǵystyń Janna d* Arki» atanǵan, keıingi qazaq handyǵynyń «ata dushpany» – jońǵarlardyń tarıh saqnasyna shyǵýyna múmkindik bergen dańqty «Mandýhaı qatyn» kim edi jáne altyn uryqtyń handary men hanzadalarynyń bir de biri jetpegen dańqqa  oırat qyzy Mandýhaı qalaı jetti? Taǵy da sol erli-zaıypty  Roman men Irına Pochekaevtardyń paıymdaýymen qysqasha táfsirleýge kóshemiz. Ustanymyz – uǵymdy bolýy úshin osy oqymystylardyń: «Sonymen qatar, joǵary bılikke umtylǵandardyń ishinde, Shyńǵystyń óz áýletine jatpaıtyn, Shyńǵys hannyń aǵa-baýyrlarynyń tuqymdarymen qatar,  «altyn uryqqa» áıelder (qatyndar)  áýleti jaǵynan alystan kep qosylatyn jıender – oırat ulysynyń bıleýshileri de boldy» – degen pikirin nazarǵa iliktire ketemiz.

Sonymen Mandýhaı qyz kim?

Álqıssa,  muny paıymdamas buryn, ótkendi eske túsire ketýge májbúrmiz.

«Altyn uryqtyń»  tozyǵy  shyǵa bastaǵan tusynda boıjetken Mandýhaıdyń bolashaq   baq-talaıyn  anyqtap  bergen de, sol azǵan urpaqtyń arsyz nápsiqumarlyǵy edi. Taq muragerligi úshin ǵana emes, biriniń áıeline biri qumartyp, aǵasy týǵan baýyryn óltirip, kelinin  baýyryna basty. Sondaı beıbastyqqa Elbek han da (1392-1399) baryp, týǵan  uly  Qarǵysuq qontaıjyny oırattardyń kósemi Quqaı-taıdyń qolymen óltirip, kelinin qoıyna saldy. Biraq  Úlzeıti újin namysty bolyp shyqty. «Jeńgetaıyń Quqaı-taı meni zorlamaq boldy» – dep  aq tósine yryqsyz qonǵan quzǵyndy arandatyp tyńdy. Elbek han «jeńgetaıyn» taban astynda óltirdi. Keıin munyń jalǵan ekendigi anyqtalǵan soń, óziniń týǵan qyzy  Samýrdy «jeńgetaıynyń» uly Batýly-shınsanǵa  uzatty. Soǵan qaramastan Quqaı-taıdyń uldary ákesiniń kegin kektep, Elbek qandy óltirip tyndy.

Osy arada jońǵarlardyń «kekti besik enesi» bolyp tabylatyn jáne bizdiń taqyrybymyzdyń nysanyn ashatyn monǵol-oırat arasyndaǵy «Úlzeıti kelin» týraly áfsanany tolyq keltirýdi oryndy sanadyq.

Álqıssa, «Elbek han ıt jyly (1394) taqqa otyrdy. Bir joly ańǵa shyqqanda qar ústinde ólip jatqan aq qoıandy kórip:  «Eti qardaı appaq, al ajary myna qan sııaqty qyrmyzy áıel bar ma eken dúnıede?» – dep nókerlerinen suraıdy. Sonda oırat Qutqaı-Tafý  (Quqaı-taı) óziniń soryna oraı: «Nege bolmasyn, bar» – dep jaýap beredi. «–Ol kim?  Kórýge bolmas pa eken?» – deıdi yntyǵyp. «– Eger siz ony shynymen kórgińiz kelse, aıtaıyn, ol sizdiń týǵan kelinińiz» – deıdi Qutqaı-Tafý. Sonda Elbek han Qutqaı-Tafýǵa: «Ýa, kórmegendi – kórgizgen,  shól qandyratyn alystaǵy sýsyndy ańsattyrǵan, sen, meniń Tafýym, jónel de jolyn tap!» – deıdi. Ol Begedji (Úlzeıti) kelinge: «Sizdiń aıdaı júzińizdi bir kórýge qumartyp, meni jeńgetaılyqqa jiberdi» – dep hannyń sálemin jetkizedi. Begedji kelin ashýlanyp: «Jer menen kók qosyla ma eken, óziniń kelinin hannyń ózi qoınyna sala ma eken? Qara tóbetke uqsaǵan ákesiniń qylyǵyn hannyń uly Dúgiren-Temir kórse qaıtedi?» – dep jaýap beredi. Kelininiń bul sózin kóńiline de almastan nápsiniń býy kózin baılaǵan Elbek han óziniń týǵan ulyn óltirip, kelinin qoınyna salady. Darýǵa dárejesinen dámetken Qutqaı-Tafý ordaǵa keledi. Bezedji (Úlzeıti kelin) Tafýdy otaýyna shaqyryp, handy osynda kúte turýyn ótinedi. Ózi eki qaltaly torsyq aldyryp, bir jaǵyna eń zári kúshti sharap, ekinshi qaptalyna kádimgi sý quıyp, sýdy ózi iship,  Tafýǵa: «Sen meniń az bedelimdi zoraıttyń, meniń mánsiz tánimdi mándi ettiń, Begedji kelin atymdy – «qatyn» (ımperatrıa) ettiń. Kel!» – dep sharap ishkizip, sylqıta mas qylady da,Tafýdy óziniń tósegine jatqyzady. Sodan keıin shashyn jaıyp jiberip, betin tyrnap jyrtyp, hanǵa: «Sen joqta Qutqaı-Tafý meni zorlady» – dep shapqynshy jiberedi. Ashýlanǵan Elbek han Qutqaı-Tafýdy qýyp júrip óltiredi. Óziniń bir saýsaǵynan aıyrylady. Qutqaı-Tafýdyń jon arqa etin bileýleı tilip «qatynyna» sálemdeme retinde joldaıdy. Bezedji kelin hannyń saýsaq qany men Tafýdyń jon etiniń maıyn shyrynǵa qosyp shaıqap jiberip: «Óziniń ulyn ózi óltirgen hannyń qany men meniń myrzamnyń ólimine sebepker bolǵan Qutqaı-Tafýdyń jon maıy maǵan tábárik bop buıyrypty. Mine, qatynnyń kegi qarymtasymen qaıtty degen osy! Báribir bir ólim!» – dep iship salady. Óziniń kinásin ózi moıyndaǵan han ári kelini, ári qatynyna jaq asha almaıdy (E.I.Kychanov). Al Qutqaı-Tafýdyń jazyqsyz ekenine kózi jetken Elbek han onyń uldary – Banýla-jaısan men Úgýshi-hashıǵýdyń qaramaǵyna 40 myń oırat jasaǵyn beredi. Olar 1399 jyly Elbek handy óltirip, áke kegin qaıyryp, monǵoldardan bólinip shyǵyp, oırat ulysyn qurady.

Mine, jońǵar qontaıshylary ómirge kelgen kekti besiktiń alǵashqy «qandy áldıi» osyndaı.

Al Elbek hannyń qyzy Samýr hanshaıymnan týǵan Toǵan men Esen qontaıshylar, ıaǵnı, jıender, 1438 jyly Úgedeıdiń nemeresi Adaıdy óltirip, úlkeni – Toǵan han taǵyna otyrdy. Ol búkil oırattyń basyn qosqan soń endi muqym monǵoldy biriktirýge umtyldy. 1440 jyly qytaıǵa joryqqa attanyp bara jatyp, jolaı Shyńǵys hannyń árýaǵy qonǵan  «segiz aq boz úıge» táý etedi. Rásim kezinde: «Seniń qaǵanat qurǵan kezińdegi uryǵyńnan meniń boıymdaǵy uryq esh kem emes» – degeni úshin qaǵannyń árýaǵynyń qarǵysyna ushyrapty-mys. Kıiz úıden syrtqa shyqqanda arqasyna qadalǵan eki jebeniń jaraqatynan qan saýlap turypty. Bul qadalǵan jaı jebe emes, qaǵannyń qarǵys jebesi eken-mis. Biraq tarıhshylar Toǵan han óziniń oırattarynyń, ne qytaı jansyzdarynyń qolynan qaza tapty – dep paıymdaıdy.

Al Toǵannyń inisi Esen hannyń tusynda oırattar órleý dáýirin bastan keshti. Ol Shyńǵys áýletiniń sońǵy hany Daıdı handy óltirip, búkil monǵolǵa tutas bılik qurdy. «Toqash toıynan soń» qos aıyrylǵan  ımperııanyń basyn qaıta qosty. Shúrshitterdi jaýlap aldy. Sodan keıin qytaı ımperatory In-zýndy – Chjý-ıjeni (1436-1450 jj. taq ıesi)tutqynǵa alyp, basqa patshany taqqa otyrǵyzdy. Biraq qaıyrsyz kelgen bılik – qaıyrsyz ajalǵa alyp keldi. Shúrshit (mánjý) pen qytaı ımperııasyn titirentken, «batysta – Zaısan kóli men Qarashar kentin, shyǵysta – Qanǵaı taýynyń batys etegin, ońtústikte – Turfan, Hamı, Barkól kólin, soltústikte – «Ertistiń joǵarǵy aǵysy men Enıseıdiń arasyn atajurt etken, qazaqtarmen, qyrǵyzdarmen shekaralasqan» (I.Ia.Zlatkın) Esen han óziniń oırattarynyń ishindegi usaq ulystan jeńilip, dala  bezip ketti. Qańǵyp júrgen kezinde qolǵa túsip, qashqynnyń kebin keship óldi.

Mine, «altyn uryqtyń jıenderi» qontaıshylar osylaı han taǵyna kóterilip, zańdy murager atandy. Endigi kezekte Samýr hanshaıymnyń nemeresi Esentaıshy 1453 jyly taqqa otyrdy. Sheshe jaǵynan tikeleı Qubylaıdyń jıeni, jıensharlary bolǵandyqtan da, taqqa qontaıshylardyń otyrýy, ne taqtan  dámetýi tolyqtaı oryndy dep tabyldy. Oırattyń tórt taıpasynyń biri shorostan shyqqan Toǵan men Esen taıshylar keıinnen kóshpelilerdiń sońǵy  ımperııasynyń – jońǵar handyǵynyń negizin qalaǵan «altyn uryq»  dep tanyldy.

Mine, biz túp tamyrynan tektep kele jatqan, áfsana basynda: «sanda – sanaty, eldigi – este joq jońǵarlar qaıdan shyǵa keldi? – dep saýal qoıǵan «ata jaýymyzdyń» tarıh alańyna shyǵý josyǵy osyndaı. Árıne, olar Toǵan taıshy men Esentaıshynyń tusynda uly jońǵar emes, jaı ǵana qontaıshy –qan tamshy – jıen ǵana bolatyn. Olardy qatardaǵy qontaıshydan jońǵar hany etken, oıdaǵy oırattyń basyn tórge –bılikke shyǵaryp, Jońǵar handyǵyn quryp bergen taǵy da «kekti besiktiń» ıesi – qyz, shoros qyzy, Toǵan men Esenniń qaryndasy, «rýh patshalyǵy» Tıbetti basqarǵan kekti bılik ıesi, Temir-shınsan noıannyń qyzy – Mandýhaı edi. Sondyqtan da Mandýhaı ári «altyn uryqtyń», ári «qasıetti rýhtyń» hanshasy retinde Qubylaıdyń nemeresi Meńdiǵulǵa (1463-1467jj. taq ıesi) uzatylady. «Shońmuryn Meńdiǵul hannyń  tósek toıy kezinde sirespesi ustap qalatyndyqtan da, onymen (Mandýhaımen)qosylysa almapty» («Altyn topshy»). Meńdiǵuldyń ózin de taqqa otyrǵyzǵan oırat kósemi Begersin-taıshy bolǵandyqtan da, apaly-sińili Júńken men Mandýhaıdan bas tarta almaıdy. Handyqtyń  basqa tuqymǵa, ne oırattarǵa aýyp ketýinen seskengen Meńdiǵul – óziniń ornyn shóberesi Baıan Móńkege amanttaıdy (1467).

Taǵdyrdyń tosyn tálkegi degen osy, qazaq handyǵy qurylǵan jyly Baıan-Móńke, handyq nyspysy – Bolqy-janan da taqqa muragerlik etti. Bul da Meńdiǵuldyń qatynyn tartyp almaq bolǵanda, pıǵyly jarııa bop, qýǵynǵa ushyraıdy. Meńdiǵul da dúnıe salady. Baıan-Móńke qańǵyp júrip qaraqshylardyń qolynan ólim qushady.

Taǵdyrdyń myna yǵyrly tabasyn qarańyzshy, týra sol shaqta taqqa  otyratyndaı Qubylaıdan laıyqty  «altyn uryq» tabylmapty! Buǵan eshkimde, tipti tarıhshylar da senbeıdi. Biraq shyndyqtyń ózi osy. «Altyn uryqtyń» birin-biri óltirip, tigerge tuıaq qaldyrmaǵany da bar shyǵar, sonymen qatar, «tárki dúnıeni» «rýh tamyry» etip, keleńmen keshildikke boı aldyrǵan erkekkindiktilerdiń jar tósegine jolamaı, beli sýyp ketýiniń de kesiri tıgeni anyq. Muny «put dinin –  memlekettik din» retinde qabyldattyrǵan Shápı patshaıymnan, «lamany – ekinshi bılik ıesi» retinde zańdastyrǵan Qubylaı qaǵannan tabıǵı jazymyshtyń qaıtarǵan kegi dese de bolady. Qalaı desek te, jaratylys  zańyna qarsy shyqqandardy jazmysh ózi jazalap tyndy.

Sóıtip, uly Shyńǵys ımperııasy muragersiz qaldy! Bul qaǵanattyń qara shańyraǵynyń kúıreýi degen sóz! Tipti Joshy, Shaǵataı,Úgedeı ulystary da muragerlikten dáme etpedi. Onyń esesine Mın (qytaı) men Túrkistan ámirshileri kóz suǵyn kadady. Sonyń ishinde, qazaq handyǵy da qanatyn Shyǵys Túrkistanǵa qaraı jaıyp kele jatty. Demek, qazaq pen jońǵar handyǵy qatar tuıaqtanyp,  bir-birine betpe-bet baǵytta sheńgelin jaıa qozǵaldy. Aralaryn baǵy taıa bastaǵan Shaǵataı ulysynyń juqa ǵana shymyldyǵy bólip turdy.

«Qara shańyraq» ortasyna túse shaıqalǵanda, shońmuryn, sirespe Meńdiǵuldyń balasyz qalǵan jesir hanymy, shoros qyzy Mandýhaı bar tizgindi qolyna aldy.  Qaǵanatty qarys aıyryp qaharyn tókti. Mandýhaıdyń mysynan yqqan Mın patshasy: qytaı patshalyǵyn moıyndasań, qaýipsiz, qamsyz ómir súrýińe kepildik beremiz – dep múláıim hat joldady. Biraq Mandýhaı jesir: «Men baısyz qalsam da, qara shańyraq qaǵansyz qalmasyn. Qaǵanatty – baılyqqa aıyrbastamaımyn» – degen mazmunda ýáj aıtty. Sóıtip, Shyńǵys ımperııasynyń basyn jutqan áıel emes, qaǵanatty ekinshi ret tizesinen tik turǵyzǵan «qatyn» – ımperatrıa atanýdy qalady. Sol úshin búkil qaǵanatqa jaýshy jiberip, Shyńǵys áýletine tıesili tuqymdy izdetti: «Sol tuqymnyń taqqa otyrýyna bar kúshimdi jumasaımyn» – dep salaýat aıtty.

Izdegeni – tabyldy.   Biraq  kútkeni ol emes edi. Kiltıpan mynada: tabylǵan tuqymnyń jasy bes-alty mólsherinde ǵana edi.  Baı bop ta,han bolypta jarytpaıtyn, taǵdyry –tul, jasy – kenje, ózi jetim Batý-Móńke – Mandýhaıdy, ne onyń ápkesi Jónkeni Mendiǵudan tartyp almaqshy bolyp qashqynǵa aınalǵan Baıan-Móńkeniń uly bolyp shyqty. Batý-Móńke bir jasqa tolǵanda Qashqardyń Hamı ólkesiniń Ismal-taıshysy shabyndyǵa túsirip, Shyǵyr-janandy  emshektegi ulymen qosyp alyp ketipti. Shyǵyr-janandy qatyn etip, kishkene sábıdi Baqaı degen bireýge asyrýǵa beredi. Ógeı  áke balanyń ókpesin ókpege toltyrǵan.«Asqazany as qorytpaıtyn, terisin teńbil temiretki basqan» jetim Batý-Móńkeniń  múshkil jaǵdaıyn estigen Mandýhaı astyrtyn jaýshy jiberip, dertin sonda emdetip jazady. Qastandyqtan saqtaný úshin balany arnaıy sandyqtyń ishine salyp, qazaq arbamen aldyrtady. Sodan bastap bolashaq Batý-Móńke han «Qobdıdaǵy han» (Úkekte qaǵan)  atalyp ketedi.  Endi Mandýhaı sol jetim muragerdiń atynan jarlyq shyǵarady.

Alaıda «jesir qatyn men jetim hannyń» dárgeıi kimge ótsin?

Mandýhaı dereý sheshim qabyldap, áskerı joryqqa attanady. Anaý-mynaý elge emes, týra óziniń ulysyna – oırattarǵa tutqıyldan shabýyl jasaıdy.  Shaıqasqa  Mandýhaıdyń ózi tikeleı qatysady. Urys qyzǵan kezde Mandýhaıdyń dýlyǵasy ushyp ketedi. Muny kórgen jaýynger shorostyń biri óz dýlyǵysyn kıgize salady. Sóıtip, Mandýhaıdy ajaldan qutqaryp qana qoımaı, áskerdi úreılene sheginýden saqtap qalady. Eń birinshi jáne eń mańyzdy jeńiske jetken Mandýhaı jik shyǵarýshy  taıshylardyń kózin joıyp, handyqty moıyndattyrady. Oljany jomarttyqpen bólip beredi de, oırattardyń dástúrin oırandap, ıaǵnı, eldik qasıetin umyttyratyn: «Osydan bastap kıiz úılerińdi orda dep ataýdy qoıasyńdar, bas kıimderińe eki eliden artyq jyǵa taqpaısyńdar,maldas quryp otyrmaısyńdar, tizelerińdi búgip otyrasyńdar. Aırandy – kóje deısińder, etti kesip jemeı, tistep jeısińder» – degen jarlyq shyǵarady. Keıin etti pyshaqpen týraýǵa kelisimin beredi.

Tarıhshylar: nege Mándýhaı óziniń jurtyn shapty? – dep suraq qoıady. Birinshi, oırat –«tórt taıpa birlestigi» ol kezde joq edi. Torǵaýyt, dúrbit, teleýit, shoros – óz betterinshe derbes ulys edi. Demek, Mandýhaı shorostan basqa, handyqty moıyndamaǵan qalǵan úsh taıpany, ne solardyń moıynsynbaǵandaryn shapqan. Ekinshiden, taqqa otyrǵan qontaıshylardyń barlyǵy da óz týystarynyń, ıaǵnı, oırattardyń arandatýynan qaza tapqan bolatyn. Úshinshiden, buryndy-sońdy taq ıesiniń eń senimdi  keshiktenderi – hannyń qaıyn jurty, qatynynyń tórkini, qudalary edi. Al Mandýhaı úshin osy  tórt jurt – bir jurt, oırattar edi. Sondyqtan da handyqtyń qalǵan qarashy taıpalary men rýlaryn qaımyqtyrý úshin eń áýeli óziniń irgesin bekitip, ıaǵnı, tórkinderin tuqyrtyp alýy tıis-tin. Bul úsh maqsatqa qoly jetip, handyqtyń hanymy atanǵan soń, árıne, taq ıesi – handy tańdaýy zańdy edi.

«Tósek kórse – sirespesi ustaıtyn» Meńdiǵuldan jar qyzyǵyn kórip jarytpaǵan Mandýhaı Shyńǵystyń baýyry Hasardyń úrimi, ejelden jaqattas Óne-Bolatpen kóńil qosady:  «Oǵan resmı kúıeýge tıse – Óne-Bolat zańdy taq ıesi atanady. Sóıtip, umytylǵan taq talasy qaıta qozady, handyqtyń ishindegi bylǵaqty endi Hasardyń tuqymdary bastaıdy. Shyńǵys áýletinen basqa áýletke kúıeýge shyqsa – «qatyn» aty joıylyp, «qara shańyraqtan» aıyrylady, monǵoldarǵa sózi ótpeıtin bolady» – degen týǵan aǵalary Jyǵa men Meńdi-Órliktiń   ýáji  kóńiline  qona ketedi.  Urǵashylyq dolylyǵy ustap, Óne-Bolatqa tııýge keńes bergen Sataı saramestiń basyna ystyq shaıdy quıyp jiberedi. Eti úırengen Óne-Bolatty ókpeletip almaýdyń amalymen Shyńǵys hannyń árýaǵy qonǵan «segiz aq boz úıge» baryp, Alan-gýanyń árýaǵyna shaǵynady: «Óne-Bolat – etenem emes. Qaǵannyń «altyn uryǵyna» kúıeýge tıip, jeti ul, bir qyz tabýyma jar bol, Alan-gýa!» – dep jalbarynady. Árıne, Alan-gýa týra solaı aıan beredi. Sóıtip, «Saıyn Mandýhaı nápsige berilip, lázzátqa qumartsa, jas noıan Bolattyń degenine kóner edi. Alaıda, ol memlekettiń múddesin joǵary qoıdy». 1470 jyly quryltaı shaqyrtyp, Batý-Móńkeni – Daıan han, ıaǵnı, Da ıýan (Uly ıýan patshalyǵynyń uly qaǵany) – degen nyspymen taqqa otyrǵyzdy. Bul kezde Batý-Móńke 7 jasta, Mandýhaı 33 jasta edi.

Batý-Móńke balıǵatqa tolǵan soń, ıaǵnı, 1482-1494 jyldardyń aralyǵynda úsh egiz, bir jalqy ul, bir qyz taýyp, jalǵyz muragerdi etegimen jarylqaıdy. Sóıtip, «altyn uryqtyń» basy – Alan-gýa ananyń aıany dál keledi. Bir qyzyǵy, Mandýhaı qatyn 1490 jyly úshinshi egizge aıaǵy aýyr kezde shaıqasqa qatysyp, attan jyǵylady. Sherikterdiń biri qalqalap atqa mingizip, maıdannan alyp ketedi. Aman-esen bosanyp, kezekti egiz ulyn tabady. Soǵan qaraǵanda, «Saıyn Mandýhaı» dese – degendeı saıyn eken. Biraq, sodan bastap «saıyn qatynnyń» saǵy syna bastapty: saıyn daladaǵy handyqtardy (onyń ishinde, ońtústik Orta jazyq – Sardala men Saryózen, Shyǵys jáne Ortalyq Túrkistan, árıne, «Altyn orda» da bar) uly Shyńǵys qaǵannyń qara shańyraǵynyń astyna qaıyra biriktirý armany oryndalmaı qaldy. Batý-Móńke – Daıan han endi bılikti belsene óz qolyna aldy.  Saıyn Mandýhaı  – 1509, Daıan han – 1517 ne 1543 jyly  dúnıeden qaıtty. Endigi  tizgindi Mandýhaıdan týǵan kóp uldar ustady.

5.

Mine, oırat-shoros qyzy Mandýhaıdyń egizderi naǵashylary oırattardan – «sol qol» – jońǵar áskerin jasaqtap, ózderi «Jońǵar handyǵyn» quryp, sońǵy shylbyrdy qontaıshylarǵa – jıenderine ustatty. Kóp uryqty shashyratpaı Mandýhaıdan týǵan Ulys-Bolat, sodan keıin Barys-Bolat «rýh qorǵany» – Tıbet pen Ordosty ıelegenin erekshe nazarǵa alamyz. Barys-Bolattyń uly Altyn-han tańǵuttardyń «dańqty da qudiretti bılik ári rýh qorǵanyshy» atandy. Al onyń nemere-jıeni Qutyqtaı-sechen (sheshen, kósem) qontaıshy 1577 jyly put nanymyn – memlekettik qasıetti din, al dalaı lama – Puttyń elshisi – dep jarııalady. Qaǵannyń ózi dalaı-lamanyń aldynda basyn shulǵyp, múlgip turatyn boldy. Altyn hannyń nemeresi «monǵol tuqymynan shyqqan tuńǵysh jáne sońǵy Dalaı-lama IÚ» atandy. Toǵan men Esen hannyń kindiktesi, oırattardyń ulys kósemi Baıbaǵys-han 1578 jyly 50 myń áskermen Ertistiń moınaǵynan ótip, qytaıdyń dárgeıindegi halha-monǵoldyń 80 myń qolyn talqandap, monǵol ımperııasyn qaıta biriktirý kerek – degen dámeni qozdyrady. Qulashyn soltústiktegi Kóshim hannyń jerine sermep, Omby men Esil ózeniniń joǵarǵy aǵysyna ıelik etti. 1628-1632 jyldary Ho-Urlyq (Qoıyrlyq) bastatqan torǵaýyttar, dúrbitter «uly noǵaı dalasyn kókteı ótip» Edil boıyna  qotaryldy. Orys ǵalymdary Petr I patshamen salystyratyn Batyr-qontaıshy taqqa otyrǵan tusta, ıaǵnı, 1635 jyly Jońǵar ımperııasy tolyqtaı qalyptasyp boldy dep esepteledi.

Al 1610 jyly  Baıbaǵys han óziniń ulynyń orynyna Tıbetke taqýalyqqa jibergen bala keıin «asa dana jáne qasıetti Zaıa-pandıt qutyqty» atandy. Put dinin nasıhattap «Jaıyq pen Ertis arasyn, Kóknor men Tıbet arasyn sharlap», jońǵar handyǵynyń tutastyǵy men birligine kepildik beretin áýlıe dárejesine kóterildi. Jońǵarlardyń qazaq dalasyna jappaı qotaryla bet alýyna batasyn bergen de sol oırat, ıaǵnı, «Mandýhaı qatynnyń» qandasy. Sol Zaıa-pandıt Batyr-qontaıshynyń segiz (keı derekte toǵyz) ulynyń biri alty jasar  Galdandy  Tıbetke áketip, taqýalyqqa  tárbıeleıdi. «Qut ıesi qutyqty» dárejesin alady.

1653 jyly Galdannyń ákesi Batyr-qontaıshy, 1662 jyly ustazy Zaıa-pandıt dúnıeden ótedi. Dalaı-lamanyń buıryǵy boıynsha sheberler Zaıa-pandıttiń músinin jasaıdy. Galdan bastatqan oırat taqýalary Zaıa-pandıttiń órtelgen máıitiniń kúlin qoıý sııamen aralastyryp, qasıetti ósıet jazyp, ony músinniń ishine salady.Syrtyna: «Taǵy monǵoldardyń shet aımaǵyna qudiretti din taratýshy» degen Dalaı-lamanyń jazýy jazylǵan bul músindi Galdan qutyqty Jońǵarııaǵa ózimen birge alyp keledi. Sóıtip, Zaıa-pandıttiń rýh murageri atanǵan Galdan qutyqty Dalaı-lama Ú-ten: «Týǵan aǵam Senge-qontaıshynyń janyndaǵy qutyqshysy bolaıyn. Bizdiń oıratta: «Meniń sur arǵymaǵym shabysynan áli jańylǵan joq, meniń sur jebem áli nysanadan shalys ketken joq. Áke, jiber meni joryqqa, attanaıyn!» – degen jyr bar. Jiberińiz meni, Jońǵarǵa»– deıdi.  Dalaı-lama panchen-lamanyń (qasıetti lamanyń) murynynan aqqan qanymen qaımyshtalǵan belgiler (kabalıstıcheskıe znakı) jazylǵan dýananyń bas súıegin syıǵa tartyp: «Put minájatyn tarat, biraq mundaǵy jumbaqty zerde ıeleri ǵana bilsin» – dep jolǵa shyǵaryp salady.

 Sóıtip, «jońǵar  handyǵyn» – «kóshpelilerdiń sońǵy ımperııasy» atandyrǵan ataqty Galdan  qutyqtynyń Jońǵarııaǵa joryǵy, mine osylaı, Dalaı-lamanyń «batysty qasıetti dinge kirgizýi» týraly amanat-tapsyrmasymen bastaldy. «Qasıetti rýh» pen «rýh patshalyǵynyń kepili» Galdan qutyqty aǵasy Sengen-taıshynyń qaraýyndaǵylardy dinge uıytyp, basyn shulǵytyp, ózine qaratyp alady. Galdan qutyqty 1669 jyly: barýnǵar – ońtústik (oń qol), jońǵar – soltústik (sol qol) atanyp, ekige bólinip ketken oırattardyń basyn qosamyn – degen jeleýmen Oshyrty-hannyń ordasyna keledi. Qutyqty bolsa da qulqyny: «Tolǵan aıdaı tolyqsyǵan, qarańǵy túnde betinen tógilgen nur: sol jaǵyna qarasa –  sol jaǵyndaǵy  ormanǵa, oń jaǵyna qarasa –  oń jaǵyndaǵy ormanǵa jaryq  túsirip, ár tal aǵashyn sanaýǵa bolatyn, eger kózin sýǵa qadasa –  tuńǵıyq tereńdegi ár balyqty sanaýǵa bolatyn» – Oshyrty hannyń qyzy Aný arýda bolady.Sol saparda, Jońǵar hany Sesen-taıshy men Jotpa-batyr tún ishinde Barýnǵar hany, Galdannyń bir áke, bir shesheden týǵan aǵasy Senge handy óltirip ketedi. Galdan muny estip, Oshyrty-hanmen anttasyp, kek alýǵa serttesedi. Galdannyń ordasy – Ertis, Sesen-hannyń ordasy – Emil ózeniniń boıynda edi. Qaranor kóliniń jaǵasynda Sesen-handy talqandaıdy. Budan keıin qutyqtylyqtan bas tartyp, ózin qontaıshy emes, han dep jarııalaıdy. Aný arýǵa úsh ret qatarynan jasaý-taralǵy jiberip, aıttyrady. Otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn ótkizedi. Biraq, Aný arý Galdanǵa baq emes, máńgilik taýsylmaıtyn kek ákeldi.

Sebebi, týǵan aǵasy Sesen hannyń zańdy taq murageri, óziniń etbaýyry – Sonom-Rabdandy ý berip óltiredi, al ekinshi uly Seben-Rabdan Turpanǵa (ekinshi bir derekte naǵashysy torǵaýythany Aıýkege) qashyp ketedi. Aǵaly-inili ekeýiniń, ıaǵnı, Galdan men Seben-Rabdannyń  bútin Jońǵarııany bólshektegen, aqyry Monǵolııa men Jońǵarııany qosyp mánjýlerge telitken óshtigi osylaı órshidi. Shyńǵys qaǵanatyn qalpyna keltirip, soltústik jáne ońtústik (mánjý   bodandyǵyndaǵy) monǵol handyǵyn oıratpen qosa biriktirýge baryn salǵan, 1679 jyly Shyǵys Túrkistandy jaýlap alǵany úshin Dalaı-lama Ú Galdan qutyqtyǵa   «Boshyqty han» – «Táńir jarylqaǵan qaǵan bolsyn» (býrhan tengrıın boshgoor haan bolsýn) degen ataq beredi. Bul – Put qudaıynyń jerdegi ókili degen sóz.

Mundaı kıeli laýazymdy baýyry Seben-Rabdan ǵana moıyndamady. Nege? Kiltıpan, sol baıaǵy «kekti besikte» jatyr. Mánjý patshasy Kan sı – ońtústikten, Seben-Rabtan – soltústikten, Týshetý han – shyǵys soltústikten qyspaqqa alyp, Monǵolııanyń tolyqtaı mánjý bodandyǵyna kósher kezde, mánjý ımperatory aǵaly-inili ekeýiniń qandy kegi neden bastalǵanyn suratady. Sonda Seben-Rabdan: «Bizdiń Galdanmen jaýlasýymyzdyń sebebi mynaý. Ol meniń aǵam Sonom-Rabdandy ý berip óltirdi. Bir kezde maǵan (Seben-Rabdanǵa) aıttyrylǵan qalyńdyǵym Anýdy (Oshyrtynyń qyzynan basqa, Galdan boshyqtynyń ekinshi qatyny Aný.  Al  Oshyrtynyń qyzy Aný arý ómiriniń sońyna deıin Galdannyń qasynda boldy. Mánjýmen, Seben-Rabdanmen, Týshetý hanmen bolǵan shaıqasqa da qatysypty-mys) tartyp alyp, zorlyqpen qatyn etti. Sóıtip meni qatty qorlady. Qalyńdyǵym Aný men balalarymdy Ulan-búdinniń túbindegi shaıqasta  Galdannan  tartyp aldym» – dep jaýap berdi.

Mine, óshtiktiń tórkini qaıda! Taǵy da zorlanǵan áıel!

Jońǵardy – ımperııa dárejesine kótergen, úsh jaqty qorshaýda qalǵan, uly Sebten-Baljyr Kan-sıdiń tutqynyna túsken  Galdan boshyqty han: «Meniń túbime sen jetken joqsyń, Kan-sı,  týǵan baýyrym Seben-Rabdan jetti. Jońǵarııany tartyp aldy. Men otansyz qaldym. Men senimen soǵysar edim, biraq, halha monǵoldyń kerin qushtyryp, saryaıaq sherikterińniń tabany Jońǵarııany basady-aý, dep qaýiptenemin. Odan da otanymdy azat saqtaǵanym artyq. Bul qorlyqtan ólip qutylaıyn!» – dep sálem aıtyp, 1697 jyly 3 mamyr kúni Batys Monǵolııadaǵy Ashamýtaı degen jerde qusalyqpen dúnıeden ótti. Seben-Rabdannyń jeri keńip: «Galdannyń jeriniń barlyǵy – meniń kóz aldymda. Qytaıǵa baǵynǵan taıshylardyń bári meniń jaýym, sondyqtan maǵan qaıtaryp berińder!»– dep shaptyqty. Biraq bul – ashynǵannyń ashýy ǵana edi. Óıtkeni, Kan-sıdiń saryaıaq sherikteriniń tabany Jońǵarııanyń etegin basyp, keýdesine shyǵyp, sol arqyly buryn estip-bilmegen qazaq dalasyna timiskilenip  kirip kele jatqan bolatyn. Bul pıǵylyn júzege asyryp, Seben-Rabdanǵa qarsy qoıý úshin Kan-sı patsha Galdan-boshyqty hannyń uly Sebten-baljyrdy tiri qaldyryp, dáreje berdi, qyzyn uzatty.

 Biz osymen Galdan Boshyqty han men eben-Rabtannyń arasyndaǵy «kekti besikti» terbetken,jońǵar ımperııasyn tarıh saqnasyna shyǵarǵan «qaǵanat qatyndary» týraly áfsanany aıaqtaımyz. Aıtpaqshy, bul «kekti besiktiń» qazaq hany Táýkege jáne Seben-Rabdannyń qazaq dalasyna shabýyl jasaýyna da qatysy bar bolyp shyqty. Ony baıandamasaq, eben-Rabdannyń «qazaqqa qastyǵym joq edi, ózderi namysyma tıip, «qalyńdyǵymdy tonap, qorlady» – degen ýáji ataýsyz qalar:

«Seben-Rabtannyń jońǵar hany retindegi alǵashqy syrtqy sharasy qazaq hany Táýkemen aradaǵy soǵys boldy. 1698 jyly kóktemde Seben-Rabdan qytaı patshasy Sıýan E-ge jazǵan hatynda: soǵysty «óz erkimmen emes, asa májbúr bolǵandyqtan da bastadym. Oǵan Táýke hannyń ozbyrlyǵy sebep boldy. Áýelide Táýke menen: Galdannyń tusynda tutqynǵa túsip, Lhasadaǵy Dalaı-lamaǵa syıǵa tartylǵan ulyn bosatýǵa kómektesýimdi ótindi, onyń esesine, ol – Táýke menimen odaqtas jáne tatý bolatynyna sendirdi. Men – Seben-Rabdan, Táýkeniń ulyn bosattyryp alyp, onyń qaýipsizdigin  saqtaý úshin qasyna 500 adam qosyp qaıtardym. Biraq ta Táýke meniń bul qaıyrymdylyǵymnyń qarymtasyn qastandyqpen qaıyrdy, meniń adamdarymnyń birin qaldyrmaı qyryp tastady. Sodan keıin meniń qolastymdaǵy Ýrkedeı-Batyr-táıjini jáne onyń adamdaryn túgel óltirip, tonady, ózine tutqyn etip aldy. Sodan keıin kóp ýaqyt ótpeı júz tútinnen asatyn meniń uranhaı jasaqtarymdy áıelimen, balasymen, barlyq mal-múlkimen tartyp aldy. Sonymen qatar Táýke han Edil boıynan Jońǵarııaǵa uzatylyp kele jatqan meniń qalyńdyǵymnyń, Aıýke hannyń qyzynyń kóshine shabýyl jasady. Sondaı-aq, ol – Táýke han Reseı jerinen taýar alyp kele jatqan meniń kópesterimdi tonady. Sondyqtan da men onyń  qysasyna– qysas jasap,  áskerimmen soǵysqa attanýǵa májbúrmin. Men osy habar arqyly, sizge,  mártebeli aǵzam, meni soǵysqumar eken dep oılamasyn degen úmitpen ózimniń jazyqsyz ekenimdi málimdeımin» (I.Ia.Zlatkın) – deıdi.

 Seben-Rabdannyń jazyp otyrǵany shyndyq pa, joq, jaı bopsa ma? Álde bul: jońǵarlardyń 1628-1632, 1643, 1680, 1681-1684 jyldary qazaq dalasyna jasaǵan joryqtaryna qaıtarǵan Táýke hannyń jaýaby ma? Seben-Rabdannyń tusyndaǵy qazaqty «aqtaban shubyryndyǵa ushyratqan» 1711-1712, 1714, 1717 jylǵy jáne «Alqakólge aparyp sulatqan» 1723 jáne 1725 jylǵy shapqynshylyqqa «sebep bolǵan», shynymen de, Aıýke hannyń qyzynyń – Seben-Rabdannyń qalyńdyǵynyń kóshiniń  shabyndyǵa ushyraýy ma? Sonda, «kekti besiktiń» quny úshin ár bes qazaqtyń úsheýi basyn bergeni me? Anyǵy: 1726 jyly Bileýti ózeniniń boıynda 65 myń qalmaq áskerin 40 myń qazaq qolynyń jeńgeni, Seben-Rabdannyń 1727 jyly ólgeni, sol jyly Ańyraqaı shaıqasynda qazaqtardyń sheshýshi jeńiske jetkeni. Al osy qyrǵynǵa Seben-Rabdannyń qalyńdyǵynyń qolǵa túsýi sebep boldy ma, ol jaǵyn túbirlep túsindirý qıyn. «Baı qımaq – jan qımaq» degen qazaq mátelin bilemiz, alaıda «qatyn úshin jan pıda» degendi estimeppiz. Degenmen de, dúnıeniń arǵy-bergi tarıhyndaǵy, sonyń ishinde osy áfsanadaǵy qandy qyrǵyndardyń barlyǵy «qatyndardyń – ımperatrıalardyń» kesirinen ýshyqqanyn eskersek, ol da múmkin. «Kekpen terbetilgen besikte» aıaýshylyq bolmaq emes. Sóıtip, «kekti jatyrda» týyp, «kekti besikte terbetilgen», «kekti joryqtan» paıda bolǵan jońǵar handyǵy aqyry «Aný qatyn» men Aıýke hannyń qyzynyń jáne naǵashyly-jıendi Davaı men Ámirsananyń kesirinen  joıylyp ketti.

Álqıssa, mine, osy joldarmen biz de dittegen jerimizge jettik. Jońǵar handyǵyn tarıh saqnasyna shyǵarǵan: kekti besikte terbetilgen; ne áke-sheshesin, aǵa-baýyryn óltirip, ápke-sińilisi zorlyqpen tul etilgen; ne el-jurtyn aman saqtap qalý úshin basyn keıqýat qatyndyqqa kóndirgen; ne handyqty saqtap, ulysyn handyq deńgeıine jetkizgen «kekti qatyndar» ekenin erli-zaıypty Pochekaevtardyń jınaqtaǵan derekterine júgine otyryp paıymdadyq. Osy áfsanada aty atalǵan, eskishe – qatyn, bizshe – áıelderdiń ár qaısysy, basynda eskertip ótkenimizdeı, «sanda – sanaty, tórde – oryny joq» jońǵar handyǵynyń tarıh saqnasyna shyǵyp qana qoımaı, «kóshpelilerdiń sońǵy ımperııasy» deńgeıine jetýge, biri – tamshydaı, biri – tumadaı, biri – bulaqtaı úles qosyp, aqyry kekti teńizge aınaldyrdy.Túpki «kekti besik» Bodanshar-Muńlyqtyń júkti áıeldi zorlaýynan bastaldy. Ambaǵaı qaǵan qyzyn uzatqan jolda ýlanyp óldi. Esýkeı merkittiń uzatylyp bara jatqan qalyńdyǵy Óleýin-újindi tartyp aldy. Esýkeıdiń ózi  Bórte-újinge qudalyq túskende ýlanyp óldi. Bórte-újindi merkitter tartyp aldy. Kóptiń kózinshe zorlanǵan Terken qatyn ulysty beske bóldi. Úgil-Qaımyshtyń tusynda bılik Úgedeıden Tolý áýletine kóshti. Sorqaqtan qatyn uly quryltaıdyń bedelin túsirdi. Shápı – «uly jurttyń» dinin ózgertti. Mandýhaıdyń tusynda,  «altyn uryqqa» áıelder (qatyndar)  áýleti jaǵynan alystan kep qosylatyn jıender – oırat ulysy»  taqqa umtyldy.

Olar ózderiniń, ıaǵnı, shorostardyń arǵy tegin asyldandyrý úshin, Shyńǵys hannyń shyǵý tegine balama retinde mynadaı ásire  áfsana shyǵardy. Este joq eski zamanda jas ańshy bıik taýdyń basyndaǵy ıen kólge keledi. Onyń jaǵasynan sýǵa túsip júrgen periniń qyzdaryn kóredi. Bireýin ustap alyp, maýqyn basady. Arada toǵyz aı ótkende periniń qyzy tapqan ulyn aǵashtyń basyna ilip ketedi. Ony aǵashtyń óskini emizip ósiredi. Aǵashty soraptap emip óskendikten «sorap, shorap, shoros» atanyp ketedi. Ony taýyp alǵan adamdar bir ǵulamaǵa kórsetedi. Oqymysty: Kókten týǵan áýlıe bala eken. Han saılańdar – deıdi. Shoros taıpasy sol áýletten taraǵan-mys – delinedi (E.I.Kychanov). Ekinshi bir ańyzda, jas sábıdi aǵashtyń qabyǵynyń arasynan taýyp alady. Bul qypshaqtardyń taralýy týraly ańyzdan aınymaıdy.Qalaı degenmen de, shorostardyń, oırattardyń arǵy teginde «kekti de kúmándy» besikke qatysty bir buldyrlyq bar.

Qoıshy, sonymen, álgi «periniń tuqymdary», Shoros qyzy Mandýhaıdyń uly – Bolattar – Batyrlanyp, handyq qurdy. Solardyń ishindegi eń qaterlisi –  Qutyqtaı-sechen qontaıjy boldy. Ol: Senderdiń endigi uly uryqtaryń – batysta ósip-kókteıdi. Put qudaıy senderge «Altyn ordany» meńzep tur. Attan. Put dinin taratyńdar. Men batamdy berdim! – dep jar salýy muń eken, qontaıshy ataýly batysqa – qazaq dalasyna, ıaǵnı,  Sarydaladan – Saryarqaǵa  dúleı quıyn bop lap qoıdy.

Al, bul tarıh – bizdiń ustynymyzdan tys taqyryp. «Kekti besikten» týǵan tuqymdar kekti ımperııany dúnıege ákeldi. Al sol «kekti ımperııanyń» qyzdary men jesirlerinen týǵan jıenderi – «qalmaqtan jylqy qaıyrǵan, qatyn-balasyn aıyrǵan» qazaqtar – kóshpendilerdiń sońǵy uly ımperııasynyń toz-tozalasyn shyǵaryp, jer betinen atyn óshirip tyndy.

Bul ne sonda? Tarıhı zańdylyq pa, joq, tarıhtyń tálkegi men mazaǵy ma? Álde, jórgeginen ushynǵan kekti besiktiń zaýaly ma? Kim bilsin.

Besigimiz buzylmasyn! Támát-tamam.

Tursyn JURTBAI

"Ult portaly"

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз