كەكتى بەسىك نەمەسە «كەكتى قاتىندار» مەن «كەكتى جاتىردا» ۇيىعان حاندىق

وسى ارادا مىنانى ەسكەرتە كەتەمىن: قاتىن – قازىرگى قازاق تىلىندە ارحايزمگە اينالعان ۇعىم، ول اۋەلگى زاڭدىق قۇقى مەن ماعىناسى بويىنشا  – دارەجەلىك اتاۋ. وتاعاسىنان كەيىنگى زاڭدى بيلىك يەسى، جەرگە مۇراگەرلىك  ەتەتىن، مۇلىك پەن مالدىڭ  ەنشىلەسى، سىباعا باسى. قازاق قوعامىنداعى قاتىندار – يەرارحيالىق (اۋلەتتىك) ورنىنا قاراي: بايبىشە، توقال، قۇداعي، قۇداشا، كەلىن، قىز، ابىسىن، اجىن، جەڭگە، سونداي-اق  ءوزى تەڭدەس ەركەكتەرمەن تەڭ قۇقىقتا – ناعاشى، جيەن، بولە رەتىندە ءار قايسىسى ءوز ورىنىنا قاراي بيلىككە ارالاسىپ، ەنشى الىپ،   ءتيىستى  سىباعاسىن بولىسكەن. ءتىپتى كۇڭنىڭ دە مۇراگەرلىك قۇقى بولعان. ال  بۇگىنگى ادەبي ءتىل اينالىمىنداعى ايەل ۇعىمىنىڭ اراب تىلىندەگى ماعىناسى – كۇڭسى، ياعني، كۇڭنەن دە كۇنى تومەن، باس ەركى جوق، ولسە – قۇنسىز، ەڭبەگىنە جالاقى تولەنبەيتىن، تۋعان بالاسى دا ەسەپكە الىنبايتىن باسىبايلى ءۇي سالماسى. كەڭەستىك تەڭگەرمە ساياسات تۇسىندا ساۋاتى ورتادان تومەن، تاربيە مەن ادەپ سىڭبەگەن بەلسەندى قازاق ايەلدەرى: ءبىز مەنشىك يەسى – قاتىن ەمەسپىز، مال-مۇلىكسىزبىز، باسىبايلى كرەستيانكالار سياقتى ءبىز دە ايەلدەرمىز –  دەپ تاپتىق استار بەرىپ، 1927 جىلدان باستاپ شىققان جۋرنالدىڭ اتىن «ايەل تەڭدىگى» (كەيىنگى «قازاقستان ايەلدەرى»)  دەپ اتادى. سودان باستاپ «ايەل» ۇعىمى جازبا ادەبي تىلدىك تەرمين رەتىندە قالىپتاسىپ قالدى. ال وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، تاتار، نوعاي، قاراقالپاقتار «ايەل» تەرمينىنەن سانالى تۇردە باس تارتتى. ايەلدەرگە ارنالعان باسىلىمدار «وزبەكستان قوتىن-قىزلارى»، «تاتارستان قاتىنلارى»  دەپ اتالدى. ءبىز، نەگىزگى ءافسانا ارقاۋىنىڭ ماقساتىنا سايكەس، ولاردىڭ تاق بيلىگىنە يەلىك ەتەتىن زاڭدى قۇقىن، بيلىك اياسىن، مۇراگەرلىك ەنشىسىن انىقتايتىن دارەجەلىك ماعىنا بەرەتىن   «قاتىن» اتاۋىن قولداندىق. ايتپەسە، ولاردىڭ «قاتىندىق» رۋحىن ايەلگە دەيىن تومەندەتسەك، وندا يمپەريانىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان، قۇرىلتايدىڭ شەشىمى ارقىلى «قاتىن» (يمپەراتريتسا) دارەجەسى بەرىلگەن تەركەن قاتىندى،  وگىل-قايمىش قاتىندى، سورقاق قاتىندى، ءشابي قاتىندى، ماندۋحاي قاتىندى، تايدۋللا قاتىندى «كۇڭ» ەسەبىندە كەمسىتكەن سياقتى كورىنەر ەدىك. مۇنداي ماعىناسى تەرىس تۇسىنىك بەرەتىن ۇعىمدار ءار تىلدە كەزدەسەدى. سونداي-اق، وسى ءافسانادا كەزدەسەتىن «التىن ۇرىق»، «كەكتى جاتىر»، «كەكتى قاتىندار»، «ۇلى جەسىرلەر»، «كۇندەستەر» ت.ب. تىرناقشاعا الىنعان سوزدەردىڭ تاريحي تەرمين ەكەنىن ەسكەرتىپ، جاتسىنباي قابىلداۋدى وتىنەمىز. ال ءسوزىمىز سەنىمدى شىعۋى ءۇشىن:  «حاتۋن – تيتۋل پرەدستاۆيتەلنيتسى حانسكوگو رودا. يم وبلادالي داجە تە دوچەري حانوۆ، كوتورىە سوستويالي ۆ براكە س پرەدستاۆيتەليامي مەنەە زناتنىح سەمەيستۆ. سۋپرۋگي حانوۆ يز چيسلا دوچەرەي بەكوۆ نە يمەلي پراۆا نا ەتوت تيتۋل ي نازىۆاليس وبىچنو ۋدجين (فۋدجين) يلي بەكي (بەگىم – ت.ج.), ۆپروچەم، ۆ لەتوپيسنوي تراديتسي يح تاكجە موگلي نازىۆات حاتۋن، نەسكولكو پوۆىشايا يح ستاتۋس» – دەگەن ورىس عالىمدارى ر.يۋ. پوچەكاەۆ پەن ي.ن. پوچەكاەۆانىڭ  پىكىرىن تۇپنۇسقا بويىنشا كەلتىرۋدى ورىندى سانادىق.

تەكتى دەگدار شاكارىمنىڭ  سەندىرە بايانداۋىنشا، ۇلت بوپ ۇيىپ كەلە جاتقان قازاق قاۋىمىنىڭ  ءار ءۇش ادامىنىڭ ەكەۋىن قاسىم ەتكەن،   ەسىل جۇرتتى «ەلىم-ايلاتىپ» زار  قاقساتقان، «القاكولگە اپارىپ سۇلاتقان»  – «جوڭعار حاندىعى» تاريح ساقناسىنا قايدان شىعا كەلدى، وسى؟ ۇلى شىڭعىس حاننىڭ، كەيىنگى – جوشى، شاعاتاي، وگەدەي، تولە ۇلىستارىنىڭ تۇسىندا «ساندا – ساناتى»، «توردە – ورىنى جوق» قونتايشىلار قالاي جانە قاشان قاتارعا قوسىلدى؟ سارىوزەن مەن ەدىل-جايىقتىڭ اراسىنداعى اسپان استىنداعى ۇلانعايىر كەڭىستىكتى  «قاندى  قۇيىن» بوپ  جايپاپ وتكەن، «قان مەن كەككە جەرىك بوپ تۋعان»، «ۇلى جۇرتتىڭ» جيەندەرىن  (مونعولدار قىزدان تۋعان تاق مۇراگەرىن «قونتايشى» دەپ اتايدى) – ورتالىق ازيانىڭ ويرانىن شىعارعان ويراتتاردى حاندىقتان دامەتتىرىپ، دانىكتىرگەن كىم؟ اققورعاننىڭ (گانسۋ ولكەسىندە) قاقپاسىنا: «بۇدان ارى قىتاي جۇرەتىن جول جوق» – دەپ جازىپ قويعان (ال ونىڭ جارتاستاعى  نۇسقاسىن «قىزىل جۇگىرمەكتەر» حح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنداعى مادەني توڭكەرىستە جارىپ جىبەرگەن), سارىارقا ەسى تۇگىل ەلەسىنە كىرمەيتىن  ءمانجۋ يمپەرياسىنىڭ «سارىاياق شەرىكتەرىن» جوڭعارلار وزىمەن قوسا قازاق دالاسىنا قالاي ەرتىپ اكەلدى؟

سونىمەن...

شيرەك عاسىر بويى قاعىستىرعان وسى ساۋالدارعا قاتىستى بارلىق  جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنىما الا وتىرىپ، بۇعان ءبىر سوزبەن مەن: «قاسىرەت قۇيىنىن ۇيىرگەن كەكتى قاتىندار مەن كەكتى جاتىردا ۇيىعان حاندىق جانە كەكتى بەسىكتە تەربەتىلگەن «التىن ۇرىقتار»  – دەپ جاۋاپ بەرەمىن.

سەبەبى، دۇنيە تاريحىن استى-ۇستىنە توڭكەرە قاعىستىرىپ، ادامزات تاريحىنا بەتبۇرىس جاساعان  قۇدىرەتتى يمپەراتور اتانعانىمەن دە، تسەزاردىڭ دا (كلەوپاترا), اتتيلانىڭ دا (يلديكو), يۋستيناننىڭ دا  (فەودورا), تاڭ گاۋزۇڭنىڭ دا (ۋزى تيان), شىڭعىس حاننىڭ دا (اڭىز بويىنشا  تاڭعۇت حانشايىمى), سايىن سۇلەيمەننىڭ دە (روكسالانا), ناپالەوننىڭ دا (دجوزەفينو), ءمانجۋ پاتشالىعىنىڭ دا (چان فىڭنىڭ جاماعاتى، فۋڭ زىنىڭ شەشەسى سىچي تايحۋ) قىر جەلكەسىن قيعان وسى «ۇلى قاتىندار». ولار تۋرالى تاريحي زەرتتەۋلەر مەن كوركەم شىعارمالاردىڭ ءوزى ءبىر كىتاپحانانىڭ قورىن تولتىرادى. شىڭعىس حاننىڭ ۇلىسىن ءۇش ۇرپاققا جەتكىزبەي  «اتا جۇرتتىڭ» تىزگىنىن ۇستايتىن  «التىن ۇرىقتى»   ازدىرىپ تىنعان دا سول «ۇلى  جەسىرلەر». ال جوڭعارلاردىڭ ۇلۋ سياقتى «سۇيەكتى شاپان» جامىلىپ جاندىعۋىنا سەبەپكەر ءبىر-اق قاتىن. ول – ويرات بەگەرسىن تايشىنىڭ قىزى ماندۋحاي.

بۇل «يمپەراتور قاتىندار» قاقىندا ب.ۇشوق، ي.دە رەحلەۆي، ك.ۋولدەگەر، ف.ۆ.كليۆز، ت.ي.سۇلتانوۆ، د.ۋەزەرفورد، و.گايۆورونسكي، ە.ي.كىچانوۆ، گ.ابدۋللاەۆ، ا.ۆ.بەلياكوۆ، م.ۆ.مويسەەۆ، ۆ.ماگلينوۆ ارنايى ءافسانالار جازدى. سونىڭ ىشىندە ر.يۋ. جانە ي.ن. پوچەكاەۆتاردىڭ  مونوگرافياسى ەرەكشە ماڭىزعا يە. مۇنى بىلمەي، ۇلىستاردىڭ ىدىراۋىن، سونىڭ ىشىندە جوشى ۇلىسىنىڭ سوڭعى زاڭدى مۇراگەرى بوپ سانالاتىن، «التىن وردا كۇيرەگەن سوڭ تەك ءوزى عانا ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرعان قازاق حاندىعىنىڭ» (ر.يۋ. پوچەكاەۆ، ي.ن.پوچەكاەۆا)   تاريحىن وي مەن بويعا سىڭىرە ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس.

 «كۇندەستەردىڭ» «كەكتى جاتىرىنان» تۋعان «التىن ۇرىقتارى» مەن «كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى يمپەرياسى» اتانعان جوڭعار قونتايشىلارىنىڭ بويىنا  وشپەندىلىك   ۋىتى ولاردىڭ شاراناسىنان جايىلدى. بۇل ۋىتتىڭ اسقىنىپ كەتكەنى سونداي، قاعاننىڭ نەمەرەلەرى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە باس ەركىندىگىن بەرگەن  قاتىنى، كەرەي قىزى ابيكە-بەكيدى (ايبيكە بەگىم –؟), ياعني، ۇلى شەشەسىن  جانە   سوعان قوسا تاق مۇراگەرلەرىنىڭ ون ءبىر  «ۇلى قاتىنىن»  شيرەك  عاسىردىڭ  ىشىندە  «بەلىن سىندىرىپ»  تىندى  (مونعولدار ومىرتقاسىن وپىرىپ تىندىمداۋدى «قان شىعارمايتىن  قۇرمەتتى ءولىم» دەپ ەسەپتەيدى). سونىڭ كەسىرىنەن ۇلى قاعاننىڭ قازاسىنا جيىرما بەس جىل تولعاندا ءتورت ۇلىستى تالاسسىز باسقاراتىن زاڭدى نەمەسە تىكەلەي مۇراگەر قالمادى. ارينە، «التىن ۇرىق» ساقتالعان، بىراق ولاردىڭ بارلىعى دا: اكەسىن، اعاسىن، ءۇرىم-بۇتاعىن كوزىنشە قىرعان تاق يەسىنە ولجاعا ءتۇسىپ، سولاردىڭ باۋىرىن زورلىقپەن جىلىتۋعا ءماجبۇر بولعان  «كەكتى قاتىنداردان»، ياعني، كەكتى كەلىنشەكتەر مەن قىزداردان تۋعان ەدى. ال ولاردىڭ «كەكتى جاتىرىندا» ۇيىعان ۇرپاقتار اتالاس اكەلەرىنىڭ دە («اۋلەت اتاسى» اتانعان باتىيدان باسقالارىن), اعا-باۋىرىنىڭ دا، كۇندەس شەشەلەرىنىڭ دە، ءتىپتى اكە-شەشەدەن كىندىگى ءبىر تۋعاندارىنىڭ دا  «بەلىن سىندىردى»، «اۋىزىنا قۇم قۇيىپ تۇنشىقتىردى»،  «اۋىزى مەن ارتقى تەسىگىن تىگىپ»، «كيىزگە وراپ سۋعا باتىردى»،  «ۋ بەردى»، «دارعا استى».

ونىڭ باستى سەبەبى، اكەسىن ءولتىرىپ، شەشەسىمەن قوسا  ءوزى دە بوداۋلانعان  «قاتىنداردىڭ كەگى» ماڭگىلىك جىبىمەيتىن كەكتى شەمىرشەك بوپ قاتىپ قالعاندىعىندا ەدى. سول كەكتى قايىرۋ ءۇشىن، توز-توزالاسى شىققان «ۇلى جالايىر ۇلىسىنىڭ»، «مەركىت مەملەكەتىنىڭ»، «ۇلى نايمان مەملەكەتىنىڭ»، «كەرەي حاندىعىنىڭ»، «ورمان ەلى – قىپشاق بىرلەستىگىنىڭ»، «الشىندار اۋلەتىنىڭ»، «وڭعۇت (ۋاق) بەكتىگىنىڭ»، «ويرات قوسىنىنىڭ»، قاراحانيلەر داۋلەتىنىڭ، حورەزم دەشتى-قىپشاق  حاندىعىنىڭ، قيدان (كەيىننەن نايمان كۇشلىك حان گۋرحان اتانعان) مەملەكەتىنىڭ   (بۇلاردىڭ بارلىعى دا حح عاسىردىڭ  ورتاسىنا دەيىنگى تاريحي زەرتتەۋلەردە  قولدانىلىپ كەلگەن رەسمي اتاۋلار) شاڭىراق يەلەرىن امان-ەسەن ساقتاپ قالىپ، قاتارعا قوسۋعا ۇمتىلدى. وسى تۇقىمداردىڭ قايسىسى ۇستەم بولسا، ناقتىراق ايتساق، قاي تايپانىڭ قىزى «التىن تىزگىندى» قولىنا السا، سول  ۇلىس ساراي ساياساتىنا بەلسەنە ارالاستى.

ءتىپتى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى وسى «كەكتى قاتىندار مەن كەكتى جاتىردا ۇيىعان» ۇرپاقتارىنىڭ ءتۇپتىڭ-تۇبىندە «اتا جۇرتتى» ويرانداپ تىناتىنىن تۇسىندە كورىپ، شوشىپ ويانىپتى. تۇسىندە ايان بەرگەن كەرەي قىزى ابيكە-بەكيدى  (ايبيكە بەگىمدى – ؟) ولتىرۋگە ارۋاقتىڭ زاھارىنان سەسكەنەدى. تەك ونىڭ كوزى رەتىندە «جوزى مەن التىن توستاعاندى عانا الىپ قالىپتى»، «قالعانىنىڭ بارلىعىن، «قاتىن» اتاۋلىنىڭ زاڭدى مەنشىگى بولىپ تابىلاتىن وردانى، وعلاندارىن (اسكەرىن), ساراي سىپايىلارى مەن ءۇي قىزمەتكەرلەرىن، قازىناسىن، تابىندارى مەن ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىلارىن ابيكە-بەكيدىڭ ەنشىسىنە بەرىپتى» (راشيد-اد-دين) جانە ابيكە-بەكيدى سول كۇنگى كۇزەت نويانى كەكتەيگە ۇزاتىپ سالادى. ابيكە-بەكي مەن كەكتەي ەكەۋىنەن تۋعان دوشىن ءباھادۇر 1236 جىلعى ۇلى قۇرىلتايدىڭ شەشىمىمەن شىڭعىس تۇقىمدارىمەن تەڭ مولشەردە قىتاي جەرىنەن ۇلەسىن الادى جانە ەڭ جوعارعى بيلىك مارتەبەسىنە تاعايىندالادى. بۇل – ۇلى ۇلىستىڭ تەلىمدەلۋىنىڭ سىرگەتارتارى، قاعاندى شوشىندىرعان ءتۇستىڭ جورۋى ەمەس، جوراسى  عانا ەدى.

سونىمەن، شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ تۇبىنە جەتكەن «كەكتى قاتىندار مەن كەكتى جاتىردا ۇيىعان حان مەن حاندىقتاردىڭ» كەك قايىرۋ بىلعاعى باستالىپ كەتتى. ۇلى يمپەريا قۇلاۋعا بەت الدى. ونىڭ «ءتورىن (بيلىكتى) ءتىلىپ، ەتەگىن جىرتقاندار» – «ۇلى قاتىندار»، ياعني، اۋەلگى كۇيەۋىن ءولتىرىپ، ءوزىن العان – جەسىرلەر، اكەسى مەن ەركەك كىندىكتى اعا-باۋىرىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىن قالدىرماي قىرىپ، بوداۋعا تۇسكەن – جەتىم قىزدار جانە سولاردىڭ جاتىرىنان شىعىپ،  وزگە اتالاسىنا ءوش بوپ تاربيەلەنگەن وعلاندار.

بۇعان قارسى مىڭ كىتاپتان  بەس  مىڭ سىلتەمە كەلتىرىپ، تاق تالاسىنىڭ تاۋقىمەتىن تالقىعا ساپ،  قارسى ءۋاج كەلتىرۋگە بولادى.  بىراق: سول تاۋقىمەت تامىرى اناسىنىڭ كىندىگىنە بايلانبادى جانە شەشەسىنىڭ، سول ارقىلى  ناعاشىلارىنىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ تاققا وتىرمادى – دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. ايتۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن ويراتتاردىڭ «جوڭعار» دارگەيىنە يە بولۋىنا دا سول «ۇلى قاتىنداردىڭ» تىكەلەي ىقپالى بولدى. پىكىر – دالەلدى، تۇجىرىم – تياناقتى شىعۋى ءۇشىن تەك «ۇلى قاتىندار» مەن حانىمداردىڭ (كەيىنگى ۇعىم) جەكە باستارىنا قاتىستى اتا كەگى جولىنداعى بىلعاقتارىن ۇتىمداپ، جاتىق بايانداپ بارىپ، جوڭعارلاردىڭ  كەكتى بەسىگىن تەربەتكەن ويرات بەگەرسىن تايشىنىڭ قىزى ماندۋحايعا  كوشەمىز ء(افسانانىڭ   باستى ماقساتى دا سول). سونىمەن، «ءسوز –  سۇيەكتى، بۋىن – ءسىڭىرلى» بولۋى ءۇشىن، القيسسانى، بەرگىگە بۇرماي،   اجىرعىنى ارىدان   اجىراتۋعا ءماجبۇرمىز.

1.

كەسىرلى ءسوز، كەجىرلى قاعىتپاسىز، تۋراسىنا كوشسەك، شىڭعىس   ۇلىسىن ۇيىتقان  وردا: «قاتىنداردىڭ كوز جاسىنا بۋاز بولسا قارا جەر، وندا ونىڭ ءار تامشىسىنان ءبىر-ءبىر اجداھا ءوسىپ شىعار ەدى» – دەگەن شەكسپير جازىپ، اۋەزوۆ اۋدارعان وتەللونىڭ  تولعاۋىن   ەسكە سالادى. سەبەبى، باباسى امباعايدان، اكەسى ەسۋكەيدەن جانە تەمۋجيننىڭ وزىنەن باستاپ جەتىنشى ۇرپاعىنا دەيىنگى قالىڭدىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ «بويىنا ەركىنەن تىس  بالا ءبىتتى»، نە زورلىقپەن، ماجبۇرلىكپەن «بارشا مونعولدىڭ قاعاندارىنىڭ» توسەگىنە تەلىنىپ، «التىن ۇرىقتى» ۇيىتتى.

اڭسار مەن اسىرە ءافسانانى ء(ميفتى) مانسۇق ەتپەيمىز، بىراق  دوبۋ مەرگەننىڭ جەسىرى الان-گۋا نەكەسىز  ءۇش ۇل (بۇقا-قاتاعان، بۇقاتى-سالجى، بودانشار-مۇندار) تۋعانى انىق. سوندا مەرگەننىڭ  بەل بالالارى بەلگىتاي (بەلگىنتاي) مەن بۇگىنتاي (بۇگۇنتەي): «ءارى كۇيەۋى جوق، ءارى جاقىن اعايىنى جوق بولسا دا، ءبىزدىڭ شەشەمىز ءۇش ۇل تاپتى. ال ءبىزدىڭ ۇيدە مالىك-باياۋىت مالايدان وزگە بوگدە جان جوق. وسى سۇمەلەكتەر سونىڭ نىسپىنى شىعار» («مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»،18-تارماق) – دەگەن كادىك ايتادى. بۇعان الان-گۋا انا: «سەندەر بۇل جايدىڭ مانىنە تۇسىنگەن جوقسىڭدار. ءتۇن سايىن ءبىر اقسارى ادام ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شاڭىراعىن جاپ-جارىق قىپ كىرىپ كەلىپ، مەنىڭ قۇرساعىمدى سيپاعاندا، ونىڭ نۇرى جاتىرىما ءسىڭىپ كەتەتىن. ول ادام كۇن شىعار كەزدە يتشە ەركەلەپ شىعىپ كەتەتىن. بۇل جايدى بىلمەي جاتىپ، نەمەنەگە كۇمانداناسىڭدار؟!.  اللانىڭ اساسىنان بەرگەن ۇلدارى عوي، بۇلار. ولاردى توبىرعا تەڭەۋگە بولا ما؟ قاراپايىم ادام حاعان بولسا عانا مۇنىڭ ءمانىن تۇسىنەر» (سوندا، 21), – دەپ بالالارىنىڭ كۇدىگىن ىدىراتادى.

بۇل سىلتاۋعا ءۇرىم-بۇتاعى يلانار. بىراق ادام-اتا مەن حاۋا-انا جاراتىلعاننان بەرى «اللانىڭ اساسىنان» بالانىڭ بويعا قالاي جانە قانداي جولمەن بىتەتىنى بارشاعا ماعلۇم. قۇلا دۇزدە، يەن دالادا مالىك مالايدان «وزگە ەركەك كىندىكتى جوق» ەكەنى راس بولسا،  ودان  قۇپيا جاساۋدىڭ ەش ايىپ-شامى جوق.  ەندى  «التىن ۇرىقتىڭ» العاشقى تامشىسى وسىلاي «كوكتەن قۇيىلعان نۇردان ۇيىعانىنا» يلانۋدان باسقا امال جوق.  ويتكەنى دۇنيەنى استى-ۇستىنە توڭكەرگەن ۇلى قاعاننىڭ ءتۇپ  تۇقيانى بەلگىتاي (بەلگىنتاي) مەن بۇگىنتاي (بۇگۇنتەي) كادىكتەنگەن بودانشار-مۇنداردان تارايدى. ءبىزدىڭ بۇعان كۇدىگىمىز جوق.

 ەلىن شاۋىپ، جەسىرىن زورلىقپەن باۋىرىنا باسۋ وسى بودانشار-مۇنداردان باستالادى. ءتورت اعاسى تەنتىرەتىپ جىبەرگەن بودانشار-مۇڭلىق يەن تاۋدى كەزىپ، شوپتەن كۇركە جاساپ، قارشىعانى باۋلىپ، قۇس اۋلاپ كۇنىن كورەدى. يەن بۇلاقتىڭ باسىن جايلاعان يەسىز ەلمەن ارالاسىپ، ەسىن جيادى. جاتىرلاس اعاسى بۇقا-قاتاعان ىزدەپ كەلگەن سوڭ بودانشار-مۇڭلىق وزىنە «جاقسىلىق كورسەتكەن ەلدى شاۋىپ، جىلقى-مالىن تارتىپ الىپ، حالقىن مالاي ەتەدى... بودانشار ۇرانحاي اۋلەتىنەن شىققان ءبىر جۇكتى ايەلدى ۇستاپ الىپ ايەل ەتەدى». ءسويتىپ «يەسىز ەلدى يەلى ەتىپ»، كۇيەۋىن ءولتىرىپ العان «كەيقۋات ايەلدەن»   تاراعان ۇرپاقتار «بودانشار-بورجىگەن» اتالىپ، رۋعا اينالادى. كەكتەنەتىن – ەل، كەك قۋاتىن – ۇل قالماعان  توبىر بىرىمەن ءبىرى اتاسىپ-شاتاسىپ، «ءبورجىپ» ء(بورتىپ), «قۇمىرىسقاداي قۇجىناپ، «قۇجىناق» اتانادى» (سوندا، 42). الگى جۇكتى ايەلدەن تۋعان ۇلعا جاتتان تۋعان (جاجيراد، جادار – جاتتار) دەپ ات قويادى، جامۋحا سول جاتتان تارايدى. بەسىنشى اتاعا جەتكەندە حايدۋدىڭ ۇلى بايسۇڭقار (بايشيحور) قۇسشىنىڭ تۇمەنايىنان ء(تۇمبيناي) تاراعان قابىل  قاعاننىڭ نەمەرەسى ەسۋكەي بارتانۇلىنان تەمۋجين تۋادى.

القيسسا، وسى بۋىنعا كەلگەندە تاعى دا «قالىڭسىز قالىڭدىقتار» حيكاياسى باستالادى. قابىل سانگۇن-بىلگەنىڭ ۇلى امباعايدى قاعاندىققا ۇسىنادى. بۇيىر، قۇيىر كولىنىڭ جاعاسىن مەكەندەيتىن «ايىر، بۇيىر» رۋىنا ۇزاتىلعان قىزىن جاساۋلاتىپ بارعان  كەزىندە سول امباعايدى جولشىباي تاتارلار ۇستاپ الىپ، التىن پاتشالىعىنا (كەي دەرەكتەردەگىدەي قىتاي پاتشالىعىنا ەمەس، كەيىن ءمانجۋ اتالعان  قيداندا پاتشالىعىنا) سىيعا تارتادى. ءسويتىپ، امباعايدىڭ باس سۇيەگى قاقپانىڭ ماڭدايشاسىنا  التى اي بويى ءىلىنىپ تۇرىپتى. امباعاي اقتىق سوزىندە ءۇرىم-بۇتاعىنا: «قالايىقتىڭ قاعانى قىزىن ۇزاتىپ بارۋدى مەنىمەن توقتاتسىن. تاتار تايپاسىنان بەس ساۋساعىڭنىڭ كوبەسى سوگىلگەنشە، ون ساۋساعىڭ مۇجىلعانشا مەنىڭ كەگىمدى الىڭدار!» (سوندا، 53) – دەپ وسيەت ەتىپتى.

 تۋرا وسى امباعايدىڭ وسيەتىنەن كەيىن ەسۋكەيدىڭ وزىنەن باستاپ  جەتىنشى ۇرپاعىنا   دەيىنگى «كەكتى قاتىنداردان» (سول كەزدەن باستاپ قالىپتاسقان رەسمي  اتاۋ) تۋعان «التىن ۇرىقتار» دۇنيەنىڭ ويرانىن شىعارىپ، استىن ۇستىنە ءبىر توڭكەرىپ تاستادى. مىسالى، ەسۋكەي ءباھادۇر قۇس سالىپ ءجۇرىپ، قالىڭدىعىن ۇزاتىپ اكەتىپ بارا جاتقان مەركىتتىڭ شيلەدۋ دەگەن نويانىنىڭ كۇيمەسىنە جولىعادى. كۇيمەدەگى قالىڭدىق سىمباتتى دا سۇلۋ ەكەن. ۇيىنە شاۋىپ كەلىپ، اعاسى مەن باۋىرىن ەرتىپ  الىپ، ولەۋىن-ءۇجىننىڭ كۇيمەسىنە تۇرا شابادى. قاراقشىلاردىڭ قاستانشىقپاعىر پيعىلىن سەزگەن ولەۋىن-ءۇجىن قۇداي قوسقان قوساعىنا: «سەن بۇل ۇشەۋىنىڭ پيعىلىن سەزگەن شىعارسىڭ. وزدەرىنىڭ سۇسى جامان. سەنى جازاتايىم ەتپەك. ءتىرى قالساڭ – ءبىر كەلىنشەك تابىلار. كۇيمە سايىن – قىز، كۇركە سايىن – كەلىنشەك بار. مەندەي ءبىر كەلبەتتى كەلىنشەك تابىلار. ەگەر مەنى ساعىنساڭ، ەندىگى ايتتىرعان كەلىنشەگىڭنىڭ اتىن مەنىڭ اتىممەن اتا. ەندى جان ساۋعالا. ءما، مەنىڭ ءيىسىمدى يىسكەپ ءجۇر» – دەيدى دە كيگەن كويلەگىن شەشىپ بەرەدى. شيلەدۋ كويلەكتى ءىلىپ الىپ ارتىنا قاراسا، ماناعى ۇشەۋى تۇمسىقتى اينالىپ، قۇيعىتىپ كەلەدى ەكەن. ەندى شيلەدۋدىڭ قۇبا كەرگە قامشى باسقاننان وزگە امالى قالمايدى» (سوندا، 54-55). شيلەدۋدى «ءۇش وزەندى كەشىرىپ، ءۇش اسۋدان اسىرىپ، ىزدەسە – ءىزى تابىلماستاي ەتىپ» قۋعان ەسۋكەي ءباھادۇر «شاشىن جايىپ جىبەرىپ، زار ەڭىرەپ وتىرعان» ولەۋىن-ءۇجىندى زورلىقپەن قاتىندىققا الادى.

شىنىمەن دە، ەسۋكەي باھادۇرگە «قۇمىرىسقاداي قۇجىناعان»، «بيدايداي بورتكەن» قياتتان ولەۋىن-ۇجىندەي «سىمباتتى، سۇلۋ» تابىلماعانى ما؟ اتاستىرعان، اق ءتانىن العاش سيپاتتىرعان، ولىمگە كۇيەۋىنىڭ باسىن قيماعان، سول ءۇشىن ءوزىن قورلىققا قيعان اڭسارلى جارى شيلەدۋدى – ولەۋىن-ءۇجىن ۇمىتا قويادى دەدى مە؟ الدە، «العان كەلىنشەگىنە ولەۋىن-ءۇجىننىڭ اتىن قويعان، ساۋكەلەلى كويلەگىن يىسكەپ» ماۋقىن باسقان شيلەدۋ ولەۋىن-ءۇجىننىڭ كەگىن قايىرماي جانى جاي تابادى دەدى مە؟ ولەۋىن-ءۇجىننىڭ بويىنداعى شارانا شيلەدۋدەن ءبىتتى مە، ەسۋكەي باھادۇردەن ۇيىدى ما؟ ول «التىن ۇرىق» قايسىسىنىكى؟

ارينە، ەسۋكەيدىكى-ءمىس. بىراق وسى زورلىق جەتى ۇرپاققا جەتكەنشە ۇمىتىلمايتىن قاندى كەكتى ۇيىتىپ، مەركىتتەر مەن بورجىگەندەردى:  «بەس ساۋساعىنىڭ كوبەسى سوگىلگەنشە، ون ساۋساعى مۇجىلعانشا وشتىگى» قايتپايتىن اتا جاۋعا اينالدىرعانى انىق. «تەمۋجيننىڭ   وڭ قولىنا اسىقتاي ۇيىعان قان ۋىستاپ تۋى» تەگىن نىشان با؟ ول شيلەدۋ مەن ولەۋىن-ءۇجىننىڭ بەلىنەن ۇيىعان كەكتى قان ەمەس پە؟ قالايدا، ەسۋكەي ءباھادۇر مەن ولەۋىن-ءۇجىننىڭ ىقىلاستى توسەگىنەن جاراتىلماعانى انىق. تەمۋجين – ولەۋىن-ءۇجىننىڭ بويىنا ەسۋكەيدىڭ وزىنەن بىتسە دە ەرىكسىزدىكپەن، قارعىسپەن، كوز جاسىمەن بىتكەن شارانا. شيلەدۋدىڭ قۇشاعىنىڭ   جىلۋىن ولەۋىن-ءۇجىننىڭ اي تولماي جاتىپ ۇمىتۋى ۇرعاشىنىڭ تابيعاتىنا جات تۋمىس.

تاتارلار مەن مەركىتتەردىڭ، تايجۇتتەردىڭ  ءتۇپ-تۇقيانىن تۇلدىر قىلعان ولەۋىن-ءۇجىننىڭ جاتىرىندا ۇيىعان وسى «اسىقتاي  قان».

تاريح بەسىگى نەگە بۇلاي تەرىسقاقپاي تەربەلدى؟ «جەتى ۇرپاعىنىڭ جەلكەسىن قيعانشا» قيۋى قيىلماعان قانداي قاستانشىقپاعىر  ءۇردىس بۇل؟ الدە، بۇقاردان بۇرىنعى جانە كەيىنگى جىراۋلاردىڭ ابىلايعا قاراتا: «قالماقتان قالىڭسىز قاتىن الدىرعان»، «قالماقتان جىلقى قايىرتقان»، «قالماقتاردىڭ قاتىنىن ات كوتىنە مىندىرگەن» دەگەن، قازىر ءبىزدىڭ دە اۋىزىمىزعا ءجيى تۇسەتىن  ماساتتى ءسوز سول زاماننان قالىپتاسقان «اتا ءداستۇر» مە ەدى؟ مۇمكىن. بىراق ۇلگىسىز ءداستۇر.

دەي تۇرا مەنىڭ ءوزىمنىڭ: «ارعى اتام – تايانحاننان باستاعاندا سەگىز ءجۇز جىلعى، ون بەسىنشى اتام كۇشلىكتەن ساناعاندا بەس ءجۇز جىلعى، قابانبايدان قاراستىرعاندا ءۇش ءجۇز جىلعى كەكتى تەكتەگەندەگى كوزىم جەتكەنى مىناۋ: كىم دە كىمنىڭ اتاسى قالماقتان قاتىن الماسا، ياعني، كىم دە كىمنىڭ قالماقتان ناعاشىسى بولماسا، ول ادام – قازاق ەمەس. ويتكەنى، ەكى ءجۇز ەلۋ جىل بويى جوڭعارمەن سوعىسىپ جۇرگەندە، قالماقتان قاتىندى ولجاعا تۇسىرمەسە، دەمەك ول ادام جوڭعارمەن سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن ەمەس. دەمەك، قازاقتىڭ ازاتتىعىنا ۇلەس قوسپاعانى. ال «ەڭسەگەي بويلى ەسىم حاننىڭ» بەس قولباسشىسىنىڭ ءبىرى بوپ، «قاتاعان حان تۇرسىننىڭ» باسىن العان، ءۇش قىزىن ولجاعا تۇسىرگەن، سول جولى ۋلانعان جەبەمەن جارالانىپ ولگەن مەنىڭ كۇشلىك اتامنىڭ بايبىشەسى قالماق قىزى قولاڭ ەكەن، سودان تۋعان جالعىز ۇل داۋلەننىڭ ۇرپاعى مىنا مەنمىن. دەمەك مەنىڭ اتالارىم قازاقتىڭ مەملەكەتتىگى مەن ازاتتىعىنا تىكەلەي ۇلەس قوسقان»، – دەپ  قۇربى-قۇرداس پەن اعايىن-اجىنعا  قورجاڭدايتىنىم قاي «ۇلگىگە» جاتادى؟

تەمۋجين توعىزعا تولعاندا ەسۋكەي ءباھادۇر ولەۋىن-ءۇجىننىڭ توركىنىنە – ولونحولارعا قالىڭدىق ايتتىرۋعا اتتانادى. ارينە، بۇل قۇدالىق ساپاردىڭ حابارىن  «كەگى كۇن ساناپ بوجىپ، اي ساناپ ءبورتىپ، جىل ساناپ قاعىنىپ»  كەلە جاتقان  اق تاتارلار  جانە ولارمەن پيعىلداس مەركىتتەر دە ءبىلىپ وتىرادى. ەسۋكەيدىڭ سوڭىنا اڭدۋ قويادى. بۇل – ەسۋكەي ءباھادۇردى اجالعا شاقىرعان، تەمۋجيننىڭ قۇتىن اسىرىپ ءارى سورىن قايناتاتىن ساپار ەدى. قازىرگى قۇلىنبەر جايلاۋىنداعى قوسكولدىڭ ورتاسىن جايلاعان (بۇرىنعى سەكسەر مەن شيقۇرعى) قوڭىراتتىڭ داي شەشەنى ەسۋكەي باھادۇرگە: «مىنا ۇلىڭنىڭ كوز جانارى وتتى، بەت-الپەتى نۇرلى ەكەن. ەسۋكەي ءباھادۇر، وتكەن تۇندە مەن ءبىر ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە: اي مەن كۇندى شەڭگەلدەپ ۇستاعان ءبىر اق سۇڭقار قولىما قونعان ەكەن دەيمىن... ءبىزدىڭ قوڭىراتتىڭ كەلبەتتى ايەلدەرىنەن تۋعان ديدارى سۇلۋ قىزدارى ەجەلدەن قازاقى كۇيمەگە وتىرىپ، بوتا جەتەلەپ، حان ورداسىنا ۇزاتىلىپ كەلەدى... مەندە دە ءبىر كىشكەنە قىز بار. جيەننىڭ مىسىن سول باسار. كورىڭىز!» – دەيدى. كورەدى. قىز كورىكتى ەكەن. ايتتىرادى. «ۇلىمدى يتتەن شوشىتا كورمەڭىز» – دەپ تەمۋجيندى ۇرىن تاستاپ، جەتەكتەگى اتىن مىنىسكە قالدىرىپ، ەسۋكەي ەلىنە قايتادى. جولاي شەشەكسارى دالاسىندا «كەلىن ءتۇسىرىپ، توي جاساعان» تاتارلارعا تۇستەنىپ، ءشولىن باسادى. ارينە، ەسۋكەي ءباھادۇردى تانىعان تاتارلار سۋسىنعا ۋ قوسىپ بەرەدى. ۇيىنە جەتە  «جەتىم قالعان بالالارى مەن جەسىر قالعان جەڭگەسىن» باۋىرى مۇڭلىققا اماناتتاپ، ءىشىن ورتەگەن كەك جالىنىنا تۇنشىعىپ» ولەدى.

مەركىتتەردىڭ كەلىنى ولەۋىن-ءۇجىننىڭ  العاشقى كەكتى ۋىتى  ون جىلدان كەيىن وسىلاي ءبىر قايتتى.

دۇنيە – كەزەك. كەك  شەمىرشەگى كەمىرىلمەيدى.  جاندى جەپ، سۇيەگىڭدى قاقساتادى. سول كەك ۇرىمنەن-ۇرىمگە وتكەن سايىن ۋىتى كۇشەيىپ، تەمۋجين ەسەيگەن تۇستا بۇرىنعىدان دا  اسقىنا ۋشىقتى. «ءبىر كۇنى تاڭ سارعايىپ كەلە جاتقاندا قارا جەر قاق جارىلىعانداي ات ءدۇبىرى ەستىلەدى. «كەك قۋعان تايشۇتتار قاپتاپ كەلە جاتپاعاي»– دەپ ولەۋىن-ءۇجىن قاتىن باستاپ، تەمۋجين قوستاپ، اتتارىن ۇستاپ قاشا جونەلەدى. قوڭىراتتىڭ قىزى بورتە-ۇجىنگە ات جەتپەي قالادى. قۋاقشىن كەمپىر بورتە-ءۇجىندى الا سيىر جەككەن كۇيمەگە وتىرعىزىپ، الاكولەڭكەدە الا قاشادى. كۇيمەسىنىڭ وقپانى وپىرىلىپ قالادى. قۋعىنشىلار كۇيمەنىڭ ىشىندەگى جاس كەلىنشەكتى ات ارتىنا مىنگەستىرىپ، بۇرحان حالدۋنعا بەت الادى. بۇلار – شيلەدۋدەن ولەۋىن-ءۇجىندى تارتىپ اكەتكەن ەسۋكەي ءباھادۇردىڭ تۇقىمىنان قارىمتاسىن قايىرىپ، اتاسىنىڭ ءوشىن العان مەركىتتەر» (سوندا، 101-102) ەدى. مەركىتتەر بورتە-ءۇجىندى شيلەدۋدىڭ باۋىرى شيلەگىر بالۋانعا  تارتۋ ەتەدى. مىنە، بۇل – مەركىتتەر ءۇشىن كەك تاتۋى تولىعىمەن قايتىپ، ءبىر ءسات بايىرقالاپ قالعان الدامشى مەزەت ەدى. ولار كەشە عانا قاتىنىن تاستاي قاشقان تەمۋجيننىڭ تەز ارادا ءتورت تۇمەن قول جياتىنىن قاپەرىنە  دە الماي جايباراقات جاتا بەردى.

شەشەسى ولەۋىن-ءۇجىننىڭ وزىنە: «سۇم ەدىڭدەر تۋعاندا-اق، قاندى ۋىستاپ جارالعان»  دەگىزگەن تەمۋجيننىڭ – تەمۋجين ەكەنى راس بولسا، ءۇش مەركىتتىڭ –  توقتا-بەكتىڭ، دايىر ءۇيسىننىڭ، دارمالايدىڭ سازايىن تارتقىزباي قويمايتىنى انىق ەدى. كەشەگى وشتىكتىڭ بارلىعىن   ۇمىتىپ،  كەرەيدىڭ تۇعرىل حانىنا: «اكەمىزدەي اكە تۇتىپ كەلدىك» – دەپ بۇلعىن ىشىك سىيلاپ، باس ۇرىپ ەكى تۇمەن جاساق الادى; جاتىردان وشتەسىپ تۋعان جامۋقاعا: «ەرتە كەزدە اكەڭ مارقۇم ەسۋگەيمەن تىلەكتەس بولعان» – دەپ ودان دا ەكى تۇمەن اسكەر جيادى.سودان ءتۇن ورتاسىندا ءۇش مەركىتتىڭ: «شارت ەتكىزىپ ەسىگىن،  شاڭىراعىن بەسىگىن سىندىرىپ، تۇلىمدىسىن تۇل ەتىپ، بۇرىمدىسىن كۇڭ ەتىپ، قىرىمدىسىن قۇل ەتىپ، ءوشىن الدى. قۇدىرەتتى كيەسىن، قاسيەتتى يەسىن، قاراقورىم ۇلىسىن كۇل-كۇشىرەت ەتتى. قايران قالىڭ مەركىتتى، قاپىدا قانعا بويادى» (سوندا، 105). اربانىڭ بىلىگىنەن باسى اسقان ەركەك كىندىكتىنى ءتىرى قالدىرمادى. اجارلى ايەل، كەلبەتتى قىزدارىن كەيقۋات (ەنشىسىز) ايەل ەتتى. بورتە-ءۇجىننىڭ مەركىت شيلەگەردەن جوشىعا جۇكتى بوپ قايتقانىن تەمۋجين ەشقاشاندا كەشپەدى. توقتا-بەك پەن وردا-بەكتى ەرتىستەن اسىرا قۋدى. وزەننەن وتكەندە قامشىسىن بىلەپ تۇرىپ:  «ءتۇبى تۇقىمىڭدى قۇرتپاي تىنبايمىن» – دەگەن مەركىتتەردىڭ ءسوزى جۇرەگىنە شەمەن بوپ قاتتى. قاعاندىق قۇرعاندا جەبە نوياندى جۇمساپ: جەر تۇبىنەن بولسا دا مەركىتتەردى تاۋىپ، تۇقىمىن جوي – دەپ بۇيىردى. اقىرى جەم مەن ىرعىزدىڭ بويىنا ساعالاپ بارعان «مەركىت ۇلىسىنىڭ» اتى ماڭگىلىك ءوشتى. ساياق تارتقاندارى بوز قۇرتتاردىڭ – باشقۇرتتاردىڭ، كەيىسى – كەرەيلەردىڭ قۇرامىنا كىردى. تەمۋجين كەگىن كۇشپەن قايىرسا، توقتا-بەك پەن وردا-بەكتىڭ، دايىر-ءۇيسىننىڭ وسيەتتى كەگىن كەيقۋات قاتىندار (حاندىقتىڭ ەنشىلەس جاماعاتتارى) قايتاردى. كەيقۋاتتان تۋعان «التىن ۇرىقتار ءبورشىپ-ءبورتىپ»، قاعاناتتىڭ كەرەگەسىن بورىدەي كەمىرىپ، ءۇش ۇرپاققا جەتكىزبەي حانتالاپاي ەتتى.

القيسسا، كەيقۋاتتار مەركىت پەن نايماننىڭ جەسىر قاتىن، جەتىم قىزدارىمەن شەكتەلمەدى. تەمۋجيندى شىڭعىس قاعان دارەجەسىنە جەتكىزگەن كەرەيدىڭ تۇعرىل حانىنىڭ جەسىرلەرى مەن قىزدارى، جامۋحانىڭ ءتۇپ-تۇقيانى، ويراتتاردىڭ ۇجىندەرى دە كەيقۋاتتىڭ كيمەشەگىن كيدى. ءوزىن كىم تاققا كوتەرسە، ەڭ ءبىرىنشى سولاردىڭ سازايىن بەردى. الدىمەن  تەمۋجيننىڭ «جاتتان تۋعان جاقىندارى» باسىن قىلىشقا توستى. كەزىندە: تەمۋجيننىڭ ءتورتىنشى اتاسى بودانشار-مۇڭلىق «جاقسىلىققا – جاماندىق» جاساپ، ەلىن قىرىپ، زورلاپ العان  ەكى قابات ايەلدەن، ياعني،   «جاتتان تۋعان جات»  پەن «كەيقۋات ايەلدەن تۋعان جاۋىرتايدى» بورجىگەندەر تەنتىرەتىپ جىبەرگەن ەدى. تەمۋجيننىڭ تۇسىندا ولار ەسىن جيىپ ەلدىك قۇرىپ، ەر اتانعان تايشۇتتار دا سول تۇستا ەسكى كەگىن قۋدى. «قوزى ءپىستى، ىسەك ءىستى» (ەرجەتتى) دەپ تەمۋجيننىڭ «ومىرتقاسىن سىندىرىپ»، ەسۋكەيدىڭ تۇقىمىن ۇزۋگە ۇمتىلدى. تەمۋجينگە «كولەڭكەدەن باسقا دوس، ارۋاقتان باسقا ەس» قالدىرمادى.  ەبىن تاۋىپ ەلدەسىپ، بورتە-ءۇجىندى قايىرىپ العان سوڭ، ەسكى كەكتى ەسكە العان تەمۋجين اقىرى  جامۋحانىڭ  «بەلىن وپىرىپ»، مۇلدەم تىندىم ەتتى.   جامۋحانىڭ جانىن جاي تاپتىرعان سوڭ، كەزەك كەرەيلەرگە دە تەز جەتىپ، ولاردىڭ ەسىن جيدىرماي تۇعرىل حاننىڭ دا ورداسىن ويران ەتتى. تاريحي شەجىرەلەردە «ۇلى نايمان حاندىعى» دەگەن اتپەن ماعلۇم تايان حاننىڭ ورداسىنىڭ دا شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى. «اكەسىنىڭ ورىنىنداعى ەكىنشى اكەسىنىڭ كەسىلگەن باسىنا» ەمىرەنە قاراعان شىڭعىس اۋەلى – كەرەيلەردىڭ، سودان كەيىن ولاردى «ساسىق مونعول» دەپ مەنسىنبەيتىن – نايمانداردىڭ جەسىرلەرى مەن قىزدارىنا «قاتىن» دارەجەسىن بەرىپ، ءوزىنىڭ دە، بالالارىنىڭ دا باۋىرىن جىلىتتى.

ءسويتىپ، اينالاسى ون جىلدىڭ ىشىندە مۇقىم قاعانات قاتىنعا جارىپ، كەيقۋاتتانىپ شىعا كەلدى. اراعا تاعى ون جىل وتكەندە كەكتى جەسىرلەر مەن جەتىم قىزدار شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق قاعاناتتىڭ ىرگەسىن شايقاي باستادى. ەڭ اۋەلى شىڭعىس قاعاناتىنان «جولدان تۋعان جولشىباي – جوشى» بويىن سىرت سالدى. سول ءۇشىن شىڭعىس قاعان ۇلىنا ۋ بەرىپ ءولتىرتىپتى-مىس دەگەن لاقاپ تاريحي شەجىرەلەر مەن زەرتتەۋلەردە سەندىرىلە باياندالادى. قالاي دەگەنمەن دە جوشى ۇلىسى مەن ونىڭ ۇرپاقتارى قايىرىلىپ «اتا جۇرتقا» بەت بۇرمادى. ۇلى باتىي ءباھادۇر «حاندىقتىڭ اعاسى» اتانعان تۇسىندا دا قاراقورىمداعى قۇرىلتايعا بارمادى. جونىن سىرتقا سالىپ، «التىن وردانى» قاعاناتتان ءبولىپ اكەتتى. بۇل ۇلىسسىز قالعان مەركىتتەردىڭ كوزى ءتىرى شىڭعىس قاعاننان ۇرىسسىز قايىرعان العاشقى كەگى ەدى.

2.

ەندى، جەسىرلەر مەن جەتىم قالعان قىزداردىڭ جەرىنىپ تاپقان ۇلدارىنىڭ بويىنا سىڭىرگەن ۋىتتىڭ تارالۋىن  جىل رەتىمەن تافسىرلەۋگە كوشەمىز. قازاقتا: «اكەسىن ءولتىرىپ، قىزىن قاتىندىققا الۋعا بولمايدى» دەگەن ماتەل بار. بورجىگەننەن، ەسۋكەيدەن قالعان «ۇلگىسىز ۇلگىنى» تەمۋجين دە جالعاستىرىپ، «التىن ۇرىقتى» (زولوتايا ديناستيا) ۇيىتتى.

القيسسا، ويرانىن شىعارعان ءۇش مەركىتتىڭ كوسەمى توقتا-بەكتىڭ «التىن بەلبەۋىن» – جامۋحاعا بەرىپ، مەركىتتىڭ شەشەنى دايىر-ءۇيسىننىڭ «التىن بەلبەۋى»  مەن «كەكىلىن تۇيگەن بوز اتىن» – تەمۋجيننىڭ ءوزى العان ەدى. بورتە-ءۇجىندى الىپ قاشقاننىڭ ءبىرى دايىر-ءۇيسىن كەيىن ايىبىن مويىنداپ، ءوزىنىڭ ايداي سۇلۋ قۇلان اتتى قىزىن تەمۋجينگە تەلىدى. الايدا مەركىتتەرگە قاسارىسا قايىرا شاپقاندا قۇلاننىڭ اكەسى دايىر-ءۇيسىندى، ياعني، ءوزىنىڭ تۋعان قايىن اتاسىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنان تۇقىم قالدىرماي قىرىپ تاستادى.  دايىر ءۇيسىننىڭ تالانعا تۇسكەن تەركەن (دورەگەنە، تۋراكين) اتتى كىشى قاتىنىنا ۇگەدەي ۇلەس كەزەگىنە قاراماستان «اشىق  باسقىنشىلىق  جاسايدى». «ۇگەدەي حان شاعاتايعا: ءجۇر، مىنالاردى كۇشپەن بىتپىلدىقتاتايىق» – دەيدى. شاعاتاي   ونى قوستامايدى. ۇگەدەي قاساقانا قاسقايىپ بارىپ، تەركەن قاتىندى جەرگە الىپ سوعىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە اشىق  بىتپىلدىقتاتادى. شىڭعىس حان دا ءۇشىنشى ۇلىنىڭ بۇل بەيباستاقتىعىن قۇپتاپ، قالعان ەكى جەسىردى وزگەلەرگە ۇلەستىرىپ بەردى» (راشيد-اد-دين).

سول «بىتپىلدىقتىڭ» ارقاسىندا  تەركەن – كەيقۋات «قاتىن» دارەجەسىنە كوتەرىلدى. شىڭعىس قاننىڭ تىكەلەي تاق مۇراگەرلەرى بولىپ تابىلاتىن  بەس «التىن ۇرىقتى» دۇنيەگە اكەلدى. كۇيەۋى ۇگەدەي قاعاننىڭ ءتىرى كەزىندە-اق «ۇلى جۇرتتقا» ءامىرىن جۇرگىزدى، قاعان ولگەن سوڭ 1240 جىلى 10 كوكەكتە «ۇلى قاتىن» (ۇلى يمپەراتريتسا) دارەجەسىن الدى. بۇدان كەيىن قاعانعا  تيەسىلى اسكەر دە، جەر دە، ايماقتاردىڭ بيلىگى دە، قۇرىلتايدى وتكىزۋ قۇقىعى دا تەركەن قاتىننىڭ ەركىنە كوشتى. ۇگەدەيدەن ءبىر جىل  كەيىن شاعاتاي   ولگەن سوڭ، ۇلى قاعاناتتىڭ «اتا جۇرتىنا» جەكە ءامىرىن جۇرگىزدى. «ۇلى قاتىن» رەتىندە شەكسىز بيلىككە يە بولعان تەركەن قاتىن قاعاناتتى ءوزىنىڭ كەكتى جاتىرىنان تۋعان بەس ۇلىنا ۇلەستىرە بيلەتىپ، شىڭعىس قۇرعان قاعاناتتىڭ «بەسىگىن بەسكە ءبولىپ جىبەردى».   سونىمەن قاتار «قاعانات اعاسى» باتىيدىڭ بارماق باستىلىعىمەن تولە (تولۋ) مەن شاعاتايدىڭ ۇلىسىن «تورتكە ءبولىپ تۋراپ تاستادى».

ەڭ الدىمەن شىڭعىس قاعاننىڭ ەڭ ەت جاقىندارى مەن قاعاناتتى قۇرىسقان سەنىمدى سەرىكتەرىن تاباندىلىقپەن تىندىم ەتتى. الدىمەن «قانى تازا قيات-بورجىگەندەردى» تاققا وتىرعىزباق بولىپ حان ورداسىنا قارسى  قالىڭ قول باستاپ بارعان شىڭعىس حاننىڭ   تۋعان باۋىرى تەمۋگە-وتشىگەننىڭ اپتىگىن باستى.  بارا-بارا، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى قويىپ كەتكەن ۇلىقتارىن: سولتۇستىك قىتايدىڭ دارۋعاسى ماحمۇد يالاۆاشتى جانە ونىڭ ۇلى،  ماۋرەنناحردىڭ دارۋعاسى ماسۋتبەكتى، ۇيعىر شىنقايدى، شىڭعىس قاعاننىڭ جەكە كەڭەسشىسى بولعان، كەڭسە دارۋعاسى ەليۋي شۋسايدى ىعىستىردى. «ۇلى قاتىننىڭ» ىرقىنا مويىنسىنعىسى كەلمەگەن شاعاتاي ۇلىسىنا قاراستى حوراساننىڭ دارۋعاسى كورعۇزدى تۋس بەكىنىسىندە تۇتقىنداتىپ،  «اۋىزىنا قۇم مەن تاس تىعىپ» تۇنشىقتىرىپ ءولتىرتتى. «ۇلى كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشىلار قوعامىنىڭ» كۇيرەۋگە بەت العانىنا قۇمىققان ەليۋي شۋساي قۇسالىقتان ءولدى.

ەندى  نەكەلى  كۇيەۋى مەن  تۇقىمىن  تۇزداي  قۇرتىپ،  «زورلىقپەن   بىتپىلدىقداتتىرعان» ەسكى كەكتى ەسىنە العان تەركەن قاتىن شىڭعىس حاننىڭ جەكە وتباسىن جازالاۋعا كوشتى. شىڭعىس حاننىڭ سۇيىكتى كەنجە قىزى التالۋندى «ۇگەدەي قاعانعا جادىلىق جاسادى» دەگەن جەلەۋمەن، ءداستۇرلى شىڭعىس اۋلەتىنىڭ تالقىسىنا سالماي،  ءوزىنىڭ جەكە بۇيرىعى بويىنشا  «جەر ەتتى». سونداي-اق، الەكساندر نەۆسكيدىڭ اكەسى ياروسلاۆ ءىى-گە دە ۋ بەرىپ ءولتىرتىپتى-ءمىس.  شاعان قولباسشىنى وتىز مىڭ قولمەن اتتاندىرىپ سۋن يمپەرياسىن كۇيرەتتى.

«ءار زاماننىڭ ءبىر سۇرقىلتايى بار» دەگەن.  ال تەركەن قاتىننىڭ سۇرقىلتايى – مەشحەد شاھارىن شاپقاندا تۇتقىنعا تۇسكەن فاتيما «جەڭگەتاي» مەن حورەزمدىك كوپەس ءابدىراحمان بولدى. ابدىراحمانعا سەنگەنى سونداي، قىتايدان الىناتىن الىم-سالىقتىڭ قۇجاتتارى تىركەلەتىن اق تۇبىرتەكتەرگە ءمورىن باسىپ بەرە بەردى. ال پارسىلىق جەڭگەتاي فاتيما ورداداعى ەكىنشى ادامعا اينالدى. تەركەن قاتىن ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى. بارلىق دەرەكتانۋشىلار فاتيمانى «ءابجىلانداي سۋماڭداعان جەڭگەتاي، زيناقورلىقتىڭ پاديشاسى ەدى» دەپ جازادى.ۇزاتىلعانىنان  بەرى ءلاززاتتىڭ دامىنە  ءوز ەركىمەن سۋسىنداپ كورمەگەن تەركەن قاتىننىڭ «جەڭگەتايعا» جارىعانى وسى سوڭعى بەس جىل بولۋى مۇمكىن. ءيا، مۇمكىن.

التى جىلدان كەيىن – 1246 جىلى تارباعاتايداعى ەمىل وزەنىنىڭ بويىن جايلاعان تەركەن قاتىننىڭ ۇلكەن ۇلى كۇيىك – قۇرىلتايدىڭ شەشىمىمەن ۇلى قاعاندىققا سايلاندى. كۇيىكتەن تۋعان كۇيىك – كۇيىك دەسە كۇيىك ەدى. تەركەن قاتىننىڭ وسى فاتيمامەن بايلانىسى شىڭعىس اۋلەتىن، ءتىپتى ءوزىنىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرىن دە جەرىندىرسە كەرەك. سوندىقتان دا كۇيىك ءوزىنىڭ شەشەسىنەن فاتيمانى الاستاتۋدى تالاپ ەتەدى. شەشەسى ءۇنسىز بۋلىعىپ، بالاسىنا ىرىق بەرمەيدى.  اقىرى كۇيىك قاعان سامارقانتتىق ءبىر سارتقا: «تاڭعۇتتاردى بيلەپ وتىرعان قوداندى جادىلاپ ءولتىردى» – دەگەن جالا جاپتىرتىپ،  فاتيمانى  قاعاناتتىڭ «قاتىندار كەلەسىنە» سالدى. مۇنداي ايىپتاۋعا تەركەن قاتىن دا توسقاۋىل قويا المايتىن. ەكى-ءۇش ايدان سوڭ تەركەن قاتىن دا دۇنيە سالادى. ونىڭ  تۇبىنە «كۇيىكتەن تۋعان ۇلى كۇيىك جەتتى، جەڭگەتايىنان باس تارتپاعانى ءۇشىن جاسىرىن ۋلاپ ءولتىردى-ءمىس» – دەلىنەدى.  ال فاتيمانى «تىر جالاڭاش كۇيىندە شىنجىرلاپ  زىندانعا سالىپ، ءتورت تاۋلىك ءنار تاتىرمادى، ءتۇرلى قيناۋ ارقىلى قىلمىسىن مويىنداتتى دا، اياق-قولىن كەسىپ،  الدى-ارتقى تەسىگىن تىگىپ، كيىزگە وراپ، سۋعا اعىزىپ جىبەردى» (جۋۆەيني، راشيد-اد-دين جانە ەرلى-زايىپتى پوچەكاەۆتار).

تەركەن قاتىن نايمان با، مەركىت پە؟ ايتەۋىر ۇلى كەك قايتتى. تەركەن قاتىن كۇيىك ارقىلى جوشى ۇلىسى مەن ۇلى قاعاناتتىڭ اراسىنا سىنا قاقتى. قايتىپ بىرىكپەيتىن جارىقشاق ءتۇسىردى.

«قۇپيا شەجىرەدە»: «تەركەن قاتىن –  شىڭعىستىڭ اتا جاۋى مەركىت توقتا-بەكتىڭ ۇلكەن ۇلى قۇدىيدىڭ قىزى» – دەلىنەدى. ال  سول «قۇپيا  شەجىرەنىڭ» ءتۇبىر نۇسقاسى  «يۋان شيدە»: «تەركەن قاتىننىڭ تەگى – نايمانجين، ياعني، نايمان قىزى، ول دايىر ۇيسىنگە ۇزاتىلعان» – دەگەن دەرەك ۇسىنادى. شەجىرە مەن جازبالاردى  تاپسىرلەگەن جادىگەرشى تاريحشىلار دا وسى سوڭعى دايەككە باسىمدىق بەرەدى. تەركەن قاتىن – مەركىت پە، نايمان با، جوق، مەركىتكە ۇزاتىلعان نايمان قىزى ما، ءبارىبىر، انىعى: اكە-شەشە، اعا-باۋىر، اپكە-ءسىڭىلىسى، كۇيەۋى، مۇمكىن بالاسى دا  قاتىگەزدىكپەن ولتىرىلگەن، ەلى ويراندالعان ۇلىستىڭ كەكتى قىزى; اشىق تۇردە ابىرويى توگىلىپ، زورلانعان جەسىر; بەس بىردەي  ۇرىقتى ۇيىتقان  «التىن ۇرعاشى»;  قاعاناتتىڭ تىزگىنىن قاعانمەن تەڭ دارەجەدە ۇستاعان «قاتىن»، بەس جىل تىنىق مۇحيتتان الپىگە دەيىنگى شىڭعىس حان يمپەرياسىنا جورا-جوبا كورسەتىپ،  دارگەيى جۇرگەن، سول قاراقورىمداعى «ۇلى جۇرتتى» – باس وردانى ۋىسىندا ۇستاعان «ۇلى قاتىن».

تاريحي شەجىرەشىلەر مەن جادىگەرشىلەر تەركەن قاتىننىڭ  جەكە باسىنا:«داڭقتى جانە اسا قايىرىمدى»، «نايمانچين ايەلدىك ادەپتى ۇمىتىپ، تاڭىرگە تەرىس قاراپ، شىڭعىس  حان مەن ۇگەدەي قاعان قۇرعان مەملەكتتىڭ بيلىگىن شىمىرىكپەستەن ءوز قولىنا الدى، بۇرىنعى دانالاردى شەتتەتتى»، «حورەزمدىك ءابدىراحماندى جاقىنداتىپ،   بىرلىك پەن تاتۋلىقتى بۇزدى»،«نايمانچين قاتىن مەن حورەزمدىك ءابدىراحمان بيلەگەن تۇستا، مەملەكەت بىلىققا باتتى»، «اياسى تار، ساراڭ جانە قاتىگەز»، «اقىماق ءارى جەكسۇرىن»، «اجارسىز، ادۋىندى جانە كەكشىل» – دەپ قاراما-قايشى مىنەزدەمە بەرەدى. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى: شەجىرە قاي حاننىڭ تۇسىندا جازىلسا، سول حاننىڭ كوزقاراسىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى انىق. ال تاريحي تافسىرشىلەر: «تەركەن قاتىن شىڭعىس قاعاننىڭ ۇلى ورداسىنداعى  اۋلەتتىك ۇستەمدىك پەن ءۇردىستى بۇزدى»، «ۇلى تاق مۇراگەرلەرىنىڭ دامەسىن باستى»; «قاعاناتى بولشەكتەدى»، «التىن تىزگىندى ءۇزدى»، «شىڭعىستىڭ ۇرعاشىلار اۋلەتىنىڭ اپتىگىن باستى»،  «قۇرىلتايدى بەس جىل  شاقىرتپادى» –دەپ تۇجىردى.

بۇل ايتىلعانداردىڭ، بارلىعى دا شىندىق. بىراق ءبارى بىردەي ءادىل پىكىر ەمەس. سەبەبى، ادىلدىك دەگەنىمىز نە ءوزى؟ كىمدى جاقتاساڭ – سونى قوستاۋ، كىمنىڭ  كوزقاراسىن ۇستانساڭ – سونى ادىلەت دەپ ساناۋ ادىلەتتىلىك پە؟ ەگەردە: «تەركەن – مەركىتتەردىڭ نەمەسە نايمانداردىڭ  قان جوسا بولىپ قىرىلعان ەلىنىڭ، تىگەرگە تۇقىمى قالماعان اكە-شەشەسىنىڭ،اعا-باۋىرىنىڭ، اپكە-ءسىڭىلىسىنىڭ كەگىن الدى. ءوزىن كوپتىڭ كوزىنشە اشىق قورلاعان، سول ساتتە حاننىڭ وزىنەن باستاپ تابالاعان بۇكىل اۋلەتىنىڭ، قاتىن-قىزىنىڭ جىمىسقىلىق قارىمىن قايىردى،  كەكتى جاتىر مەن قاندى بەسىكتىڭ كەگىن  الدى. شىڭعىس  قاعان مەركىت پەن نايمان مەملەكەتىننىڭ توز-توزالاسىن قالاي شىعارسا، كەكتى تەركەن قىز ۇلى يمپەريانىڭ توز-توزالاسىن سولاي شىعارۋدى كوزدەدى. ەڭ باستىسى: تىنىق مۇحيتتان اتلانت مۇحيتىنا دەيىنگى ارالىقتاعى ەڭ قۇدىرەتتى  كۇش بولىپ تابىلاتىن ۇلى قۇرىلتايدىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى، ونىڭ شاقىرىلۋىن بەس جىلعا بىلعاقتاتتى. ناعىز نامىستى قىز وسى قىز، قىز تەركەن! – دەسەك ادىلەتتى ءسوز بە، جوق پا؟

ارينە، ادىلەتتى!  بۇل  رەتتە  تەركەن  قىزدى تۇمار قىزبەن، زارينا  قىزبەن تەڭەستىرۋگە بولادى. كەكتى قايتارسا – وسىلاي قايتارسىن. سونىمەن، تەركەن قىز شىڭعىس قاعاناتىنىڭ كوبەسىن سوگىپ، كەرەگەسىن بولگەن تۇڭعىش كەكتى قاتىن – يمپەراتريتسا! بۇل دەرەكتەردى پارىقتاعان ەرلى-زايىپتى پوچەكاەۆتار. ال وسى پىكىردى ۇستانىم رەتىندە پايىمداعان – ءبىز، سول تەركەن قىزدىڭ ءۇزىلىپ جەتكەن ءبىر تامشىسىمىز. كەك قايىرۋدىڭ بۇل ءتاسىلى كەزدەيسوق ەمەس، كادىمگى جۇيە ارقىلى جۇزەگە اسقانىنا تەركەن قىزدىڭ كەكتەس ءسىڭىلىسى ءارى كەلىنى، ۇلكەن ۇلى  كۇيىكتىڭ «قاتىنى» ءارى مەركىت قىزى ۇگىل-قايمىشتىڭ قايراتتى كۇرەسى دالەل.

3.

«بەلدەۋدە – ات، بەسىكتە – بالا قالماعان» مەركىت جۇرتىنىڭ قىزى ۇگىل-قايمىش «ۇلى  قاعاناتتىڭ» زاڭدى   مۇراگەرى – ۇگەدەيدىڭ «التىن ۇرىعىن» مونعول يمپەرياسىنىڭ تاعىنان مۇلدەم ادا ەتتى. ۇگىل-قايمىش كۇيەۋى كۇيىكپەن قاتار «تاق حانىمى» دەپ جاريالانىپ، بىردەن ۇلى دارگەيگە كوتەرىلدى. بيلىككە اشىق ارالاسپاسا دا، تولۋدىڭ حانىمى – سورقاقتاندى (ورىس دەرەكتەرىندە سورحاقتاني دەلىنەدى، مۇمكىن سارقاتىن – ؟– بولۋى دا) كۇندەس تۇتىپ، ءار ۇلەستەن قولىن قاعىپ تاستاپ وتىرعان. ونىڭ وسى عادەتى ونىڭ ءوزىنىڭ جانە ۇگەدەي ۇرپاقتارىنىڭ قىلشا مويىنىن تالشا ەتتى.

كۇيىك قاعان قول جيىپ، تارباعاتايداعى ەمىل وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ورداسىنان باتىيعا قارسى جورىققا اتتاندى. بىراق جول ورتادا – سامارقاننىڭ ماڭىندا تۇتقيىلدان قۇپيا جاعدايدا ءولدى. زەرتتەۋشىلەر: باتىي ۋ بەرىپ ءولتىردى – دەگەنگە جىعىندى. قالاي دا قارالى حابار جەتىسىمەن «حان تۇقىمىنىڭ اعاسى» رەتىندە باتىي: «مەملەكەتتى بۇرىنعىسىنشا شىنقايدىڭ اقىل-كەڭەسىنە سۇيەنىپ ۇگىل-قايمىش باسقارا بەرسىن، ولارعا مويىنسىنباي جۇرمەڭدەر. مەنى كارىلىك مەڭدەپ، اياعىم جۇرۋگە جاراماي، توپ باسقاندىقتان دا بارا المايمىن، سىزدەر، كىشى باۋىرلار، بارلىعىڭ دا سوندا بولىڭدار، ءتيىستى ءىستى اتقارىڭدار» –  دەپ دارگەي حات جولدادى. ءسويتىپ، «قايراتسىز ءارى وڭباعان»، «قىرشاڭقى»، «باقسىنىڭ بالدىر-باتپاعى مەن ساندىراعىنا مۇلگۋدەن كوز اشپايتىن»، «اقشاقۇمار»، «سالىقتى ون ەسە ءوسىرىپ جىبەرگەن»، «مەملەكەت ىسىنە ولاق، نەمكەتتى قاراعان»، «سىي-سياپاتتى الۋدى عانا بىلەتىن» ۇگىل-قايمىش–ۇگەدەي قاعاننىڭ وسيەتى بويىنشا نەمەرەسى شىرەمۇرىندى قاعاندىققا دايىندادى. تەركەن قاتىننىڭ جولىمەن ۇگىل-قايمىش تا قۇرىلتايدى سيىرقۇيمىشاقتاتا سوزۋعا ۇمتىلدى. الايدا تاقىستانىپ قالعان تاق مۇراگەرلەرى، سونىڭ ىشىندە باتىيدىڭ ەكى ۇلى – بەركە مەن توعا-تەمىر قۇرىلتايدى جەدەلدەتە وتكىزەدى. ۇگەدەيدىڭ ۇلدارى اۋەلى دە قۇرىلتايعا قاتىسۋدان باس تارتىپ، كەيىننەن شۇعىل اتتانسا دا، كەلەلى كەڭەستەن كەشىگىپ قالادى. ۇگىل-قايمىشتىڭ دا قاتەلىگى وسى تاجىريبەسىزدىگىندە ەدى. تولۋدىڭ ۇلى موڭكە قاعان سايلانىپ،انت بەرىپ ۇلگەرەدى. قازاق ارباعا تيەگەن قارۋلارى مەن قاسكۇنەم پيعىلدارى اشكەرەلەنىپ قالىپ، قولعا ءتۇستى. ۇگىل-قايمىشتىڭ ءوزى جانە شىرەمۇرىن مەن ناقۋ، جەتپىسكە تارتا نوياندار مەن نوكەرلەرگە قوسا ۇگەدەي مەن شاعاتايعا تيەسىلى «التىن ۇرىقتار» مەن ايەلدەر دە ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. ولارعا: قۇرىلتايدى وتكىزۋگە كەدەرگى جاسادى، جاڭا  سايلانعان حانعا قاستاندىق ۇيىمداستىردى، قاعاناتتى ساتتى – دەگەن اۋىر ايىپ تاعىلدى.

«كۇندەستىكتىڭ قورلىعى سۇيەگىنەن ءوتىپ كەتكەن» تولۋدىڭ جەسىرى «سورقاقتان قاتىن» ۇگىل-قامىشتىڭ كيىمىن سىپىرتىپ تاستاتىپ، جالاڭاش قالپىندا سوت الدىنا اكەلتتى. «قاعاننان باسقانىڭ كوزى تۇسپەۋگە ءتيسىتى ءتانىمدى قاراعا نەگە كورسەتەسىڭ؟» – دەگەن ورىندى ۋاجىنە كەرەيدىڭ حانى تۇعىرىلدىڭ قىزى سورقاقتان (سارقاتىن – ؟) ءپىشتۋ دە دەمەدى. ءسويتىپ، ۇگىل-قايمىشتى «كيىزگە وراپ، سۋعا تاستادى».

بۇدان شىعاتىن ءتامسىل مىناۋ:  مەركىت  قىزى  ۇگىل-قايمىش: «مەنىڭ  قاراقورىمداعى ۇلى جۇرتىمدى ۇگەدەي جانە ونىڭ ۇرپاقتارى بيلەيدى» – دەگەن شىڭعىس قاعاننىڭ اماناتىن اياق استى ەتتى (ەرىكتى مە، ەرىكسىز بە، ول باسقا ماسەلە). ءوزىنىڭ تاجىريبەسىزدىگىنەن  قۇرىلتايداعى سايلاۋدان  تىس  قالدى.  ال، كەرەي حانى تۇعىرىلدىڭ تۇقىمى «سورقاقتان قاتىننىڭ» (سارقاتىن – ؟)  ۇگىل-قايمىشقا  وشتىگى – جاي وشتىك ەمەس،  اتا كەگىن قۋعان كەكتى وشپەندىك ەدى.  «سورقاقتان قاتىن» تۇعرىلدىڭ تۇقىمىنىڭ تۇزداي ەرىگەنىن شىڭعىس حاننىڭ  قىتىعىنا تيگەن  مەركىت پەن نايمان حاندىعىنان كوردى. ءسويتىپ، ۇلى قاعاننىڭ ءبىر «التىن ۇرىعى»، ياعني، ۇگەدەي تۇقىمى وسىلاي تىندىم بولدى.

ەندىگى كەك كەزەگى –  كەرەيدىڭ حانىمىنا كەلدى. «سورقاقتان قاتىن» قاعاناتتىڭ كوبەسىن تۋمىسىنان حانشايىمعا ءتان بەگىمدىكپەن، سونداي ءبىر كەڭ پارالى سابىرمەن سوگۋگە كىرىستى. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى كەنجە ۇلى  تولۋعا:  «اتا جۇرتتى» نەمەسە «قارا شاڭىراقتى»  (كورەننوي يۋرت): مونعوليا مەن قىتايداعى ۇلانعايىر جەردى، ادام سانى مول، تىعىز ورنالاسقان سول ايماقتان قۇرالاتىن اسكەردى، قاعاناتتىڭ قالعان ءۇش ۇلىسىنان الاسى ەنشىنى (مىسالى بۇقارداعى 3.000 مىڭ جاساق ورنالاسقان جەكە ماھاللانى), الىپ يمپەريانى جالعاستىرىپ جاتقان بايلانىس جولىنداعى بەكەتتەردى، بارلىق كۇرە جولدى، قاعاندىق دارگەيدى، قۇرىلتايدى شاقىرۋ قۇقىن، سونىمەن قاتار «قارا شاڭىراقتىڭ» قاسيەتتى قۇقىن دا امانات ەتىپ قالدىردى. 1232 جىلى  تولۋ قايتىس بولىسىمەن وسى قۇقىقتىڭ بارلىعى سورقاقتاننىڭ ەركىنە كوشتى.

قارا شاڭىراقتىڭ   يەسى رەتىندە بۇرىن دا شەكسىز قۇرمەت پەن بەدەل يەسى بولعان سورقاقتان (سارقاتىن) شىڭعىس حاننىڭ وزىنە دە سۇيكىمى اسقان كەلىن بولىپتى. قاعاناتتىڭ  حاتشىلارى  مەن جادىگەر تانۋشىلاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ ونى كيەلى الان گۋا انامەن شەندەستىرۋىنە قاراعاندا،  قاعاناتقا تيەسىلى  قاراشىلارعا دا جاعىمى جاققان بايبىشە اتانعان سياقتى. ۇلى وسيەتەكە   لايىق بولۋ ءۇشىن وزگە  «قاتىندارعا» قاراعاندا سورقاقتاننىڭ ارتىقشىلىعى دا جانە «قارا شاڭىراق» ءۇشىن ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىگى دە وسى باس بايبىشەلىكتە جاتقانى انىق.  بىردە، «قىتايلاردىڭ الباستىسى يەكتەپ»، كەي دەرەكتەردە  شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ، كەي دەرەكتەردە ۇگەدەي قاعاننىڭ (سوڭعىسى شىندىققا جاقىن)  ءتىلى بايلانىپ،  ءولىمشى كۇيگە ءتۇسىپتى. شاماندار: «ەڭ  جاقىن تۋىسى قاعان ءۇشىن جانىن بەرسە عانا ايىعادى» – دەپتى. سوندا سورقاقتان كۇيەۋى تولۋعا (تولەگە): «ەگەر ءامىرشى قاعان ولسە، مۇقىم ەل جەتىم قالادى. بۇل اقيقات! ەگەردە تولۋ قاعان ولسە، تەك مەن عانا جەسىر قالامىن. سولاي بولسىن!» – دەپتى. بۇعان مويىنسال تولۋ جادىلانعان سۋدى ءىشىپ، ءوزىن قاعاننىڭ جولىنا قۇربان ەتىپتى-مىس. سول ءۇشىن اۋرۋدان ايىققان سوڭ، شىڭعىس قاعان، دالىرەك ايتساق ۇگەدەي قاعان كەلىنى سورقاقتانعا «بەگىم»، «قاعانات بەگىمى» (بەحي-دايحۋ، بەحي-بەگىم، دايحۋ –  قىتايشا پاتشايىم دەگەن ءسوز)  اتاعىن جانە مونعوليانىڭ وڭتۇستىگىندەگى شاقار مەن تۇمەت (تاڭعۇت) جەرىن ماڭگىلىك مەنشىككە بەرىپتى.

ايتپاقشى، وسى سورقاقتاندى كەرەيدىڭ حانى تۇعرىلدىڭ قىزى – دەدىك. بۇل قازاقى ۇعىم بويىنشا تولىق سيىمدى. ونىڭ ءمانىسى بىلاي: تۇعرىل حاننىڭ كەرەيداي (كەرەبەتاي) دەگەن ءىنىسى جاس كەزىندە تاڭعۇتتارعا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، سوندا كىسىلىككە جەتىپ، جاعامبى (ايماق اكىمى) بوپ  تاعايىندالادى. كەيىن قانداستارىنىڭ اراسىندا «جاعامبى» اتانىپ كەتەدى. سول كەرەيداي جاعامبى و باستان شىڭعىس حانمەن جاقاتتاسىپ، سول جاعامبىلىعىندا قالادى. ارينە، قىزىن بەرەدى. ۇلكەن قىزى ابيكە-بەكيدى (ايبيكە بەگىم) – شىڭعىس حاننىڭ وزىنە، بەكتەمىش-ءۇجىندى –جوشىعا، سورقاقتاندى – تولۋعا، ءتورتىنشى قىزىن وڭعۇتتاردىڭ– ۋاقتاردىڭ حانىنا ۇزاتادى. سوڭعى قىزدىڭ سۇلۋلىعى سونداي، قاعاننىڭ ءوزى سۇقتانىپ، ىزدەتكەن ەكەن، تابا الماي ارماندا قالىپتى. سورقاقتاننىڭ گانسۋ (قانسۋ) ولكەسىن ەرەكشە ۇلەس رەتىندە الىپ،  قىزعىشتاي قوريتىنى دا سوندىقتان.

ورايى   كەلگەندە   ايتا   كەتەيىك:  سورقاقتان تىكەلەي ءوز مەنشىگىنە تيەسىلى سول ايماققا ەت تۋىسى، قاعاناتتىڭ قۇرامىندا ساقتالىپ قالعان كەرەيلەردى قونىستاندىرادى. ولاردىڭ تۇقىمى 2008-2013 جىلدارى ارالىعىندا «كەرەي تاريحى» اتتى بەس تومدىق جيناق شىعارىپ، قۇرىلتاي وتكىزدى. تانيۋانعا ءسىڭىپ كەتكەن ءبىر تۇقىم: «ۇلى سار دالا! ۇلى بابالار رۋحى!  قىتايلانىپ كەتكەن مەن سەندەردى ساعىنىپ، كەزەڭ باسىنا شىعىپ، كوزىمنىڭ جاسىن توگىپ تۇرمىن، كەش مەنى!» – دەگەن ماعىنادا ءان شىعارىپتى. وسى ءاندى ايتىپ كوز جاسىن كول ەتكەن  مونعولدانىپ، قىتايلانىپ كەتكەن نايمان، قوڭىرات، كەرەي ۇرپاقتارىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. ونى «كۇندەلىگىمىزدە» جانە «ءبىر سۋىرتپاق»، «توركىن» اتتى ماقالالارىمىزدا قازبالاي بايانداعان ەدىك.

حاتشىلار مەن دەرەكتانۋشىلار ايتسا – ايتقانداي، كەرەي قىزى سورقاقتان «قارا شاڭىراقتىڭ» دا، ءوزىنىڭ «التىن ۇرىقتارىنىڭ» دا، كەرەي توركىندەرىنىڭ دە  قامىن كەڭىنەن قاراستىرىپتى. وسى ءۇش ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن،  ارينە، ءوز مۇددەسىنە وراي، بارلىق  بوپسا مەن بىلعاققا كونىپتى. بۇل ءۇش مۇددە، شىندىعىندا دا بوپسالاۋعا تاتيتىن مۇددە. مىسالى، دۇنيەنى ۋىسىندا ۇستاعان كۇيىك قاعان زاھارىن   توگە: «امەنگەرلىك جولىمەن مەنىڭ ۇلكەن ۇلىما تي» – دەپ زەكىگەندە، جايدارى عانا: «قاعان جارلىعىنا قالاي قارسى شىعايىن. الايدا مەنىڭ  ماقساتىم: بالالارىمدى ەس  ءبىلىپ، ءوز ەركىن وزدەرى بيلەگەنشە ءتالىمدى ەتىپ تاربيەلەۋ، ءبىر-بىرىنە جات باۋىر ەتپەۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ تاتۋلىعى ارقىلى قاعاناتقا قانداي دا ءبىر سەپتىگىن تيگىزۋ» – دەيدى. ورىندى سوزگە وسپادار كۇيىك تە ءۋاج ايتا الماعان. سونداي-اق تولۋدىڭ ەنشىسىنە، ياعني، تىكەلەي وزىنە تيەسىلى جۇلدىز  (سۇلدىز) تايپاسىنان جاساقتالعان ەكى مىڭ شەرىكتى  كۇيىكتىڭ ەكىنشى ۇلى قوداننىڭ قاراۋىنا بەرۋ تۋرالى جارلىعىنا دا  ىرقىمەن كونەدى. قاراشىلارىنا: «ۇگەدەي قاعان شىڭعىس قاعان قۇرعان مەملەكەتتىڭ زاڭدى يەسى، ۇلىس تا،  ايماق   تا سونىڭ دارگەيىندە، جەر دە، ەل دە سونىكى. سوندىقتان دا جارلىققا باعىنۋىمىز كەرەك» – دەپ باسۋ ايتادى. ءتىپتى ءوزىنىڭ ءتورت ۇلىنا قودانمەن قولتىقتاسىپ ءوسۋدى تاپسىرادى. ونىڭ ەسەسىنە، قىتايداعى حىبەي ايماعىن: «مەنىڭ مارقۇم  كۇيەۋىم تولۋ جاۋلاپ العان جەر» – دەپ، «كۇيىكتى كۇيىك قاعاننىڭ» وزىنە بەرمەيدى.

تاعى ءبىر رەتتە ەۋروپانى جاۋلاعان كەزدە بەلگرادتا تۇتقىنعا تۇسكەن فرانتسۋز زەرگەرى ۆيلگەلمدى كۇيىك قاعاننان وزىنە تيەسىلى «زاڭدى مۇراگەرلىك اسكەري ولجا» رەتىندە سۇراتىپ الادى. ال سول زەرگەر (ارينە، سورقاقتاننىڭ تاپسىرۋىمەن جاسالعان) وسى كۇنگە دەيىن مونعول ۇلتى قاسيەت تۇتىپ، قادارلى قادا  قاتارىندا باعالاناتىن، ءتورت شۇمەگىنەن ءتورت ءتۇرلى شاراپ  پەن سۋسىن اعىپ  تۇراتىن مىقان اعاش ۇلگىسىندەگى كۇمىس قاۋىزدى موڭكە قاعانعا سىيعا تارتتى.  «سورقاقتان قاتىن: تولۋدىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ يەسى رەتىندە كۇيىك قاعاننان قاعاناتقا ەركىن «كىرىپ-شىعاتىن، جەڭىلدىككە يە «ورتاقشى كوپەستەردىڭ» قۇرامىنا مۇنىڭ دا ساۋداگەرىن ەنگىزۋدى تالاپ ەتتى. قازىناسىنىڭ قورىن مولايتۋدىڭ جولىن وسىلاي تاپتى. ءسويتىپ، «شاڭىراق اعاسى»  شوراياق باتىيدان  باستاپ تۇقىرتىپ، «قاراشىلارىنىڭ تەرىسىن سىپىرۋدان تايىنبايتىن»  كۇيىكتىڭ ءتىلىن تاۋىپ، دەگەنىنە كوندىردى. ۇگەدەي بۇعان قوسا سورقاقتانعا: ورداعا كەلىپ تۇسكەن سىي-سياپات پەن ولجانى ءبولىپ بەرەتىن قۇرمەتتى باس بايبىشەلىك قۇقىقتى بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە، «سورقاقتان قاتىن» «قارا شاڭىراقتىڭ» تورىنەن دامەلى، تۇڭعىش ۇلى موڭكە قاعان بولىپ تۇرعاندا جانە «نايمانجين قاتىننىڭ» تۇسىندا (ۇگەدەيدىڭ حانىمى) اسا قۋاتتى كۇشكە اينالدى» (راشيد اد-دين).

كۇيىكتىڭ  وسى جاقسىلىعىن كەرەي قىزى – «قارا شاڭىراقتىڭ  بەگىمى» سورقاقتان قالاي قايتاردى دەيسىز بە؟  قايتارۋىن – قايتاردى. بىراق ۇگەدەي مەن شاعاتاي تۇقىمدارىن قايتىپ قاتارعا قوسىلمايتىن ەتىپ، «تۇرىمتايلاتىپ –  تۇسىنا،  بوزتورعايلاتىپ – بۇتاعا قوناقتاتىپ» جىبەردى. كۇيىك قاعان «كۇيىپ كەتپەي» ءۇش مۇراتىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان دا قارا شاڭىراقتىڭ اعاسى باتىي شوراياققا: «كۇيىك قالىڭ قولىمەن ءسىزدى شاپقالى اتتانىپ بارادى. ساقتانىڭىز!» – دەپ استىرتىن حابار جىبەرەدى.  اقىرى كۇيىك سامارقان شاھارىندا بەلگىسىز جاعدايدا اجال قۇشادى. سودان كەيىن كۇيىكتىڭ قاتىنى، مەركىتتىڭ قىزى ۇگىل-قايمىشتى قايقاڭداتپاي،  قاراسىن باتىرۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. موڭكە باستاتقان ۇلدارىنا: «كۇيىكتەن تۋعان حانزادالار «شاڭىراق اعاسىن تىڭدامايدى، ەندى سەندەر سالەم بەرە بارىپ، سىرقات اتالارىڭنىڭ كوڭىلىن سۇراپ قايتىڭدار» – دەيدى. اقىلدى انانىڭ ايتقانى ورىندالادى.  شوراياق باتىي باتاسىن بەرەدى. ىنىلەرى بەركە مەن توعا-تەمىردى  قاراقورىمعا جىبەرىپ، قۇرىلتايدى  شاقىرۋدان بويىن اۋلاق ساپ، ساياق جۇرگەن كۇيىكتىڭ تۇقىمدارىن  قۇرىلتايدى وتكىزۋدەن باس تارتتى-مىس دەگىزىپ، تولۋدىڭ ۇلى موڭكەنى ۇلى قاعان  سايلاتىپ تىندى. ءسويتىپ،  «سورقاقتان قاتىن» العاشقى مۇراتىنا  جەتتى.

 بۇدان كەيىن ءتورت ۇلىنىڭ وتىرعان تاعىن قاۋىپسىزدەندىرۋگە كىرىستى. ونسىز ولاردىڭ باسىنان ءولىم قاۋپى ماڭگى كەتپەيتىن. بۇل – كەز كەلگەن شەشە ءۇشىن ەڭ باستى ۇرەي ەدى. ول ءۇشىن ۇگەدەي مەن شاعاتايدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرۋ قاجەت بولاتىن. شىڭعىس حاننىڭ باتالى قوساعى، كەرەي قىزى ءارى اپكەسى ابيكە-بەگىمنىڭ (ايبيكە-بەگىم) كەگىن ۇگىل-قايمىشتان قايتارماي كوڭىلى كونشىمەيتىنى دە انىق. سونىمەن، قاعاناتقا قاراستى «قاتىندار سوتىنىڭ» ءتورايىمى دارەجەسىن الىپ، كەلەگە كىرىسەدى. شاعاتايدىڭ نەمەرەسى،  كۇيىك حان تاقتان ىسىرعان كەرەي قىزى، ءسىڭىلىسى ەرگەنە قاتىننىڭ كۇيەۋى، قازاقشا ايتقاندا كۇيەۋ بالاسى قارا-قۇلاعۋدى شاعاتاي ۇلىسىنىڭ حاندىعىنا قايتا تاعايىنداتادى.  ءسويتىپ ۇگىل-قايمىش جانە توعاشى قاتىن باستاتقان ۇگەدەي مەن شاعاتاي اۋلەتىنىڭ حانىمدارىن «كيىزگە وراپ، سۋعا اعىزدى». جەتپىستەن اسا حانشالار مەن بەگىمدەر سولاردىڭ كەرىن قۇشتى.

تەمۋجيننىڭ شەشەسى ولەۋىن-ۇجىنمەن تەڭ دارەجەدە باعالانىپ، ءوزىنىڭ ۇلدارىن نەمەرە اعالارىنىڭ الدىن وراپ قاعاندىق دارەجەگە جەتكىزگەن (موڭكە), جەكە ۇلىستارعا  حان سايلاتقان (قۇبىلاي – قىتايعا، قۇلاعۋ –باتىسقا)  «سورقاقتان قاتىن» «داڭقتى، سۇيكىمدى،  سابىرلى جانە  قايىرىمدى» الان-گۋادان كەيىنگى «ەشي-قاتىن» – بەسىك قاتىن (حانشا – كورەن رودا)دەگەن ماراپاتپەن 1252 جىلى ناۋرىز ايىندا پەكيندە دۇنيەدەن ءوتتى.  ول ءوزىنىڭ تۋعان ۇلىسى كەرەيلەرگە ماڭگىلىك مەنشىككە الىپ بەرگەن گانسۋ ولكەسىندەگى چجانە قالاسىنا جەرلەندى. ال  وسى گانسۋ ولكەسىندە ءدال قازىر – ەسكىدەن قالعان، بىراق قىتايلانىپ كەتكەن كونە كەرەيلەر دە، ءحىح  عاسىردان باستاپ التاي اسقان، شۇعاي مەن باعىلىق تاۋىن باسقان كەيىنگى كەرەيلەر دە مەكەن ەتەدى. الدىڭعىلارىن – ەڭسەلى بويىنان، ەتجەڭدى دەنەسىمەن قارا قويۋ قاسىنان شىرامىتاسىڭ. ال كەيىنگىلەرى انادولى مەن استانانىڭ اراسىندا ەمىن-ەركىن «كوشىپ ءجۇر». وسىدان-اق  «سورقاقتان قاتىننىڭ» ءۇشىنشى مۇراتىنا دا جەتكەنىن مويىندايسىڭ.

ول ءۇش مۇراتىنا عانا جەتىپ قويعان جوق، ۇگەدەي مەن شاعاتاي ۇلىسىن دا تىزەلەتىپ كەتتى. ول ۇلىسقا موڭكە مەن قۇلاعۋدىڭ «التىن ۇرىقتارى» سەبىلدى.  تەك كىشى ۇلى ارىق-بۇعا عانا ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى قۇبىلايدىڭ تەپكىسىنە ۇشىراپ، قالعان عۇمىرى تەبىن مەن قۋعىندا ءوتتى. جاي قاشىپ جۇرمەي، سىرتقى مونعوليا مەن شىعىس تۇركىستاندى ويراندى بىلعاققا ۇشىراتتى. «جوڭعار – سول قول» اتتى دۇلەيدى (سمەرچ، تورنادو) وياتىپ، سارى وزەن مەن ەدىل-جايىقتىڭ اراسىن قاندى شاڭعا كومدى.

ارينە، بۇل دەربەس اڭگىمە. بىراق، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن شايقاعان، قازاق ەلىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن كەمىتكەن جوڭعارلاردىڭ قانداي كەكتى بەسىكتە تەربەتىلگەنىن شەكتەۋگە ارنالعان بۇل ءافسانا ءۇشىن ەستە ۇستاۋعا ءتيىستى دەرەك.  ايتپەسە «قاتىن» بىتكەندى تۇگەندەپ شىعۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىزگە جاتپايدى. ءسويتىپ، كەرەي قىزى  «سورقاقتان قاتىن» بولاشاق جوڭعاردىڭ كىندىك اكەسىن تەربەتكەن «بەسىك اناسى» بولىپ ەسەپتەلەدى. ارينە، وعان   ويرات قۇتۋقابەكتىڭ قىزى ەرگەنە بەگىمنىڭ دە تىكەلەي سەپتىگى ءتيدى.

«قاسا سۇلۋعا ءتان جاراسىمنان جاراتىلعان، مۇنداي سۇيكىمدى، بۇرالىپ تۇرعان سىمباتتى، كەربەز كەلىنشەكتىڭ سۋرەتىن ەشقانداي سۋرەتشى كەلىستىرىپ سالا المايدى» –  دەپ ءۋاسساپ پارسى تامسانا سۋرەتتەگەن ەرگەنە – ويرات قۇتۋقابەكتىڭ ۇلى تورەلشى مەن شىڭعىس حاننىڭ كىشى قىزى شەشەكتەن تۋعان. ول  شاعاتايدىڭ ۇلكەن ۇلى مۇتىعانعا ۇزاتىلادى. ءبىر اپكەسى ەلشىكمىش – ارىق-بۇعاعا (ەستە ۇستاڭىز), ەكىنشى اپكەسى قۇباق-قاتىن – قۇلاعۋعا، ءۇشىنشى اپكەسى – باتىيدىڭ ۇلى توعانعا (التىن وردانىڭ حانى مەڭگى تەمىردىڭ شەشەسى)  تۇرمىسقا بەرىلەدى. وسىدان-اق ەرگەنە بەگىمنىڭ قاعاناتتىڭ  مىسىن ەركىن باسۋىنىڭ سەبەبى اڭعارىلادى.  مۇتىعان ءتورت ۇلدى تاپتىرىپ، دۇنيە سالادى دا، ەرگەنە امەڭگەرلىك جولىمەن قارا-قۇلاعۋعا بۇيىرادى. ال ول  «سورقاقتان قاتىنمەن» تىزگىن ۇشىنان جالعاسىپ، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ حان تاعىنا وتىرادى. ەسۋ-موڭكەنىڭ حانىمى توعاشى-قاتىننىڭ بۇعان كورسەتكەن قورلىعىنا – قورلىق كورسەتىپ جاۋاپ بەرەدى. كۇيەۋى ەسۋ-موڭكەنىڭ كوزىنشە توعاشى-قاتىننىڭ ون ەكى مۇشەسىن ءبىر-بىرلەپ سىندىرىپ، قيناپ ولتىرەدى.

تاققا وتىرۋعا بەت الىپ بارا جاتقان جولدا – التاي اڭعارىندا قارا-قۇلاعۋ كوز جۇمادى. ودان تۋعان جاس بالا مۇباراكشاھتى  ۇلىستىڭ حانى ەتىپ بەكىتەدى. ءسويتىپ، ەرگەنە-بەگىم موڭكە قاعاننىڭ جارلىعىمەن «امانات بيلىك يەسى» دەپ جاريالانادى. موڭكە مەن جوشى ۇلىسى – شاعاتاي مەن ۇگەدەي  اۋلەتىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىن قوسىپ الىپ، ەرگەنە-بەگىمگە «ەلەۋسىز عانا ۇلەس – «وڭتۇستىك باتىستى» قالدىرىپ ەدى. ال، مۇنىڭ ءوزى تۇتاستاي مارۋەنناھار ءوڭىرىن قامتيتىن. ەرگەنە-بەگىم بيلەگەن تۇستا دىنگە ەركىندىك بەردى، ۇلى –  مۇباراكشاھ مۇسىلماندىققا ءوتتى. ۇلى قاعاننىڭ جارلىعىنا  ساي ەرگەنە-بەگىمگە: «شاعاتاي مەن ۇگەدەي اۋلەتى دەرلىكتەي مويىنسىندى. اكىمشىلىك پەن ايماقتى تارتىپكە كەلتىردى، قارجى-قاراجاتتى ەسەپكە الدى. مۇسىلماندار مەن پۇتقا تابىنۋشىلار تاتۋ تۇردى. باعدات حاليفتارىنا جورىققا اتتانعان قۇلاعۋدى المالىقتاعى ورداسىندا سالتاناتپەن قارسى الىپ، ءبىر جىل كۇتتى. بۇل شاعاتاي ۇلىسىنىڭ التىن ءداۋىرى ەدى. ءتىپتى ۇلىستىڭ اتىن «ەرگەنە ۇلىس» دەپ اتاۋعا دەيىن باردى» – دەپ تاپسىرلەيدى جازبا يەلەرى.

بىراق 1259 جىلى موڭكە قاعان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ۇلى قاعاناتتاعى ۇلى بىلعاق باستالدى.  «سورقاقتان  قاتىننىڭ» ەكى ۇلى  –  قۇبىلاي مەن ارىق-بۇعا «ۇلى جۇرتتاعى» «قارا شاڭىراق» ءۇشىن تالاسقا ءتۇستى. 1260 جىلعى قۇرىلتايدا ەكەۋى دە حان دەپ جاريالاندى. ال ءبىر قاعاناتتا ەكى حان بولمايدى. قۇبىلاي – قىتايدا «مونعول يمپەرياسىن» –«يۋان پاتشالىعىن» قۇردى. سول قۇرىلتايدا ەرگەنە-بەگىم ويرات قىزى، تۋعان اپكەسى ەلشىكمىشتىڭ كۇيەۋى – ارىق-بۇعاعا قولداۋ كورسەتىپ، بۇرىنعى ۇلى قاعانداردىڭ ۇلى – اسۋتاي مەن ۇرىنتاستىڭ (موڭكە), العيدىڭ (شاعاتاي نەمەرەسى) دارگەيىمەن  تاققا وتىرۋ سالتاناتىنا قاتىستى. قۇبىلاي  مۇنى قۇپ كورمەي شاعاتايدىڭ تاعى ءبىر تۇقىمى ابىشقانى ۇلىس حانى ەتىپ جاريالاپ، ەرگەنە-بەگىمدى تۇتقىنداۋعا جارلىق بەردى. الايدا  ارىق-بۇعا ونى جول ۇستىندە قولعا ءتۇسىرىپ، ءولىم جازاسىنا كەستى. ەرگەنە-بەگىمنىڭ دە ەڭبەگىن ەش  كەتىرىپ، ۇلىستىڭ بيلىگىن شاعاتايدىڭ نەمەرەسى العيعا بەردى. العي دا ارىق-بۇعاعا «وسى سىيدى» كورسەتىپ، قۇبىلايعا قارسى اسكەر جيناۋعا جىبەرگەن ەلشىلەرىنىڭ جانىن جاھانامعا جىبەرىپ، قۇبىلاي جاققا قۇبىلىپ تۇسەدى. الايدا ارىق-بۇعا ىلە وزەنىنىڭ بويىنداعى باس استانا – المالىقتى باسىپ اپ، العيدى قاشقىن اتاندىرادى. بۇل جەڭىس تە ويراتتىڭ كۇيەۋ بالاسىن ۇشپاققا جەتكىزبەيدى. اسكەرى اشتىققا ۇشىراپ، قۇبىلايدىڭ قورشاۋىندا قالادى. ۇلكەن اعاسىنان كەشۋ وتىنەدى. ول بۇل ارالىقتا اتباسىداعى (اتباشى، ىستىقكولدىڭ جاعاسى) ورداسىندا باس ساۋعالايدى. ۇلىستىڭ قاراشىلارىنىڭ اراسىندا وراسان بەدەلگە يە ەرگەنە-بەگىمگە  العي ءسوز سالادى. ۇلى مۇباراكشاھتى تاققا وتىرعىزۋعا ۋادەسىن الىپ، ەرگەنە-بەگىم ءۇشىنشى رەت توسەك جاڭعىرتادى.

سۇلۋلىعىنا ءسۇيىنىپ العان حانىمنىڭ دەمەۋىمەن العي ۇلىستىڭ  العاۋىنا بولەنەدى. «التىن ءداۋىردى ورناتقان ەرگەنە ۇلىسىنىڭ» يەسىنىڭ ءولىمى تۋرالى ەكى ۇشتى ەكى ماعۇلمات ساقتالعان. بىرىنشىسىندە: ەرگەنە-بەگىم تولعاق كەزىندە دۇينە سالعان. ازا تۇتقان العي سامارقان مەن بۇقاردىڭ مۇسىلماندارىن تەگىس قۇرباندىققا شالماققا ۇمتىلادى، كەڭسە كەڭەسشىسى ماسۇتبەكتىڭ اراشاعا ءتۇسۋى – مۇسىلمانداردى قىرعىننان قۇتقارادى. ەكىنشى، بارىنشا شىندىققا جاقىن ماعۇلمات: ەرگەنە-بەگىم العي ولگەن سوڭ 1266 جىلى،  بۇرىنعىداي ىلە وزەنىنىڭ بويىندا ەمەس، انگرەن (فەرعانا قولاتى) وزەنىنىڭ جاعاسىندا  قۇرىلتاي شاقىرىپ، «بارلىق امىرلەر مەن ۋازىرەلەردىڭ كەلىسىممەن» ۇلى مۇباراكشاھتى ۇلىستىڭ حانى ەتىپ سايلاتادى. قۇبىلاي تاعى دا قىرىن قاراپ، شاعاتايدىڭ كەزەكتى ءبىر تۇقىمى بوراقتى سۋىت اتتاندىرادى. «ەرگەنە ۇلىسىنىڭ» ەرگەنە-بەگىمگە سەنىمى كامىل ەكەنىن كورىپ، الداۋسىراتىپ سەنىمگە كىرىپ، جاسىرىن جاقتاستار ىزدەيدى. سول جىلى تامىز-قىركۇيەك ايىندا ەرگەنە-بەگىم دە دۇنيەدەن وتەدى. قاسىرەت شەككەن مۇباراكشاھتىڭ قاپىسىن تاۋىپ، اسكەرىن تالقانداپ، تۇتقىنعا تۇسىرەدى. وزگەنتتەگى مەملەكەتتىك قازىنانى باسىپ اپ، مۇباراكشاھتىڭ جانىن امان قالدىرىپ، باسقۇسبەگى ەتىپ تاعايىندايدى. سودان باستاپ بوراقتىڭ تۇقىمى قاشان حاندىق ۇزىلگەنشە تاقتان كەتپەدى.

ەلىنە جاققان ەرگەنە-بەگىم ءبىزدىڭ ۇستانىمىزعا تىكەلەي قاتىستى: ويرات حاندىعىن قۇرۋعا، ياعني، ارىق-بۇعانى قۇرىلتايدا حان سايلاتۋعا ۇيىتقى بولعانى، سول ارقىلى ويراتتاردى تاقتان دامەلەندىرىپ، تاق مۇراگەرلىگىنە تالاسقا ءتۇسىپ،  ويراتتاردىڭ تاريح ساقناسىنا شىعۋىنا  مۇمكىندىك بەرگەن دەمەۋى ءۇشىن افسانامىزعا  ارقاۋ  بولدى. حاندىققا كانىككەن ارىق-بۇعانىڭ قايىن جۇرتى بىرتە-بىرتە شىڭعىس قاعاناتىنىڭ شاۋجايىنا جابىستى.

ال، ويراتتاردىڭ  رۋحىن ۇيىتىپ، ءسويتىپ، بولاشاق قازاق حاندىعىنىڭ «اتا جاۋىنىڭ»  سانا بەسىگىن تەربەتكەن – قوڭىرات داي شەشەنىڭ ۇلى العيدىڭ قىزى ءشاپي ەدى. قاعاناتتىڭ قىزىعىن الاڭسىز كورگەن ءشاپي قىز-ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، الاڭسىز بوي جەتتى. بورتە ءۇجىننىڭ ءسىڭىلىسى، شوراياق باتىيدىڭ بالدىزى (ۇكى قاتىن – تۋعان  اپكەسى، «سورقاقتان قاتىن» «كيىزگە وراپ، سۋعا اعىزعان» قاتاعاش قاتىن جيەن اپكەسى) بولاتىن. قۇبىلايدى قۇرىعىندا ۇستاۋ ءۇشىن موڭكە قاعان كەلىنى ءشاپيدى وزىمەن بىرگە جورىققا الىپ ءجۇردى، ياعني، اماناتقا  ۇستادى. موڭكە ءىش سۇزەگىنەن، نە قاڭعىعان وقتان قازا تاپقاندا قاعاندى جوقتاعان ءۇش قاتىنىڭ ءبىرى وسى ءشاپي. قارا شاڭىراقتىڭ يەسى ارىق-بۇعانىڭ:  «قۇرىلتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىن  ساقتاۋ ءۇشىن» دەگەن سىلتاۋمەن قۇبىلايدىڭ اسكەرىن ءوزىنىڭ قاراۋىنا جىبەرۋ تۋرالى جارلىعىن كۇيەۋىنە كەشىكتىرىپ جەتكىزىپ، الدىن-الا ساقتاندىرعان دا ءشاپي. قۇبىلاي اعاسى ارىق-بۇعانىڭ  قاعاندىعىن مويىنداماي، دەربەس قىتاي پاتشالىعىن (يۋنان) جاريالاعاندا «قاعانات قاتىن» – يمپەراتريتسا بوپ جاريالاندى.

ءسويتىپ، ازامات سوعىسى باستالىپ، اقىرى قۇبىلاي جەڭىسكە جەتتى. ءشاپي –  قۇبىلاي قاعاننىڭ ءوزى ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن اقىلمان حانىم بولدى. كۇيەۋىن تالاي رەت  ابەس شەشىمنەن قاقپايلاپ قالدى. ال ءوزىنىڭ جەكە باسىنا كەلسەك: عىلىم مەن ونەرگە ەرەكشە ىقىلاس قوسىپ، قولداۋ كورسەتتى. ۇرپاعىنىڭ قامىن ويلاپ، ولاردىڭ «مىڭ جىلدا دا تاقتان تۇسپەۋىنە الاڭداپ» ءومىر ءسۇرىپتى. كورپەنىڭ قۇراعىن دا ءراسۋا ەتكىزبەيتىن شەبەر، قويدىڭ سيراق تەرىسىن سىپىرتاتىن ساراڭ اتى شىعىپتى. كۇيەۋى قۇبىلاي ساداق تارتقاندا  كوزىنە كۇن تۇسپەس ءۇشىن كۇنقاعاردى ويلاپ تاپقان دا ءشاپي كورىنەدى. بۇل كۇنقاعار كەيىن قاعاناتتىڭ باس كيىمىنىڭ تۇراقتى ۇلگىسىنە اينالىپتى. ال ءشاپيدىڭ ەڭ ۇلى ءىسى – پۇت ءدىنىن مونعول مەملەكەتىنىڭ رەسمي دىنىنە اينالدىرۋىندا. «حان – يمپەريانىڭ يەسى، لاما – رۋح پاتشاسى» دەپ جاريالاتتى. ال پاگبا لامانى «ءدىن قورعانى» دەپ   دارىپتەدى. العاشقى پۇتحانا مەكتەبىن اشتى. تيبەت – رۋح بايتاعى اتاندى. ءشاپي سول ارقىلى ويرات تۇقىمىن «رۋح پاتشالىعىنا» جەتكىزىپ،  قاعاندىقتىڭ زاڭدى ۇمىتكەرى ەتتى.

ءشاپي ءتورت ۇل، بەس قىز تاپتى. جىلناماشىلار مەن حاتكەرلەر ءشاپي «اسقان سۇلۋ ءارى تالانتتى» دەپ  جازدى. ر.يۋ. جانە ي.ن.پوچەكاەۆتار: «يۋان» اۋلەتىنىڭ پاتشايىمدارىنىڭ ىشىندەگى بىزگە جەتكەن، الدە قىتاي، الدە مونعول، الدە تۇركى سۋرەتشىسىنىڭ قىلقالامىنا ىلىنگەن بەينە دە وسى ءشاپيدىڭ پورترەتى. پورترەتتە – دوڭگەلەك بەتتى، ءتامپىش تاناۋ،  قيىقشا كەلگەن  قىسىق كوز، سىزىلعان جىڭىشكە قاستى، ورتا جاستاعى ايەل بەينەلەگەن. پورترەتتەگى بەينەنىڭ  – ابدەن ۇشتالعان (ستيليزوۆاننىم) بەينە بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان دا مۇنى  ءشاپيدىڭ ناقتى ومىردەگى ءوز ديدارى دەپ قابىلداۋدىڭ دا رەتى كەلمەيدى. الايدا ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن «يۋان» پاتشايىمدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تارتىمدى بەينە دە وسى» – دەپ باعا بەردى.  پورترەتتەگى بەينەنى جالپاق ءارى تاريحي تەگى بار قازاق ۇعىمىمەن ايتساق، وندا قوڭىرات قىزى ءشاپيدى: «تاباق بەت، پىستە مۇرىن، قيىق كوز،  قالامقاس، سارقارىن بايبىشە»  – دەپ سيپاتتاۋعا لايىق. بۇل زاڭدى دا ويتكەنى، مەيلى قىتاي مەيلى مونعول، مەيلى تۇركى تەكتى سۋرەتشى بولسىن، ءبارىبىر، ولار – پاتشايىمنىڭ ءوزى «مەملەكەتتىك ءدىن، مەملەكەتتىڭ رۋحاني قورعانى،  مەملەكەتتىڭ رۋح قۇدايى» – دەپ جاريالاعان پۇت دىنىنە ءمىناجات ەتكەن مۇتتايىمدەر بولاتىن. سوندىقتان دا ءشاپيدىڭ ديدارى پۇتتىڭ، ياعني، بۋددانىڭ پورترەتىنە ۇقساتىلىپ سالىنۋى پاتشايىمعا كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت.

پۇت قۇدايىنىڭ اتا جۇرتى تيبەتتى، ياعني، تاڭعۇتتاردى مەملەكەتكە – قاعاناتقا باعىنبايتىن، الىم-سالىق تولەمەيتىن، اسكەرگە ادام بەرمەيتىن، قاعانمەن تەڭ قۇقىققا يە، «ەكى زاڭ»، «ەكى بيلىك» قاتار جۇرەتىن «رۋح پاتشالىعى» – دەپ جاريالاتقان ءشاپيدى پۇت  تاقۋاسىنا ۇقساتسا –  ۇقساتقانداي ەدى. لاما – «اقىلدىڭ كەنى»،«ادەپتىڭ ءادىبى»، «تىرشىلىكتىڭ تىگىسى»، «جاننىڭ ۇياسى» دەپ تانىلدى. قاعان تاققا وتىرعاندا تاڭعۇت لاماسىنىڭ باتاسىن الۋ «قاسيەتتى پارىز» رەتىندە سانالدى. كىم دە كىم باس لامانىڭ باتاسىن الماسا، نە تيبەتتەن جولداعان جازباشا كەلىسىمىن الماسا،  قۇرىلتايدىڭ شەشىمىنە قاراماستان، زاڭسىز تاق يەسى –دەپ  ەسەپتەلدى. پۇت دىنىنە مۇنداي باسىبايلى تابىنۋ قۇبىلايدىڭ پاتشالىعىن عانا ەمەس، بۇكىل مونعول قاعاناتىنىڭ تاركى دۇنيەگە كوشىپ، ىشتەي بوجىراۋىنا الىپ كەلدى. زامان وتە،  ەركەك كىندىك اتاۋلىنىڭ تۇقىمى قالماي جورىققا اتتانىپ، ەر جەتكەن ۇلدىڭ بارلىعى قاعانات كەشىكتەنى – ۇلانى قاتارىنا الىنىپ، «قارا شاڭىراقتا» تەك قاتىن-قىزدار عانا قالعان تۇستا، ەركەك تۇقىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن شەشەلەرى ۇل اتاۋلىنىڭ بارلىعىن «كەشىلدىككە» بەردى. ال ولاردىڭ ۇيلەنۋىنە پۇت ءراسىمى بويىنشا تىيىم سالىناتىن. ءسويتىپ، ۇلى  قاعاناتتىڭ «قارا شاڭىراعى» – ونداپ قاتىن الىپ، وتىز-قىرىق بالا تاپتىراتىن «التىن ۇرىقتاردىڭ» ۇلان عايىر اتا مەكەنى – ءوسىمسىز قالدى.

بەس عاسىردان اسا «بۇيرىقتى داستۇرگە اينالعان بۇل ءراسىم» تۇركى-مونعولسىز – تۇركى-مونعول يمپەرياسى اتاندى. اقىرى «بەلى سۋىعان قاعانات» – قىتايلانىپ، تاڭعۇتتانىپ، تۇركىلەنىپ، ارابتانىپ، پارسىلانىپ، ورىستانىپ، ويراتتانىپ تىندى. پۇت ءدىنى – ۇلىستىق دىنگە اينالىپ، ۇرىعىن ۇيىتقان «ويرات جيەندەر» –  تاڭعۇتتاردان ءتالىم الىپ، ءدىن باسى، «التىن ۇرىقتىڭ» قونتايشىسى – جيەنى اتاندى. ارىق-بۇعا حاننىڭ سەنىمدى شەرىگى، قاعاناتتىڭ قورمالى، قۇبىلاي قاعاننىڭ ءدىن تىرەگى اتانعان ويراتتار «توقاش تويىنان» كەيىن (1368) قاعاناتتىڭ زاڭدى «سولتۇستىكتەگى سول قولىنان» – جوڭعارعا، ەۋروپالىقتاردىڭ اتاۋىنشا «كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى يمپەرياسىنا» نەمەسە «سوڭعى كوشپەلىلەر يمپەرياسىنا» اينالدى. بۇل يمپەريا – باتىس قاعاناتقا – بارۋنعارعا، ياعني، «التىن ورداعا» ۇمتىلدى. ال ول جولدى قازاق دالاسىنسىز، ياعني، قازاق حاندىعىنسىز اتتاپ وتە المايتىن. ويراتتار  «رۋح پاتشالىعىنا» قانداي قۇدىرەتپەن يە بولسا دا، ەكىنشى بيلىككە – مەملەكەت بيلىگىنە دەربەس اسكەر جاساقتاماي، ءوز ىشىنەن حان سايلاماي يە بولا المايتىن.

قوڭىراتتىڭ ءشاپي قىزى بەرگەن «رۋح يەلىگى» قۇقىنا ويرات قىزى ماندۋحاي «تاق يەلىگى» قۇقىن قوسىپ بەردى. مۇنداي ۇلى مۇمكىندىك شىڭعىس حاننىڭ وزىنەن كەيىن ەشكىمگە بەرىلمەگەن ەدى.

مۇلدەم قىتايلانىپ، پۇتتانىپ كەتكەن قۇبىلايدىڭ تۇقىمى تەمىر (ولجاتاي حان) –  چەن-تسزۋن ءشاپيدى  «چجاو-چجۋ شۋن-شەن» –«داڭقتى دانا، ءتاۋباشىل جانە ادەپشىل پاتشايىم-يمپەراتريتسا» دەپ جاريالادى: «پاتشايىم يمپەرياعا اسا قۇدىرەتتى رۋحاني قولداۋ كورسەتتى.  ونىڭ مەيىرىم-شاپاعاتى كوكتاڭىرىنىڭ كوسەگەسىن ءيىتتى. ول كوكتاڭىرىنىڭ قالاۋىنا وراي  سارايداعىلارعا جەتەكشىلىك ەتىپ، ار تازالىعىن ورناتتى. بۇرىن – پاتشانىڭ حانزادا كەزىندە وعان قىزمەت ەتتى، ولار تالاي تالقىنى بىرگە باسىنان كەشتى. ول قۇبىلاي قاعاندى تالاي قاۋىپ-قاتەردەن  قۇتقاردى: كورىپكەلدىك قاسيەتى بولعاندىقتان  دا، ءبارىن الدىن-الا  ءبىلىپ، تەز  شەشىم قابىلداپ، ءوزى شۇعىل شارا قولدانىپ وتىردى، ءسويتىپ، قۇبىلاي قاعاننىڭ اسكەرىن حىبەي وزەنىنەن كەرى قايتارتتى، قۇبىلاي قاعانعا شىندۋ (شان دۋ) قالاسىنىڭ تاعىنا وتىرۋى كەرەكتىگى تۋرالى دانىشپاندىق كەڭەس بەردى. سونىمەن قاتار، ساراي نوكەرلەرىنە پاتشاعا قالاي  دەم بەرۋى كەرەكتىگىنە بارىنشا اقىل ۇيرەتتى. ول مەنىڭ قاسيەتتى اتامنىڭ قۇدىرەتتى پاتشا بولۋىنا كومەكتەستى. ول مەنىڭ اكەمدى (چجەن-تسزين) بۇكىل ەلدىڭ پارىزىن ابىرويلى وتەۋگە تاربيەلەدى» – دەپ مىنەزدەمە بەردى.

مۇقىم قىتايدىڭ كەلەشەك تاعدىرىن انىقتاپ،  جالپىعا ورتاق پۇت ءدىنىن كىرگىزۋى ارقىلى ولاردى ءبىر تانىم مەن مۇددەگە بىرىكتىرىپ كەتكەنى ءۇشىن دە ءشاپي پاتشايىمعا ميللاردتار ەلى قارىزدار.

بىراق، ءشاپيدىڭ «شان دۋدى» – كوكجايلاۋدى جازعى ساراي ەتكەن اقىلىنىڭ قايىرى ۇزاققا سوزىلمادى. 1368 جىلى «توقاش تويى» باستالىپ، مونعول يمپەرياسىنىڭ ۇلى قاعانى توعان-تەمىردى قىتاي جەرىنەن قۋىپ شىقتى. جوڭعاردىڭ – جوتالانۋى، جوڭعارلاردىڭ، سوعان ىلەسە مونعولداردىڭ، سولاردى وكشەلەي قۋعان مانجۋلەردىڭ، سول «جورىق كوشىنىڭ» ورىنىن يەمدەنىپ قالعان كەيىنگى قىتاي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىنا قاراي جاپپاي قوتارىلۋى وسى «توقاش تويىنا» تىكەلەي قاتىستى. مۇنى  بىلمەي، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا زاۋال بوپ تونگەن «جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ» تۇپكى ءماتىبىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا وسى ارادا قىسقاشا قايىرا كەتەمىز. ونىڭ ءمانىسى مىناداي: مونعولدارعا ابدەن كەكتەنگەن قىتاي شەكتىلەرى ولاردى قالايدا  قۇلاتۋعا تىرىسادى. سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، ناۋبايحانادا پىسىرىلەتىن توقاشتىڭ ىشىنە: «1368 جىلى قىركۇيەكتىڭ 31 جۇلدىزى كۇنى تۇنگى ساعات 12-دە ءار كىم ءوزىنىڭ مونعول قوجايىنىنىن ءولتىرسىن. سول ساتتەن باستاپ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باستالادى» – دەگەن جاسىرىن ۇندەۋ سالىپ تاراتادى. سول كەزدىڭ وزىندە ءجۇز ميلليون قارالى قالىڭ قىتاي ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە شاڭ-شۇڭسىز جاتقان مونعول-قوجايىندارىن شەتىنەن باۋىزداپ شىعادى. دەرەۋ حانبالىقتى (بەيجىڭدى، ياعني، سولتۇستىك استانانى) باسىپ الىپ، مونعولدىڭ سوڭعى قاعانى توعان-تەمىردى كوكجايلاۋعا – شاندۋگە ىعىستىرادى. كەلەر جىلى 20 شىلدە كۇنى ودان دا قۋىپ شىعادى. ابدەن قۇسالانعان توعان-تەمىر:

«اسىل تاسپەن اپتالعان قاسيەتتى دە ايبارلى استانام – حانبالىق، سارىعىڭدى باساتىن، سالقىن-سامال جاز جايلاۋىم – كاي-پىڭ! (شان-دۋ)! ەجەلدەن اتا-بابا كيەسى قونعان قۇتتى قونىسىم! باسىما قونعان باعىم ۇشقان مەشىن جىلى سەندەردەن ايىرىلعانىمدى قاراشى! مەنىڭ ۇلى قاعاناتىم قانسىراپ، قايران ۇلى مەملەكەتىمنىڭ جويىلعانىن قاراشى!

اقىقپەنەن اپتالعان ايباتتى حانبالىعىم! توقسان توعىز اق بوز اتتى قاداعا بايلاعان كوكجايلاۋىم! (كاي-پىڭ نە شان-دۋ). شارتاراپتى شارپىپ، جالپاق جۇرتتى ۇيىتقان، بيلىك پەن ءبىلىم تىزگىنىن تەڭ ۇستاعان قايران سارا جولىم! اسپان استىنىڭ ءامىرى اتانىپ، باق-داۋلەتىمدى شالقىتقان قايران مارتەبەم!

تاڭ سارىدە مۇنارلانعان تۇمانى كوكجيەك كومكەرگەن، اتىرابى كورسەڭ – كوزىڭ تويمايتىن قۇبىلىسقا تولى، جاز بەن قىسى ايىرعىسىز، قام-قايعىسىز  قونىس بولعان، ساۋىق-سايرانمەن كۇنىم وتكەن، بابام قۇبىلاي سالىپ كەتكەن، قايران بايتاعىم – حانبالىق!

بابالارىم ۋايىم-قايعىسىز عۇمىر كەشكەن، ايباتى اسقار، ەي، حانبالىق! قۇزىرىما قۇلدىق ەتكەن ۋازىرلەرىم مەن تورەلەرىم، ەي، قاراشا جۇرتىم! «ەل قامىن جەگەن ەلەكەڭنىڭ» اقىلىن تىڭداماعان وكىنىشىمنىڭ وزەگىمدى ورتەگەنىن قاراشى، وپاسىز جۇگى جۇگىرمەككە سەنگەن اڭعال باسىم!

بىلمەستىكتەن (قازاق ورداسىنان كەلگەن تەگى مەركىت) كەمەڭگەر تو-تو-تەمىر قولباسشىنىڭ باسىن كەستىم، ءدىن وقىمىستىسىن ەن دالاعا تەنتىرەتىپ، قاتەلەستىم! تۇمەن جۇرتقا پاتشالىق ەتكەن، اقىرى قور بولعان، ەي، شاقشا باسىم! قايران ساۋىق-سايرانمەن وتكەن كۇندەرىم!

قاسيەتىڭنەن اينالايىن قۇبىلاي بابام قابىرعاڭدى كوتەرىپ، قونىس ەتكەن، قۇت ۇيالاپ، اتاعى الىسقا كەتكەن ەل وردام، ەي، حانبالىق! قىتايدىڭ قۋ ءمۇيىزى جۇگى جاۋىز جالمادى دا بارلىعىن، جامان اتى مەن ابىرويسىز اتاعى ماعان – توعان-تەمىرگە قالدى!» – دەپ جوقتاۋ شىعارىپ («مونعولدىڭ شىعۋ تەگى»، جيناق), ۇلى يمپەريامەن قوشتاستى.

كەلەر جىلى، ياعني، 1370 جىلى قازىرگى ىشكى مونعوليانىڭ تۇڭياۋ ايماعىندا قۇسادان ءولدى.

وسىدان كەيىن مونعول يمپەرياسى العاشىندا: شىعىس-سولتۇستىك، باتىس-وڭتۇستىك حاندىعى بولىپ ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى – نەگىزىنەن حالحا مونعولدار، قىتايلاردىڭ بودان حاندىعى،  ەكىنشى جارتىسى – ارىق-بۇعانىڭ دارگەيىندەگىلەر جارتىلاي دەربەس حاندىق قۇردى. توعان مەن ەسەننىڭ ويرات حاندىعى تاريح ساقناسىنا شىققاندا اۋمالى-توكپەلى ءومىر ءسۇردى. اقىرى، اۋەلى – قىتايدىڭ ميڭ پاتشالىعىنىڭ جاياۋ شەرىكتەرىنىڭ ەكپىنىنەن، سودان كەيىن مانجۋلەردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ تەپكىسىنەن ىعىسقان جوڭعارلار قازاق دالاسىنىڭ ەتەگىن باستى. ۇلى قازاق-نوعاي دالاسىنان باسقا ولاردىڭ جانى قوناق تاباتىن كەڭىستىك تە قالماپ ەدى. ال سارىارقا مەن ەرتىس، ەدىل-جايىق، سىرداريا بويىندا ولاردى تاعى دا سول سوناۋ سارىوزەن (حۋانحە) مەن ساردالادا (وردوستا، بۇگىنگى قحر-داعى ىشكى مونعوليادا) «ماڭگىلىك قالعان» جالايىرلاردىڭ، نايمانداردىڭ، مەركىتتەردىڭ، قوڭىراتتاردىڭ، الشىنداردىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن باتىسقا ىعىسقان ەكىنشى جارتىسى «قىلىشىن جالاڭداتىپ» كۇتىپ تۇردى. ولار ءوزىنىڭ بۇرىنعى رۋ اتاۋلارىنا ورتاق الاش ۇرانىن الىپ، قازاق حاندىعىن قۇرىپ، ۇلت بولىپ ۇيىپ كەلە جاتىر ەدى. ويراتتاردىڭ تىلدىك جانە اسكەري داستۇرىنە بەيىمدەلگەن تۇركى تەكتەستەر بىرتە-بىرتە مونعول تىلدەنە باستادى. بۇلاردى، قازاقتار (قالعاندار، ماڭگىلىك سوندا قالماق» دەپ، سول عاسىردان باستاپ ولاردى «قالماق» اتاندىردى. كەيىن بۇل اتاۋ «جوڭعارلارعا» بۇيىردى.

تاقىرىپ ۇستانىمى – قاعاندىقتى ۇيىتىپ-ىرىتكەن حانىمدار مەن حانشالار بولعاندىقتان    دا، تاق تارتىسىنىڭ تالقىسىن سىرت قالدىردىق. الايدا سول ويراندار­دىڭ زاردابىن بۇگىنمەن بايلانىستىرۋ ماقساتىندا مىنا ماعلۇماتتاردى كىرىكتىرە كەتۋدى ورىندى سانادىق. كەڭدىك العان كەرەيلەر – نايمانداردىڭ ورىنىنا ىعىسىپ، التاي ساعالاپ قالدى.  جوشى ۇلىسىنا قوسىلعاندارى – قازاق، وزبەك،  نوعاي، قىرىمشاق، باشقۇرت، قاراقالپاق; ىشكى مونعولياداعىلار (قحر) – مونعول كەرەيى اتاندى. ولاردىڭ دەنى قازىر باعىلىق تاۋىندا تۇرادى. 2012-2015 جىلدار ارالىعىندا باستارىن قوسىپ، مونعول كەرەيلەرىنىڭ بەس تومدىق شەجىرەسى مەن تاريحي جيناقتار شىعاردى. ال تايان حاننىڭ ۇلى كۇشلىك حان تارباعاتاي اسىپ، سىردىڭ بويىنا ويىستى. وندا كەدەن-قيدان حاندىعىن قۇرعان ەلۇيداشىنىڭ قىزىن الىپ، گۇرحان مەملەكەتىن قۇردى.   وشتەسكەنىنىن جەر ەتپەي قويمايتىن تەمۋجين پامير تاۋىنداعى اسۋدا كۇشلىكتىڭ باسىن الدى. فەرعانا ويپاتىن مەكەندەگەن وش پەن الاي ايماعىنداعى نايماندار– قىرعىز: وزگەنت، ءاندىجان. نامانعان،  سامارحان، ۇرگەنىش، بۇقار توڭىرەگىندەگى نايماندار – وزبەك; قوقانداعىلاردىڭ كەيى – وزبەك، كەيى – قىرعىز، كەيى – قازاق; قاشقار ماڭىنداعىلاردىڭ كەيى – قىرعىز، كەيى – ۇيعىر، كەيى – قازاق; جوشى ۇلىسىنا قوسىلعاندارىنىڭ  دەنى – قازاق، كەيى – نوعاي، كەيى – قىرىمشاق، كەيى – باشقۇرت، كەيى – قاراقالپاق، كەيى – تاتار; بۇيرىق حانمەن بىرگە تەمۋجينگە باعىنعاندار – مونعول نايمانى اتانىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتتى.  2013 جىلى ىشكى مونعولياداعى نايمانشي اۋدانىنا بارىپ، التى قورعاننان قاباتتالىپ سالىنعان حان سارايىن كورىپ، نايمان، اقسۇيەك نايمان، اق نايمان دەپ شەجىرە تاراتقان، نايمان-مونعول جازۋىن قازىر دە پايدالانىپ وتىرعان ۇزىن سانى ءجۇز الپىس ەكى مىڭ قاۋىممەن ديدارلاسىپ قايتتىق (نايمان-مونعولدار  كونە نايمان-مونعول جازۋىمەن مىناداي كىتاپتاردى شىعارىپتى: 1.نايمان اۋدانىنىڭ شەجىرەسى. ەنتسيكلوپەديا، قۇلىنبەر. 2. نايمان اۋدانىنىڭ تاريحي مۇرالارى. ءىمر. تۇڭياۋ. 2009. 3. نايمان اۋدانىنىڭ جەر اتتارى سوزدىگى.  حوحوت. 2008. 4. نايمان حالىق اندەرى. تۇڭياۋ. جاسوسپىرىمدەر باسپاسى. 2008. 5. نايمان اڭىز-ەرتەگىلەرى. تۇڭياۋ. 2008. 6.نونجيا. اڭگىمەلەر مەن ولەڭدەر جيناعى. حۋاسيا. 2009. 7. نايمان اۋدانىنان شىققان ايگىلى ادامدار. حوحوت. 2011. 8. نايمان ورداسى. الماناح. 2 كىتاپ. تۇڭياۋ.2012-2013. 9. نايمان كوركەمونەرى جۋرنالى. 2 كىتاپ. تۇڭياۋ. 10. بۇحشۇن، جۋرنال) №1-2. تۇڭياۋ. 2013.). تەك قوڭىرات تايپاسى عانا قوڭىرجاي ءومىر ءسۇرىپ، جوشى ۇلىسىنداعىلار – قازاق، وزبەك، نوعاي، قىرىمشاق، قاراقالپاق، باشقۇرت، ىشكى مونعولياداعىلار – مونعول قوڭىراتتارى اتانىپ، 2013 جىلى تۇڭياۋ تورابىندا قوڭىراتتاردىڭ قۇرىلتايىن وتكىزدى. قوڭىراتتاردىڭ اتاجۇرتى قۇرىنبەل – مونعولداردىڭ ەڭ قاسيەتتى دە كورىكتى مەكەنى. يەسى – شىڭعىس حان، كيەسى – قوڭىرات بورتە قاتىن. شىڭعىس حاننىڭ سۇيىكتى كەنجە قىزى الاقۇس ۇزاتىلعان وڭعۇتتار-ۋاقتار كوكوتتىڭ – حوحوتتىڭ شۇعاي جازىعىندا. ولار وزدەرىنىڭ تەگىنە بۇلىڭعىر كوزقاراستا. تەگى تايشۇت كەيقۋاتتاردان تۋعان تۇقىمدار دا ءبورشىپ، ءتورت تايپا – ويرات اتانىپ، قونتايشىلانىپ – تاق مۇراگەرى رەتىندە جەتىلە باستادى. جالايىر مۇقىلايدىڭ جاساقتارىنىڭ تۇقىمدارى – قوڭىراتتار مەن جالايىرلار، نايماندار مەن كەرەيلەر، الشىندار وسىدان ەكى جىل بۇرىن جيىلىپ سول ارادا – توعا-تەمىر قۇسادان ولگەن تۇڭيادىڭ تۇبىندە اس بەرىپ، كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، جيناق شىعاردى.

سول «توقاش تويىنان»  كەيىن اراعا ونداعان جىلدار سالىپ بارىپ قاعاناتتىڭ ويرات پەن قىتايعا، مانجۋگە كەتكەن قارىمىن ويرات قىزى ماندۋحاي قايتاردى جانە جاي قايتارماي، ويراتتاردىڭ جالىن كۇدىرەيتىپ كەتتى.

4.

اتى اڭىزعا اينالعان «شىڭعىس قاعاتاناتىن مۇلدەم قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاعان»، «قاعاناتتىڭ قۇتقارۋشى اناسى»، «شىڭعىس قاعاننىڭ رۋحىن وياتقان»، «دانىشپان حانىم»، «شىعىستىڭ جاننا د* اركى» اتانعان، كەيىنگى قازاق حاندىعىنىڭ «اتا دۇشپانى» – جوڭعارلاردىڭ تاريح ساقناسىنا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن داڭقتى «ماندۋحاي قاتىن» كىم ەدى جانە التىن ۇرىقتىڭ حاندارى مەن حانزادالارىنىڭ ءبىر دە ءبىرى جەتپەگەن داڭققا  ويرات قىزى ماندۋحاي قالاي جەتتى؟ تاعى دا سول ەرلى-زايىپتى  رومان مەن يرينا پوچەكاەۆتاردىڭ پايىمداۋىمەن قىسقاشا تافسىرلەۋگە كوشەمىز. ۇستانىمىز – ۇعىمدى بولۋى ءۇشىن وسى وقىمىستىلاردىڭ: «سونىمەن قاتار، جوعارى بيلىككە ۇمتىلعانداردىڭ ىشىندە، شىڭعىستىڭ ءوز اۋلەتىنە جاتپايتىن، شىڭعىس حاننىڭ اعا-باۋىرلارىنىڭ تۇقىمدارىمەن قاتار،  «التىن ۇرىققا» ايەلدەر (قاتىندار)  اۋلەتى جاعىنان الىستان كەپ قوسىلاتىن جيەندەر – ويرات ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىلەرى دە بولدى» – دەگەن پىكىرىن نازارعا ىلىكتىرە كەتەمىز.

سونىمەن ماندۋحاي قىز كىم؟

القيسسا،  مۇنى پايىمداماس بۇرىن، وتكەندى ەسكە تۇسىرە كەتۋگە ءماجبۇرمىز.

«التىن ۇرىقتىڭ»  توزىعى  شىعا باستاعان تۇسىندا بويجەتكەن ماندۋحايدىڭ بولاشاق   باق-تالايىن  انىقتاپ  بەرگەن دە، سول ازعان ۇرپاقتىڭ ارسىز ناپسىقۇمارلىعى ەدى. تاق مۇراگەرلىگى ءۇشىن عانا ەمەس، ءبىرىنىڭ ايەلىنە ءبىرى قۇمارتىپ، اعاسى تۋعان باۋىرىن ءولتىرىپ، كەلىنىن  باۋىرىنا باستى. سونداي بەيباستىققا ەلبەك حان دا (1392-1399) بارىپ، تۋعان  ۇلى  قارعىسۇق قونتايجىنى ويراتتاردىڭ كوسەمى قۇقاي-تايدىڭ قولىمەن ءولتىرىپ، كەلىنىن قويىنا سالدى. بىراق  ۇلزەيتى ءۇجىن نامىستى بولىپ شىقتى. «جەڭگەتايىڭ قۇقاي-تاي مەنى زورلاماق بولدى» – دەپ  اق توسىنە ىرىقسىز قونعان قۇزعىندى ارانداتىپ تىڭدى. ەلبەك حان «جەڭگەتايىن» تابان استىندا ءولتىردى. كەيىن مۇنىڭ جالعان ەكەندىگى انىقتالعان سوڭ، ءوزىنىڭ تۋعان قىزى  سامۋردى «جەڭگەتايىنىڭ» ۇلى باتۋلى-شينسانعا  ۇزاتتى. سوعان قاراماستان قۇقاي-تايدىڭ ۇلدارى اكەسىنىڭ كەگىن كەكتەپ، ەلبەك قاندى ءولتىرىپ تىندى.

وسى ارادا جوڭعارلاردىڭ «كەكتى بەسىك ەنەسى» بولىپ تابىلاتىن جانە ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزدىڭ نىسانىن اشاتىن مونعول-ويرات اراسىنداعى «ۇلزەيتى كەلىن» تۋرالى ءافسانانى تولىق كەلتىرۋدى ورىندى سانادىق.

القيسسا، «ەلبەك حان يت جىلى (1394) تاققا وتىردى. ءبىر جولى اڭعا شىققاندا قار ۇستىندە ءولىپ جاتقان اق قوياندى كورىپ:  «ەتى قارداي اپپاق، ال اجارى مىنا قان سياقتى قىرمىزى ايەل بار ما ەكەن دۇنيەدە؟» – دەپ نوكەرلەرىنەن سۇرايدى. سوندا ويرات قۇتقاي-تافۋ  (قۇقاي-تاي) ءوزىنىڭ سورىنا وراي: «نەگە بولماسىن، بار» – دەپ جاۋاپ بەرەدى. «–ول كىم؟  كورۋگە بولماس پا ەكەن؟» – دەيدى ىنتىعىپ. «– ەگەر ءسىز ونى شىنىمەن كورگىڭىز كەلسە، ايتايىن، ول ءسىزدىڭ تۋعان كەلىنىڭىز» – دەيدى قۇتقاي-تافۋ. سوندا ەلبەك حان قۇتقاي-تافۋعا: «ۋا، كورمەگەندى – كورگىزگەن،  ءشول قاندىراتىن الىستاعى سۋسىندى اڭساتتىرعان، سەن، مەنىڭ تافۋىم، جونەل دە جولىن تاپ!» – دەيدى. ول بەگەدجى (ۇلزەيتى) كەلىنگە: «ءسىزدىڭ ايداي ءجۇزىڭىزدى ءبىر كورۋگە قۇمارتىپ، مەنى جەڭگەتايلىققا جىبەردى» – دەپ حاننىڭ سالەمىن جەتكىزەدى. بەگەدجى كەلىن اشۋلانىپ: «جەر مەنەن كوك قوسىلا ما ەكەن، ءوزىنىڭ كەلىنىن حاننىڭ ءوزى قوينىنا سالا ما ەكەن؟ قارا توبەتكە ۇقساعان اكەسىنىڭ قىلىعىن حاننىڭ ۇلى دۇگىرەن-تەمىر كورسە قايتەدى؟» – دەپ جاۋاپ بەرەدى. كەلىنىنىڭ بۇل ءسوزىن كوڭىلىنە دە الماستان ءناپسىنىڭ بۋى كوزىن بايلاعان ەلبەك حان ءوزىنىڭ تۋعان ۇلىن ءولتىرىپ، كەلىنىن قوينىنا سالادى. دارۋعا دارەجەسىنەن دامەتكەن قۇتقاي-تافۋ ورداعا كەلەدى. بەزەدجى (ۇلزەيتى كەلىن) تافۋدى وتاۋىنا شاقىرىپ، حاندى وسىندا كۇتە تۇرۋىن وتىنەدى. ءوزى ەكى قالتالى تورسىق الدىرىپ، ءبىر جاعىنا ەڭ ءزارى كۇشتى شاراپ، ەكىنشى قاپتالىنا كادىمگى سۋ قۇيىپ، سۋدى ءوزى ءىشىپ،  تافۋعا: «سەن مەنىڭ از بەدەلىمدى زورايتتىڭ، مەنىڭ ءمانسىز ءتانىمدى ءماندى ەتتىڭ، بەگەدجى كەلىن اتىمدى – «قاتىن» (يمپەراتريتسا) ەتتىڭ. كەل!» – دەپ شاراپ ىشكىزىپ، سىلقيتا ماس قىلادى دا،تافۋدى ءوزىنىڭ توسەگىنە جاتقىزادى. سودان كەيىن شاشىن جايىپ جىبەرىپ، بەتىن تىرناپ جىرتىپ، حانعا: «سەن جوقتا قۇتقاي-تافۋ مەنى زورلادى» – دەپ شاپقىنشى جىبەرەدى. اشۋلانعان ەلبەك حان قۇتقاي-تافۋدى قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەدى. ءوزىنىڭ ءبىر ساۋساعىنان ايىرىلادى. قۇتقاي-تافۋدىڭ جون ارقا ەتىن بىلەۋلەي ءتىلىپ «قاتىنىنا» سالەمدەمە رەتىندە جولدايدى. بەزەدجى كەلىن حاننىڭ ساۋساق قانى مەن تافۋدىڭ جون ەتىنىڭ مايىن شىرىنعا قوسىپ شايقاپ جىبەرىپ: «ءوزىنىڭ ۇلىن ءوزى ولتىرگەن حاننىڭ قانى مەن مەنىڭ مىرزامنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعان قۇتقاي-تافۋدىڭ جون مايى ماعان تابارىك بوپ بۇيىرىپتى. مىنە، قاتىننىڭ كەگى قارىمتاسىمەن قايتتى دەگەن وسى! ءبارىبىر ءبىر ءولىم!» – دەپ ءىشىپ سالادى. ءوزىنىڭ كىناسىن ءوزى مويىنداعان حان ءارى كەلىنى، ءارى قاتىنىنا جاق اشا المايدى (ە.ي.كىچانوۆ). ال قۇتقاي-تافۋدىڭ جازىقسىز ەكەنىنە كوزى جەتكەن ەلبەك حان ونىڭ ۇلدارى – بانۋلا-جايسان مەن ۇگۋشى-حاشيعۋدىڭ قاراماعىنا 40 مىڭ ويرات جاساعىن بەرەدى. ولار 1399 جىلى ەلبەك حاندى ءولتىرىپ، اكە كەگىن قايىرىپ، مونعولداردان ءبولىنىپ شىعىپ، ويرات ۇلىسىن قۇرادى.

مىنە، جوڭعار قونتايشىلارى ومىرگە كەلگەن كەكتى بەسىكتىڭ العاشقى «قاندى ءالديى» وسىنداي.

ال ەلبەك حاننىڭ قىزى سامۋر حانشايىمنان تۋعان توعان مەن ەسەن قونتايشىلار، ياعني، جيەندەر، 1438 جىلى ۇگەدەيدىڭ نەمەرەسى ادايدى ءولتىرىپ، ۇلكەنى – توعان حان تاعىنا وتىردى. ول بۇكىل ويراتتىڭ باسىن قوسقان سوڭ ەندى مۇقىم مونعولدى بىرىكتىرۋگە ۇمتىلدى. 1440 جىلى قىتايعا جورىققا اتتانىپ بارا جاتىپ، جولاي شىڭعىس حاننىڭ ارۋاعى قونعان  «سەگىز اق بوز ۇيگە» ءتاۋ ەتەدى. ءراسىم كەزىندە: «سەنىڭ قاعانات قۇرعان كەزىڭدەگى ۇرىعىڭنان مەنىڭ بويىمداعى ۇرىق ەش كەم ەمەس» – دەگەنى ءۇشىن قاعاننىڭ ارۋاعىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراپتى-مىس. كيىز ۇيدەن سىرتقا شىققاندا ارقاسىنا قادالعان ەكى جەبەنىڭ جاراقاتىنان قان ساۋلاپ تۇرىپتى. بۇل قادالعان جاي جەبە ەمەس، قاعاننىڭ قارعىس جەبەسى ەكەن-ءمىس. بىراق تاريحشىلار توعان حان ءوزىنىڭ ويراتتارىنىڭ، نە قىتاي جانسىزدارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى – دەپ پايىمدايدى.

ال توعاننىڭ ءىنىسى ەسەن حاننىڭ تۇسىندا ويراتتار ورلەۋ ءداۋىرىن باستان كەشتى. ول شىڭعىس اۋلەتىنىڭ سوڭعى حانى دايدي حاندى ءولتىرىپ، بۇكىل مونعولعا تۇتاس بيلىك قۇردى. «توقاش تويىنان سوڭ» قوس ايىرىلعان  يمپەريانىڭ باسىن قايتا قوستى. شۇرشىتتەردى جاۋلاپ الدى. سودان كەيىن قىتاي يمپەراتورى ين-تسزۋندى – چجۋ-تسيجەنى (1436-1450 جج. تاق يەسى)تۇتقىنعا الىپ، باسقا پاتشانى تاققا وتىرعىزدى. بىراق قايىرسىز كەلگەن بيلىك – قايىرسىز اجالعا الىپ كەلدى. ءشۇرشىت ء(مانجۋ) پەن قىتاي يمپەرياسىن تىتىرەنتكەن، «باتىستا – زايسان كولى مەن قاراشار كەنتىن، شىعىستا – قانعاي تاۋىنىڭ باتىس ەتەگىن، وڭتۇستىكتە – تۇرفان، حامي، باركول كولىن، سولتۇستىكتە – «ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسى مەن ەنيسەيدىڭ اراسىن اتاجۇرت ەتكەن، قازاقتارمەن، قىرعىزدارمەن شەكارالاسقان» (ي.يا.زلاتكين) ەسەن حان ءوزىنىڭ ويراتتارىنىڭ ىشىندەگى ۇساق ۇلىستان جەڭىلىپ، دالا  بەزىپ كەتتى. قاڭعىپ جۇرگەن كەزىندە قولعا ءتۇسىپ، قاشقىننىڭ كەبىن كەشىپ ءولدى.

مىنە، «التىن ۇرىقتىڭ جيەندەرى» قونتايشىلار وسىلاي حان تاعىنا كوتەرىلىپ، زاڭدى مۇراگەر اتاندى. ەندىگى كەزەكتە سامۋر حانشايىمنىڭ نەمەرەسى ەسەنتايشى 1453 جىلى تاققا وتىردى. شەشە جاعىنان تىكەلەي قۇبىلايدىڭ جيەنى، جيەنشارلارى بولعاندىقتان دا، تاققا قونتايشىلاردىڭ وتىرۋى، نە تاقتان  دامەتۋى تولىقتاي ورىندى دەپ تابىلدى. ويراتتىڭ ءتورت تايپاسىنىڭ ءبىرى شوروستان شىققان توعان مەن ەسەن تايشىلار كەيىننەن كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى  يمپەرياسىنىڭ – جوڭعار حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان «التىن ۇرىق»  دەپ تانىلدى.

مىنە، ءبىز ءتۇپ تامىرىنان تەكتەپ كەلە جاتقان، ءافسانا باسىندا: «ساندا – ساناتى، ەلدىگى – ەستە جوق جوڭعارلار قايدان شىعا كەلدى؟ – دەپ ساۋال قويعان «اتا جاۋىمىزدىڭ» تاريح الاڭىنا شىعۋ جوسىعى وسىنداي. ارينە، ولار توعان تايشى مەن ەسەنتايشىنىڭ تۇسىندا ۇلى جوڭعار ەمەس، جاي عانا قونتايشى –قان تامشى – جيەن عانا بولاتىن. ولاردى قاتارداعى قونتايشىدان جوڭعار حانى ەتكەن، ويداعى ويراتتىڭ باسىن تورگە –بيلىككە شىعارىپ، جوڭعار حاندىعىن قۇرىپ بەرگەن تاعى دا «كەكتى بەسىكتىڭ» يەسى – قىز، شوروس قىزى، توعان مەن ەسەننىڭ قارىنداسى، «رۋح پاتشالىعى» تيبەتتى باسقارعان كەكتى بيلىك يەسى، تەمىر-شينسان نوياننىڭ قىزى – ماندۋحاي ەدى. سوندىقتان دا ماندۋحاي ءارى «التىن ۇرىقتىڭ»، ءارى «قاسيەتتى رۋحتىڭ» حانشاسى رەتىندە قۇبىلايدىڭ نەمەرەسى مەڭدىعۇلعا (1463-1467جج. تاق يەسى) ۇزاتىلادى. «شوڭمۇرىن مەڭدىعۇل حاننىڭ  توسەك تويى كەزىندە سىرەسپەسى ۇستاپ قالاتىندىقتان دا، ونىمەن (ماندۋحايمەن)قوسىلىسا الماپتى» («التىن توپشى»). مەڭدىعۇلدىڭ ءوزىن دە تاققا وتىرعىزعان ويرات كوسەمى بەگەرسىن-تايشى بولعاندىقتان دا، اپالى-ءسىڭىلى جۇڭكەن مەن ماندۋحايدان باس تارتا المايدى. حاندىقتىڭ  باسقا تۇقىمعا، نە ويراتتارعا اۋىپ كەتۋىنەن سەسكەنگەن مەڭدىعۇل – ءوزىنىڭ ورنىن شوبەرەسى بايان موڭكەگە امانتتايدى (1467).

تاعدىردىڭ توسىن تالكەگى دەگەن وسى، قازاق حاندىعى قۇرىلعان جىلى بايان-موڭكە، حاندىق نىسپىسى – بولقى-جانان دا تاققا مۇراگەرلىك ەتتى. بۇل دا مەڭدىعۇلدىڭ قاتىنىن تارتىپ الماق بولعاندا، پيعىلى جاريا بوپ، قۋعىنعا ۇشىرايدى. مەڭدىعۇل دا دۇنيە سالادى. بايان-موڭكە قاڭعىپ ءجۇرىپ قاراقشىلاردىڭ قولىنان ءولىم قۇشادى.

تاعدىردىڭ مىنا ىعىرلى تاباسىن قاراڭىزشى، تۋرا سول شاقتا تاققا  وتىراتىنداي قۇبىلايدان لايىقتى  «التىن ۇرىق» تابىلماپتى! بۇعان ەشكىمدە، ءتىپتى تاريحشىلار دا سەنبەيدى. بىراق شىندىقتىڭ ءوزى وسى. «التىن ۇرىقتىڭ» ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ، تىگەرگە تۇياق قالدىرماعانى دا بار شىعار، سونىمەن قاتار، «تاركى دۇنيەنى» «رۋح تامىرى» ەتىپ، كەلەڭمەن كەشىلدىككە بوي الدىرعان ەركەككىندىكتىلەردىڭ جار توسەگىنە جولاماي، بەلى سۋىپ كەتۋىنىڭ دە كەسىرى تيگەنى انىق. مۇنى «پۇت ءدىنىن –  مەملەكەتتىك ءدىن» رەتىندە قابىلداتتىرعان ءشاپي پاتشايىمنان، «لامانى – ەكىنشى بيلىك يەسى» رەتىندە زاڭداستىرعان قۇبىلاي قاعاننان تابيعي جازىمىشتىڭ قايتارعان كەگى دەسە دە بولادى. قالاي دەسەك تە، جاراتىلىس  زاڭىنا قارسى شىققانداردى جازمىش ءوزى جازالاپ تىندى.

ءسويتىپ، ۇلى شىڭعىس يمپەرياسى مۇراگەرسىز قالدى! بۇل قاعاناتتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ كۇيرەۋى دەگەن ءسوز! ءتىپتى جوشى، شاعاتاي،ۇگەدەي ۇلىستارى دا مۇراگەرلىكتەن دامە ەتپەدى. ونىڭ ەسەسىنە مين (قىتاي) مەن تۇركىستان امىرشىلەرى كوز سۇعىن كادادى. سونىڭ ىشىندە، قازاق حاندىعى دا قاناتىن شىعىس تۇركىستانعا قاراي جايىپ كەلە جاتتى. دەمەك، قازاق پەن جوڭعار حاندىعى قاتار تۇياقتانىپ،  ءبىر-بىرىنە بەتپە-بەت باعىتتا شەڭگەلىن جايا قوزعالدى. ارالارىن باعى تايا باستاعان شاعاتاي ۇلىسىنىڭ جۇقا عانا شىمىلدىعى ءبولىپ تۇردى.

«قارا شاڭىراق» ورتاسىنا تۇسە شايقالعاندا، شوڭمۇرىن، سىرەسپە مەڭدىعۇلدىڭ بالاسىز قالعان جەسىر حانىمى، شوروس قىزى ماندۋحاي بار تىزگىندى قولىنا الدى.  قاعاناتتى قارىس ايىرىپ قاھارىن توكتى. ماندۋحايدىڭ مىسىنان ىققان مين پاتشاسى: قىتاي پاتشالىعىن مويىنداساڭ، قاۋىپسىز، قامسىز ءومىر سۇرۋىڭە كەپىلدىك بەرەمىز – دەپ ءمۇلايىم حات جولدادى. بىراق ماندۋحاي جەسىر: «مەن بايسىز قالسام دا، قارا شاڭىراق قاعانسىز قالماسىن. قاعاناتتى – بايلىققا ايىرباستامايمىن» – دەگەن مازمۇندا ءۋاج ايتتى. ءسويتىپ، شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ باسىن جۇتقان ايەل ەمەس، قاعاناتتى ەكىنشى رەت تىزەسىنەن تىك تۇرعىزعان «قاتىن» – يمپەراتريتسا اتانۋدى قالادى. سول ءۇشىن بۇكىل قاعاناتقا جاۋشى جىبەرىپ، شىڭعىس اۋلەتىنە تيەسىلى تۇقىمدى ىزدەتتى: «سول تۇقىمنىڭ تاققا وتىرۋىنا بار كۇشىمدى جۇماسايمىن» – دەپ سالاۋات ايتتى.

ىزدەگەنى – تابىلدى.   بىراق  كۇتكەنى ول ەمەس ەدى. كىلتيپان مىنادا: تابىلعان تۇقىمنىڭ جاسى بەس-التى مولشەرىندە عانا ەدى.  باي بوپ تا،حان بولىپتا جارىتپايتىن، تاعدىرى –تۇل، جاسى – كەنجە، ءوزى جەتىم باتۋ-موڭكە – ماندۋحايدى، نە ونىڭ اپكەسى جونكەنى مەندىعۇدان تارتىپ الماقشى بولىپ قاشقىنعا اينالعان بايان-موڭكەنىڭ ۇلى بولىپ شىقتى. باتۋ-موڭكە ءبىر جاسقا تولعاندا قاشقاردىڭ حامي ولكەسىنىڭ يسمال-تايشىسى شابىندىعا ءتۇسىرىپ، شىعىر-جاناندى  ەمشەكتەگى ۇلىمەن قوسىپ الىپ كەتىپتى. شىعىر-جاناندى قاتىن ەتىپ، كىشكەنە ءسابيدى باقاي دەگەن بىرەۋگە اسىرۋعا بەرەدى. وگەي  اكە بالانىڭ وكپەسىن وكپەگە تولتىرعان.«اسقازانى اس قورىتپايتىن، تەرىسىن تەڭبىل تەمىرەتكى باسقان» جەتىم باتۋ-موڭكەنىڭ  مۇشكىل جاعدايىن ەستىگەن ماندۋحاي استىرتىن جاۋشى جىبەرىپ، دەرتىن سوندا ەمدەتىپ جازادى. قاستاندىقتان ساقتانۋ ءۇشىن بالانى ارنايى ساندىقتىڭ ىشىنە سالىپ، قازاق اربامەن الدىرتادى. سودان باستاپ بولاشاق باتۋ-موڭكە حان «قوبديداعى حان» (ۇكەكتە قاعان)  اتالىپ كەتەدى.  ەندى ماندۋحاي سول جەتىم مۇراگەردىڭ اتىنان جارلىق شىعارادى.

الايدا «جەسىر قاتىن مەن جەتىم حاننىڭ» دارگەيى كىمگە ءوتسىن؟

ماندۋحاي دەرەۋ شەشىم قابىلداپ، اسكەري جورىققا اتتانادى. اناۋ-مىناۋ ەلگە ەمەس، تۋرا ءوزىنىڭ ۇلىسىنا – ويراتتارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاسايدى.  شايقاسقا  ماندۋحايدىڭ ءوزى تىكەلەي قاتىسادى. ۇرىس قىزعان كەزدە ماندۋحايدىڭ دۋلىعاسى ۇشىپ كەتەدى. مۇنى كورگەن جاۋىنگەر شوروستىڭ ءبىرى ءوز دۋلىعىسىن كيگىزە سالادى. ءسويتىپ، ماندۋحايدى اجالدان قۇتقارىپ قانا قويماي، اسكەردى ۇرەيلەنە شەگىنۋدەن ساقتاپ قالادى. ەڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ ماڭىزدى جەڭىسكە جەتكەن ماندۋحاي جىك شىعارۋشى  تايشىلاردىڭ كوزىن جويىپ، حاندىقتى مويىنداتتىرادى. ولجانى جومارتتىقپەن ءبولىپ بەرەدى دە، ويراتتاردىڭ ءداستۇرىن ويرانداپ، ياعني، ەلدىك قاسيەتىن ۇمىتتىراتىن: «وسىدان باستاپ كيىز ۇيلەرىڭدى وردا دەپ اتاۋدى قوياسىڭدار، باس كيىمدەرىڭە ەكى ەلىدەن ارتىق جىعا تاقپايسىڭدار،مالداس قۇرىپ وتىرمايسىڭدار، تىزەلەرىڭدى بۇگىپ وتىراسىڭدار. ايراندى – كوجە دەيسىڭدەر، ەتتى كەسىپ جەمەي، تىستەپ جەيسىڭدەر» – دەگەن جارلىق شىعارادى. كەيىن ەتتى پىشاقپەن تۋراۋعا كەلىسىمىن بەرەدى.

تاريحشىلار: نەگە ءماندۋحاي ءوزىنىڭ جۇرتىن شاپتى؟ – دەپ سۇراق قويادى. ءبىرىنشى، ويرات –«ءتورت تايپا بىرلەستىگى» ول كەزدە جوق ەدى. تورعاۋىت، ءدۇربىت، تەلەۋىت، شوروس – ءوز بەتتەرىنشە دەربەس ۇلىس ەدى. دەمەك، ماندۋحاي شوروستان باسقا، حاندىقتى مويىنداماعان قالعان ءۇش تايپانى، نە سولاردىڭ مويىنسىنباعاندارىن شاپقان. ەكىنشىدەن، تاققا وتىرعان قونتايشىلاردىڭ بارلىعى دا ءوز تۋىستارىنىڭ، ياعني، ويراتتاردىڭ ارانداتۋىنان قازا تاپقان بولاتىن. ۇشىنشىدەن، بۇرىندى-سوڭدى تاق يەسىنىڭ ەڭ سەنىمدى  كەشىكتەندەرى – حاننىڭ قايىن جۇرتى، قاتىنىنىڭ توركىنى، قۇدالارى ەدى. ال ماندۋحاي ءۇشىن وسى  ءتورت جۇرت – ءبىر جۇرت، ويراتتار ەدى. سوندىقتان دا حاندىقتىڭ قالعان قاراشى تايپالارى مەن رۋلارىن قايمىقتىرۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، ياعني، توركىندەرىن تۇقىرتىپ الۋى ءتيىس-ءتىن. بۇل ءۇش ماقساتقا قولى جەتىپ، حاندىقتىڭ حانىمى اتانعان سوڭ، ارينە، تاق يەسى – حاندى تاڭداۋى زاڭدى ەدى.

«توسەك كورسە – سىرەسپەسى ۇستايتىن» مەڭدىعۇلدان جار قىزىعىن كورىپ جارىتپاعان ماندۋحاي شىڭعىستىڭ باۋىرى حاساردىڭ ءۇرىمى، ەجەلدەن جاقاتتاس ونە-بولاتپەن كوڭىل قوسادى:  «وعان رەسمي كۇيەۋگە تيسە – ونە-بولات زاڭدى تاق يەسى اتانادى. ءسويتىپ، ۇمىتىلعان تاق تالاسى قايتا قوزادى، حاندىقتىڭ ىشىندەگى بىلعاقتى ەندى حاساردىڭ تۇقىمدارى باستايدى. شىڭعىس اۋلەتىنەن باسقا اۋلەتكە كۇيەۋگە شىقسا – «قاتىن» اتى جويىلىپ، «قارا شاڭىراقتان» ايىرىلادى، مونعولدارعا ءسوزى وتپەيتىن بولادى» – دەگەن تۋعان اعالارى جىعا مەن مەڭدى-ورلىكتىڭ   ءۋاجى  كوڭىلىنە  قونا كەتەدى.  ۇرعاشىلىق دولىلىعى ۇستاپ، ونە-بولاتقا تيۋگە كەڭەس بەرگەن ساتاي سارامەستىڭ باسىنا ىستىق شايدى قۇيىپ جىبەرەدى. ەتى ۇيرەنگەن ونە-بولاتتى وكپەلەتىپ الماۋدىڭ امالىمەن شىڭعىس حاننىڭ ارۋاعى قونعان «سەگىز اق بوز ۇيگە» بارىپ، الان-گۋانىڭ ارۋاعىنا شاعىنادى: «ونە-بولات – ەتەنەم ەمەس. قاعاننىڭ «التىن ۇرىعىنا» كۇيەۋگە ءتيىپ، جەتى ۇل، ءبىر قىز تابۋىما جار بول، الان-گۋا!» – دەپ جالبارىنادى. ارينە، الان-گۋا تۋرا سولاي ايان بەرەدى. ءسويتىپ، «سايىن ماندۋحاي ناپسىگە بەرىلىپ، لاززاتقا قۇمارتسا، جاس نويان بولاتتىڭ دەگەنىنە كونەر ەدى. الايدا، ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويدى». 1470 جىلى قۇرىلتاي شاقىرتىپ، باتۋ-موڭكەنى – دايان حان، ياعني، دا يۋان (ۇلى يۋان پاتشالىعىنىڭ ۇلى قاعانى) – دەگەن نىسپىمەن تاققا وتىرعىزدى. بۇل كەزدە باتۋ-موڭكە 7 جاستا، ماندۋحاي 33 جاستا ەدى.

باتۋ-موڭكە باليعاتقا تولعان سوڭ، ياعني، 1482-1494 جىلداردىڭ ارالىعىندا ءۇش ەگىز، ءبىر جالقى ۇل، ءبىر قىز تاۋىپ، جالعىز مۇراگەردى ەتەگىمەن جارىلقايدى. ءسويتىپ، «التىن ۇرىقتىڭ» باسى – الان-گۋا انانىڭ ايانى ءدال كەلەدى. ءبىر قىزىعى، ماندۋحاي قاتىن 1490 جىلى ءۇشىنشى ەگىزگە اياعى اۋىر كەزدە شايقاسقا قاتىسىپ، اتتان جىعىلادى. شەرىكتەردىڭ ءبىرى قالقالاپ اتقا مىنگىزىپ، مايداننان الىپ كەتەدى. امان-ەسەن بوسانىپ، كەزەكتى ەگىز ۇلىن تابادى. سوعان قاراعاندا، «سايىن ماندۋحاي» دەسە – دەگەندەي سايىن ەكەن. بىراق، سودان باستاپ «سايىن قاتىننىڭ» ساعى سىنا باستاپتى: سايىن دالاداعى حاندىقتاردى (ونىڭ ىشىندە، وڭتۇستىك ورتا جازىق – ساردالا مەن سارىوزەن، شىعىس جانە ورتالىق تۇركىستان، ارينە، «التىن وردا» دا بار) ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ استىنا قايىرا بىرىكتىرۋ ارمانى ورىندالماي قالدى. باتۋ-موڭكە – دايان حان ەندى بيلىكتى بەلسەنە ءوز قولىنا الدى.  سايىن ماندۋحاي  – 1509, دايان حان – 1517 نە 1543 جىلى  دۇنيەدەن قايتتى. ەندىگى  تىزگىندى ماندۋحايدان تۋعان كوپ ۇلدار ۇستادى.

5.

مىنە، ويرات-شوروس قىزى ماندۋحايدىڭ ەگىزدەرى ناعاشىلارى ويراتتاردان – «سول قول» – جوڭعار اسكەرىن جاساقتاپ، وزدەرى «جوڭعار حاندىعىن» قۇرىپ، سوڭعى شىلبىردى قونتايشىلارعا – جيەندەرىنە ۇستاتتى. كوپ ۇرىقتى شاشىراتپاي ماندۋحايدان تۋعان ۇلىس-بولات، سودان كەيىن بارىس-بولات «رۋح قورعانى» – تيبەت پەن وردوستى يەلەگەنىن ەرەكشە نازارعا الامىز. بارىس-بولاتتىڭ ۇلى التىن-حان تاڭعۇتتاردىڭ «داڭقتى دا قۇدىرەتتى بيلىك ءارى رۋح قورعانىشى» اتاندى. ال ونىڭ نەمەرە-جيەنى قۇتىقتاي-سەچەن (شەشەن، كوسەم) قونتايشى 1577 جىلى پۇت نانىمىن – مەملەكەتتىك قاسيەتتى ءدىن، ال دالاي لاما – پۇتتىڭ ەلشىسى – دەپ جاريالادى. قاعاننىڭ ءوزى دالاي-لامانىڭ الدىندا باسىن شۇلعىپ، مۇلگىپ تۇراتىن بولدى. التىن حاننىڭ نەمەرەسى «مونعول تۇقىمىنان شىققان تۇڭعىش جانە سوڭعى دالاي-لاما ءىۇ» اتاندى. توعان مەن ەسەن حاننىڭ كىندىكتەسى، ويراتتاردىڭ ۇلىس كوسەمى بايباعىس-حان 1578 جىلى 50 مىڭ اسكەرمەن ەرتىستىڭ مويناعىنان ءوتىپ، قىتايدىڭ دارگەيىندەگى حالحا-مونعولدىڭ 80 مىڭ قولىن تالقانداپ، مونعول يمپەرياسىن قايتا بىرىكتىرۋ كەرەك – دەگەن دامەنى قوزدىرادى. قۇلاشىن سولتۇستىكتەگى كوشىم حاننىڭ جەرىنە سەرمەپ، ومبى مەن ەسىل وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنا يەلىك ەتتى. 1628-1632 جىلدارى حو-ۇرلىق (قويىرلىق) باستاتقان تورعاۋىتتار، دۇربىتتەر «ۇلى نوعاي دالاسىن كوكتەي ءوتىپ» ەدىل بويىنا  قوتارىلدى. ورىس عالىمدارى پەتر ءى پاتشامەن سالىستىراتىن باتىر-قونتايشى تاققا وتىرعان تۇستا، ياعني، 1635 جىلى جوڭعار يمپەرياسى تولىقتاي قالىپتاسىپ بولدى دەپ ەسەپتەلەدى.

ال 1610 جىلى  بايباعىس حان ءوزىنىڭ ۇلىنىڭ ورىنىنا تيبەتكە تاقۋالىققا جىبەرگەن بالا كەيىن «اسا دانا جانە قاسيەتتى زايا-پانديت قۇتىقتى» اتاندى. پۇت ءدىنىن ناسيحاتتاپ «جايىق پەن ەرتىس اراسىن، كوكنور مەن تيبەت اراسىن شارلاپ»، جوڭعار حاندىعىنىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن اۋليە دارەجەسىنە كوتەرىلدى. جوڭعارلاردىڭ قازاق دالاسىنا جاپپاي قوتارىلا بەت الۋىنا باتاسىن بەرگەن دە سول ويرات، ياعني، «ماندۋحاي قاتىننىڭ» قانداسى. سول زايا-پانديت باتىر-قونتايشىنىڭ سەگىز (كەي دەرەكتە توعىز) ۇلىنىڭ ءبىرى التى جاسار  گالداندى  تيبەتكە اكەتىپ، تاقۋالىققا  تاربيەلەيدى. «قۇت يەسى قۇتىقتى» دارەجەسىن الادى.

1653 جىلى گالداننىڭ اكەسى باتىر-قونتايشى، 1662 جىلى ۇستازى زايا-پانديت دۇنيەدەن وتەدى. دالاي-لامانىڭ بۇيرىعى بويىنشا شەبەرلەر زايا-ءپانديتتىڭ ءمۇسىنىن جاسايدى. گالدان باستاتقان ويرات تاقۋالارى زايا-ءپانديتتىڭ ورتەلگەن ءمايىتىنىڭ كۇلىن قويۋ سيامەن ارالاستىرىپ، قاسيەتتى وسيەت جازىپ، ونى ءمۇسىننىڭ ىشىنە سالادى.سىرتىنا: «تاعى مونعولداردىڭ شەت ايماعىنا قۇدىرەتتى ءدىن تاراتۋشى» دەگەن دالاي-لامانىڭ جازۋى جازىلعان بۇل ءمۇسىندى گالدان قۇتىقتى جوڭعارياعا وزىمەن بىرگە الىپ كەلەدى. ءسويتىپ، زايا-ءپانديتتىڭ رۋح مۇراگەرى اتانعان گالدان قۇتىقتى دالاي-لاما ءۇ-تەن: «تۋعان اعام سەنگە-قونتايشىنىڭ جانىنداعى قۇتىقشىسى بولايىن. ءبىزدىڭ ويراتتا: «مەنىڭ سۇر ارعىماعىم شابىسىنان ءالى جاڭىلعان جوق، مەنىڭ سۇر جەبەم ءالى نىسانادان شالىس كەتكەن جوق. اكە، جىبەر مەنى جورىققا، اتتانايىن!» – دەگەن جىر بار. جىبەرىڭىز مەنى، جوڭعارعا»– دەيدى.  دالاي-لاما پانچەن-لامانىڭ (قاسيەتتى لامانىڭ) مۇرىنىنان اققان قانىمەن قايمىشتالعان بەلگىلەر (كاباليستيچەسكيە زناكي) جازىلعان دۋانانىڭ باس سۇيەگىن سىيعا تارتىپ: «پۇت ءمىناجاتىن تارات، بىراق مۇنداعى جۇمباقتى زەردە يەلەرى عانا ءبىلسىن» – دەپ جولعا شىعارىپ سالادى.

 سويتىپ، «جوڭعار  حاندىعىن» – «كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى يمپەرياسى» اتاندىرعان اتاقتى گالدان  قۇتىقتىنىڭ جوڭعارياعا جورىعى، مىنە وسىلاي، دالاي-لامانىڭ «باتىستى قاسيەتتى دىنگە كىرگىزۋى» تۋرالى امانات-تاپسىرماسىمەن باستالدى. «قاسيەتتى رۋح» پەن «رۋح پاتشالىعىنىڭ كەپىلى» گالدان قۇتىقتى اعاسى سەنگەن-تايشىنىڭ قاراۋىنداعىلاردى دىنگە ۇيىتىپ، باسىن شۇلعىتىپ، وزىنە قاراتىپ الادى. گالدان قۇتىقتى 1669 جىلى: بارۋنعار – وڭتۇستىك (وڭ قول), جوڭعار – سولتۇستىك (سول قول) اتانىپ، ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن ويراتتاردىڭ باسىن قوسامىن – دەگەن جەلەۋمەن وشىرتى-حاننىڭ ورداسىنا كەلەدى. قۇتىقتى بولسا دا قۇلقىنى: «تولعان ايداي تولىقسىعان، قاراڭعى تۇندە بەتىنەن توگىلگەن نۇر: سول جاعىنا قاراسا –  سول جاعىنداعى  ورمانعا، وڭ جاعىنا قاراسا –  وڭ جاعىنداعى ورمانعا جارىق  ءتۇسىرىپ، ءار تال اعاشىن ساناۋعا بولاتىن، ەگەر كوزىن سۋعا قاداسا –  تۇڭعيىق تەرەڭدەگى ءار بالىقتى ساناۋعا بولاتىن» – وشىرتى حاننىڭ قىزى انۋ ارۋدا بولادى.سول ساپاردا، جوڭعار حانى سەسەن-تايشى مەن جوتپا-باتىر ءتۇن ىشىندە بارۋنعار حانى، گالداننىڭ ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان اعاسى سەنگە حاندى ءولتىرىپ كەتەدى. گالدان مۇنى ەستىپ، وشىرتى-حانمەن انتتاسىپ، كەك الۋعا سەرتتەسەدى. گالداننىڭ ورداسى – ەرتىس، سەسەن-حاننىڭ ورداسى – ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا ەدى. قارانور كولىنىڭ جاعاسىندا سەسەن-حاندى تالقاندايدى. بۇدان كەيىن قۇتىقتىلىقتان باس تارتىپ، ءوزىن قونتايشى ەمەس، حان دەپ جاريالايدى. انۋ ارۋعا ءۇش رەت قاتارىنان جاساۋ-تارالعى جىبەرىپ، ايتتىرادى. وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن وتكىزەدى. بىراق، انۋ ارۋ گالدانعا باق ەمەس، ماڭگىلىك تاۋسىلمايتىن كەك اكەلدى.

سەبەبى، تۋعان اعاسى سەسەن حاننىڭ زاڭدى تاق مۇراگەرى، ءوزىنىڭ ەتباۋىرى – سونوم-رابداندى ۋ بەرىپ ولتىرەدى، ال ەكىنشى ۇلى سەبەن-رابدان تۇرپانعا (ەكىنشى ءبىر دەرەكتە ناعاشىسى تورعاۋىتحانى ايۋكەگە) قاشىپ كەتەدى. اعالى-ءىنىلى ەكەۋىنىڭ، ياعني، گالدان مەن سەبەن-رابداننىڭ  ءبۇتىن جوڭعاريانى بولشەكتەگەن، اقىرى مونعوليا مەن جوڭعاريانى قوسىپ مانجۋلەرگە تەلىتكەن وشتىگى وسىلاي ءورشىدى. شىڭعىس قاعاناتىن قالپىنا كەلتىرىپ، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك ء(مانجۋ   بوداندىعىنداعى) مونعول حاندىعىن ويراتپەن قوسا بىرىكتىرۋگە بارىن سالعان، 1679 جىلى شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ العانى ءۇشىن دالاي-لاما ءۇ گالدان قۇتىقتىعا   «بوشىقتى حان» – «ءتاڭىر جارىلقاعان قاعان بولسىن» (بۋرحان تەنگرين بوشگوور حاان بولسۋن) دەگەن اتاق بەرەدى. بۇل – پۇت قۇدايىنىڭ جەردەگى وكىلى دەگەن ءسوز.

مۇنداي كيەلى لاۋازىمدى باۋىرى سەبەن-رابدان عانا مويىندامادى. نەگە؟ كىلتيپان، سول باياعى «كەكتى بەسىكتە» جاتىر. ءمانجۋ پاتشاسى كان سي – وڭتۇستىكتەن، سەبەن-رابتان – سولتۇستىكتەن، تۋشەتۋ حان – شىعىس سولتۇستىكتەن قىسپاققا الىپ، مونعوليانىڭ تولىقتاي ءمانجۋ بوداندىعىنا كوشەر كەزدە، ءمانجۋ يمپەراتورى اعالى-ءىنىلى ەكەۋىنىڭ قاندى كەگى نەدەن باستالعانىن سۇراتادى. سوندا سەبەن-رابدان: «ءبىزدىڭ گالدانمەن جاۋلاسۋىمىزدىڭ سەبەبى مىناۋ. ول مەنىڭ اعام سونوم-رابداندى ۋ بەرىپ ءولتىردى. ءبىر كەزدە ماعان (سەبەن-رابدانعا) ايتتىرىلعان قالىڭدىعىم انۋدى (وشىرتىنىڭ قىزىنان باسقا، گالدان بوشىقتىنىڭ ەكىنشى قاتىنى انۋ.  ال  وشىرتىنىڭ قىزى انۋ ارۋ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن گالداننىڭ قاسىندا بولدى. مانجۋمەن، سەبەن-رابدانمەن، تۋشەتۋ حانمەن بولعان شايقاسقا دا قاتىسىپتى-مىس) تارتىپ الىپ، زورلىقپەن قاتىن ەتتى. ءسويتىپ مەنى قاتتى قورلادى. قالىڭدىعىم انۋ مەن بالالارىمدى ۇلان-ءبۇدىننىڭ تۇبىندەگى شايقاستا  گالداننان  تارتىپ الدىم» – دەپ جاۋاپ بەردى.

مىنە، وشتىكتىڭ توركىنى قايدا! تاعى دا زورلانعان ايەل!

جوڭعاردى – يمپەريا دارەجەسىنە كوتەرگەن، ءۇش جاقتى قورشاۋدا قالعان، ۇلى سەبتەن-بالجىر كان-ءسيدىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن  گالدان بوشىقتى حان: «مەنىڭ تۇبىمە سەن جەتكەن جوقسىڭ، كان-سي،  تۋعان باۋىرىم سەبەن-رابدان جەتتى. جوڭعاريانى تارتىپ الدى. مەن وتانسىز قالدىم. مەن سەنىمەن سوعىسار ەدىم، بىراق، حالحا مونعولدىڭ كەرىن قۇشتىرىپ، سارىاياق شەرىكتەرىڭنىڭ تابانى جوڭعاريانى باسادى-اۋ، دەپ قاۋىپتەنەمىن. ودان دا وتانىمدى ازات ساقتاعانىم ارتىق. بۇل قورلىقتان ءولىپ قۇتىلايىن!» – دەپ سالەم ايتىپ، 1697 جىلى 3 مامىر كۇنى باتىس مونعولياداعى اشامۋتاي دەگەن جەردە قۇسالىقپەن دۇنيەدەن ءوتتى. سەبەن-رابداننىڭ جەرى كەڭىپ: «گالداننىڭ جەرىنىڭ بارلىعى – مەنىڭ كوز الدىمدا. قىتايعا باعىنعان تايشىلاردىڭ ءبارى مەنىڭ جاۋىم، سوندىقتان ماعان قايتارىپ بەرىڭدەر!»– دەپ شاپتىقتى. بىراق بۇل – اشىنعاننىڭ اشۋى عانا ەدى. ويتكەنى، كان-ءسيدىڭ سارىاياق شەرىكتەرىنىڭ تابانى جوڭعاريانىڭ ەتەگىن باسىپ، كەۋدەسىنە شىعىپ، سول ارقىلى بۇرىن ەستىپ-بىلمەگەن قازاق دالاسىنا تىمىسكىلەنىپ  كىرىپ كەلە جاتقان بولاتىن. بۇل پيعىلىن جۇزەگە اسىرىپ، سەبەن-رابدانعا قارسى قويۋ ءۇشىن كان-سي پاتشا گالدان-بوشىقتى حاننىڭ ۇلى سەبتەن-بالجىردى ءتىرى قالدىرىپ، دارەجە بەردى، قىزىن ۇزاتتى.

 بىز وسىمەن گالدان بوشىقتى حان مەن تسەبەن-رابتاننىڭ اراسىنداعى «كەكتى بەسىكتى» تەربەتكەن،جوڭعار يمپەرياسىن تاريح ساقناسىنا شىعارعان «قاعانات قاتىندارى» تۋرالى ءافسانانى اياقتايمىز. ايتپاقشى، بۇل «كەكتى بەسىكتىڭ» قازاق حانى تاۋكەگە جانە سەبەن-رابداننىڭ قازاق دالاسىنا شابۋىل جاساۋىنا دا قاتىسى بار بولىپ شىقتى. ونى بايانداماساق، تسەبەن-رابداننىڭ «قازاققا قاستىعىم جوق ەدى، وزدەرى نامىسىما ءتيىپ، «قالىڭدىعىمدى توناپ، قورلادى» – دەگەن ءۋاجى اتاۋسىز قالار:

«سەبەن-رابتاننىڭ جوڭعار حانى رەتىندەگى العاشقى سىرتقى شاراسى قازاق حانى تاۋكەمەن اراداعى سوعىس بولدى. 1698 جىلى كوكتەمدە سەبەن-رابدان قىتاي پاتشاسى سيۋان ە-گە جازعان حاتىندا: سوعىستى «ءوز ەركىممەن ەمەس، اسا ءماجبۇر بولعاندىقتان دا باستادىم. وعان تاۋكە حاننىڭ وزبىرلىعى سەبەپ بولدى. اۋەلىدە تاۋكە مەنەن: گالداننىڭ تۇسىندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، لحاساداعى دالاي-لاماعا سىيعا تارتىلعان ۇلىن بوساتۋعا كومەكتەسۋىمدى ءوتىندى، ونىڭ ەسەسىنە، ول – تاۋكە مەنىمەن وداقتاس جانە تاتۋ بولاتىنىنا سەندىردى. مەن – سەبەن-رابدان، تاۋكەنىڭ ۇلىن بوساتتىرىپ الىپ، ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن  ساقتاۋ ءۇشىن قاسىنا 500 ادام قوسىپ قايتاردىم. بىراق تا تاۋكە مەنىڭ بۇل قايىرىمدىلىعىمنىڭ قارىمتاسىن قاستاندىقپەن قايىردى، مەنىڭ ادامدارىمنىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ تاستادى. سودان كەيىن مەنىڭ قولاستىمداعى ۋركەدەي-باتىر-ءتايجىنى جانە ونىڭ ادامدارىن تۇگەل ءولتىرىپ، تونادى، وزىنە تۇتقىن ەتىپ الدى. سودان كەيىن كوپ ۋاقىت وتپەي ءجۇز تۇتىننەن اساتىن مەنىڭ ۇرانحاي جاساقتارىمدى ايەلىمەن، بالاسىمەن، بارلىق مال-مۇلكىمەن تارتىپ الدى. سونىمەن قاتار تاۋكە حان ەدىل بويىنان جوڭعارياعا ۇزاتىلىپ كەلە جاتقان مەنىڭ قالىڭدىعىمنىڭ، ايۋكە حاننىڭ قىزىنىڭ كوشىنە شابۋىل جاسادى. سونداي-اق، ول – تاۋكە حان رەسەي جەرىنەن تاۋار الىپ كەلە جاتقان مەنىڭ كوپەستەرىمدى تونادى. سوندىقتان دا مەن ونىڭ  قىساسىنا– قىساس جاساپ،  اسكەرىممەن سوعىسقا اتتانۋعا ءماجبۇرمىن. مەن وسى حابار ارقىلى، سىزگە،  مارتەبەلى اعزام، مەنى سوعىسقۇمار ەكەن دەپ ويلاماسىن دەگەن ۇمىتپەن ءوزىمنىڭ جازىقسىز ەكەنىمدى مالىمدەيمىن» (ي.يا.زلاتكين) – دەيدى.

 سەبەن-رابداننىڭ جازىپ وتىرعانى شىندىق پا، جوق، جاي بوپسا ما؟ الدە بۇل: جوڭعارلاردىڭ 1628-1632, 1643, 1680, 1681-1684 جىلدارى قازاق دالاسىنا جاساعان جورىقتارىنا قايتارعان تاۋكە حاننىڭ جاۋابى ما؟ سەبەن-رابداننىڭ تۇسىنداعى قازاقتى «اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراتقان» 1711-1712, 1714, 1717 جىلعى جانە «القاكولگە اپارىپ سۇلاتقان» 1723 جانە 1725 جىلعى شاپقىنشىلىققا «سەبەپ بولعان»، شىنىمەن دە، ايۋكە حاننىڭ قىزىنىڭ – سەبەن-رابداننىڭ قالىڭدىعىنىڭ كوشىنىڭ  شابىندىعا ۇشىراۋى ما؟ سوندا، «كەكتى بەسىكتىڭ» قۇنى ءۇشىن ءار بەس قازاقتىڭ ۇشەۋى باسىن بەرگەنى مە؟ انىعى: 1726 جىلى بىلەۋتى وزەنىنىڭ بويىندا 65 مىڭ قالماق اسكەرىن 40 مىڭ قازاق قولىنىڭ جەڭگەنى، سەبەن-رابداننىڭ 1727 جىلى ولگەنى، سول جىلى اڭىراقاي شايقاسىندا قازاقتاردىڭ شەشۋشى جەڭىسكە جەتكەنى. ال وسى قىرعىنعا سەبەن-رابداننىڭ قالىڭدىعىنىڭ قولعا ءتۇسۋى سەبەپ بولدى ما، ول جاعىن تۇبىرلەپ ءتۇسىندىرۋ قيىن. «باي قيماق – جان قيماق» دەگەن قازاق ماتەلىن بىلەمىز، الايدا «قاتىن ءۇشىن جان پيدا» دەگەندى ەستىمەپپىز. دەگەنمەن دە، دۇنيەنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنداعى، سونىڭ ىشىندە وسى افساناداعى قاندى قىرعىنداردىڭ بارلىعى «قاتىنداردىڭ – يمپەراتريتسالاردىڭ» كەسىرىنەن ۋشىققانىن ەسكەرسەك، ول دا مۇمكىن. «كەكپەن تەربەتىلگەن بەسىكتە» اياۋشىلىق بولماق ەمەس. ءسويتىپ، «كەكتى جاتىردا» تۋىپ، «كەكتى بەسىكتە تەربەتىلگەن»، «كەكتى جورىقتان» پايدا بولعان جوڭعار حاندىعى اقىرى «انۋ قاتىن» مەن ايۋكە حاننىڭ قىزىنىڭ جانە ناعاشىلى-جيەندى داۆاتسي مەن ءامىرسانانىڭ كەسىرىنەن  جويىلىپ كەتتى.

القيسسا، مىنە، وسى جولدارمەن ءبىز دە دىتتەگەن جەرىمىزگە جەتتىك. جوڭعار حاندىعىن تاريح ساقناسىنا شىعارعان: كەكتى بەسىكتە تەربەتىلگەن; نە اكە-شەشەسىن، اعا-باۋىرىن ءولتىرىپ، اپكە-ءسىڭىلىسى زورلىقپەن تۇل ەتىلگەن; نە ەل-جۇرتىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن باسىن كەيقۋات قاتىندىققا كوندىرگەن; نە حاندىقتى ساقتاپ، ۇلىسىن حاندىق دەڭگەيىنە جەتكىزگەن «كەكتى قاتىندار» ەكەنىن ەرلى-زايىپتى پوچەكاەۆتاردىڭ جيناقتاعان دەرەكتەرىنە جۇگىنە وتىرىپ پايىمدادىق. وسى ءافسانادا اتى اتالعان، ەسكىشە – قاتىن، بىزشە – ايەلدەردىڭ ءار قايسىسى، باسىندا ەسكەرتىپ وتكەنىمىزدەي، «ساندا – ساناتى، توردە – ورىنى جوق» جوڭعار حاندىعىنىڭ تاريح ساقناسىنا شىعىپ قانا قويماي، «كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى يمپەرياسى» دەڭگەيىنە جەتۋگە، ءبىرى – تامشىداي، ءبىرى – تۇماداي، ءبىرى – بۇلاقتاي ۇلەس قوسىپ، اقىرى كەكتى تەڭىزگە اينالدىردى.تۇپكى «كەكتى بەسىك» بودانشار-مۇڭلىقتىڭ جۇكتى ايەلدى زورلاۋىنان باستالدى. امباعاي قاعان قىزىن ۇزاتقان جولدا ۋلانىپ ءولدى. ەسۋكەي مەركىتتىڭ ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قالىڭدىعى ولەۋىن-ءۇجىندى تارتىپ الدى. ەسۋكەيدىڭ ءوزى  بورتە-ۇجىنگە قۇدالىق تۇسكەندە ۋلانىپ ءولدى. بورتە-ءۇجىندى مەركىتتەر تارتىپ الدى. كوپتىڭ كوزىنشە زورلانعان تەركەن قاتىن ۇلىستى بەسكە ءبولدى. ۇگىل-قايمىشتىڭ تۇسىندا بيلىك ۇگەدەيدەن تولۋ اۋلەتىنە كوشتى. سورقاقتان قاتىن ۇلى قۇرىلتايدىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى. ءشاپي – «ۇلى جۇرتتىڭ» ءدىنىن وزگەرتتى. ماندۋحايدىڭ تۇسىندا،  «التىن ۇرىققا» ايەلدەر (قاتىندار)  اۋلەتى جاعىنان الىستان كەپ قوسىلاتىن جيەندەر – ويرات ۇلىسى»  تاققا ۇمتىلدى.

ولار وزدەرىنىڭ، ياعني، شوروستاردىڭ ارعى تەگىن اسىلداندىرۋ ءۇشىن، شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىنە بالاما رەتىندە مىناداي اسىرە  ءافسانا شىعاردى. ەستە جوق ەسكى زاماندا جاس اڭشى بيىك تاۋدىڭ باسىنداعى يەن كولگە كەلەدى. ونىڭ جاعاسىنان سۋعا ءتۇسىپ جۇرگەن پەرىنىڭ قىزدارىن كورەدى. بىرەۋىن ۇستاپ الىپ، ماۋقىن باسادى. ارادا توعىز اي وتكەندە پەرىنىڭ قىزى تاپقان ۇلىن اعاشتىڭ باسىنا ءىلىپ كەتەدى. ونى اعاشتىڭ وسكىنى ەمىزىپ وسىرەدى. اعاشتى سوراپتاپ ەمىپ وسكەندىكتەن «سوراپ، شوراپ، شوروس» اتانىپ كەتەدى. ونى تاۋىپ العان ادامدار ءبىر عۇلاماعا كورسەتەدى. وقىمىستى: كوكتەن تۋعان اۋليە بالا ەكەن. حان سايلاڭدار – دەيدى. شوروس تايپاسى سول اۋلەتتەن تاراعان-مىس – دەلىنەدى (ە.ي.كىچانوۆ). ەكىنشى ءبىر اڭىزدا، جاس ءسابيدى اعاشتىڭ قابىعىنىڭ اراسىنان تاۋىپ الادى. بۇل قىپشاقتاردىڭ تارالۋى تۋرالى اڭىزدان اينىمايدى.قالاي دەگەنمەن دە، شوروستاردىڭ، ويراتتاردىڭ ارعى تەگىندە «كەكتى دە كۇماندى» بەسىككە قاتىستى ءبىر بۇلدىرلىق بار.

قويشى، سونىمەن، الگى «پەرىنىڭ تۇقىمدارى»، شوروس قىزى ماندۋحايدىڭ ۇلى – بولاتتار – باتىرلانىپ، حاندىق قۇردى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتەرلىسى –  قۇتىقتاي-سەچەن قونتايجى بولدى. ول: سەندەردىڭ ەندىگى ۇلى ۇرىقتارىڭ – باتىستا ءوسىپ-كوكتەيدى. پۇت قۇدايى سەندەرگە «التىن وردانى» مەڭزەپ تۇر. اتتان. پۇت ءدىنىن تاراتىڭدار. مەن باتامدى بەردىم! – دەپ جار سالۋى مۇڭ ەكەن، قونتايشى اتاۋلى باتىسقا – قازاق دالاسىنا، ياعني،  سارىدالادان – سارىارقاعا  دۇلەي قۇيىن بوپ لاپ قويدى.

ال، بۇل تاريح – ءبىزدىڭ ۇستىنىمىزدان تىس تاقىرىپ. «كەكتى بەسىكتەن» تۋعان تۇقىمدار كەكتى يمپەريانى دۇنيەگە اكەلدى. ال سول «كەكتى يمپەريانىڭ» قىزدارى مەن جەسىرلەرىنەن تۋعان جيەندەرى – «قالماقتان جىلقى قايىرعان، قاتىن-بالاسىن ايىرعان» قازاقتار – كوشپەندىلەردىڭ سوڭعى ۇلى يمپەرياسىنىڭ توز-توزالاسىن شىعارىپ، جەر بەتىنەن اتىن ءوشىرىپ تىندى.

بۇل نە سوندا؟ تاريحي زاڭدىلىق پا، جوق، تاريحتىڭ تالكەگى مەن مازاعى ما؟ الدە، جورگەگىنەن ۇشىنعان كەكتى بەسىكتىڭ زاۋالى ما؟ كىم ءبىلسىن.

بەسىگىمىز بۇزىلماسىن! ءتامات-تامام.

تۇرسىن جۇرتباي

"ۇلت پورتالى"

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз