Qazirgi tańda aǵylshyn tili halyqaralyq til bolsa, XVI-XVII ǵasyrlarda Shyǵys elderine barǵysy keletin eýropalyqtar qypshaq tilin bilýge mindetti bolǵan
VIII ǵasyrda alýan tildi avtorlardyń shyǵarmalarynda Shyǵys Eýropanyń slavıan halyqtary poloveter nemese pechenegter, Batys Eýropanyń latyn tildi halyqtary qumandar. Shyǵysta – qypshaqtar, keıinirek arab elderinde mámlúkter dep ataǵan taıpa paıda boldy. Alǵashqy ret qypshaq etonımi Selengadaǵy 759 jyly jazylǵan tasta kezdesedi. Negizinen qypshaq taıpalarynyń 5 toby bar. Sonyń biri Qazaqstan-Oral boıy qypshaqtary buǵan saq jáne Edil-Jaıyq toby da kiredi. L.Gýmılevtiń HI ǵasyrda túrkilerdiń asa iri etnos retinde tarıh sanynan shyǵyp qalǵandyǵy jónindegi tujyrymy belgili. Dál osy kezde olardyń ornyn qypshaqtar basady. Ol alǵash parsy aqyny Nasır-ı Husraýdyń dastanynda (1030 j.) atalady. Orys jylnamalarynda “Qypshaq dalasy” dep shyǵysta Edilge, batysta Dneprge deıin sozylyp jatqan jerlerdi ataǵan. Is júzinde qypshaqtar qonysy Karpat taýlarynyń ormandy bókterlerine deıin jetkeni tarıhı derekterden málim.
Endi qypshaq tiliniń ústem bolǵandyǵynyń dálelin keltirsek:
Deshti Qypshaq Eýropadaǵy teńiz joldarynan táýelsiz bolǵan alǵashqy el boldy. Onyń óz zańdary men erejeleri, túrki tili ústemdik etti. Vızantııa men Skıfııada is-qaǵaz bes ǵasyrǵa jýyq osy tilde júrgizildi. Eger qazirde aǵylshyn tili halyqaralyq til bolsa, XVI-XVII ǵasyrlarda Shyǵys elderine barǵysy keletin eýropalyqtar memleketaralyq til rólin atqarǵan qypshaq tilin bilýge mindetti bolǵan. Túrki tilderiniń negizgi bóliginiń túp tamyry – qypshaq tilinde osydan 700 jyl buryn Altaı men Dýnaı arasyn mekendegen halyqtyń bári sóılegen. Tipti sultan Beıbarys bılegen tusta bul til Mysyrda da qoldanysta bolǵany taǵy bir dálel. Altyn Orda dáýirlep turǵan kezde qypshaq tilin bilmegen adamnyń kún kórýi qıyn bolǵan. Osy jóninde bir jazba eskertkishtiń qoltańbasyna kóz júgirtsek Kefede turatyn bir saýdager balasyna úlken isin mıras ete otyryp, Uly Jibek jolynda qalaı saýdamen aınalysý kerektigin úırete kele, ulyna bylaı dep jazady: «Jibek jolyna kerýenińmen attanbas buryn aldymen saqalyńdy ósirip, shashyńdy taqyrlap alyp, qyzmetshi jáne eki kúń jaldap jáne qypshaq tilin úırenýge tıistisiń». Qypshaq tiliniń mańyzy osydan-aq ańǵarylmaı ma? Qypshaq tilindegi eń alǵashqy kitap 1588 jyly Lvovta shyqqan, ol kádimgi adamdarǵa arnalǵan duǵalar. Davıd patsha orta ǵasyrda grýzınder men armıandardy bılep turǵan tusta 40 myń qypshaqty jaldamaly jaýynger retinde aldyrǵan, ol áskerler Kavkazda turaqtap qalǵan. Budan túıetin oı taý halyqtary arasynda, ásirese ázirbaıjan halqynda qypshaq dıalektisi bar. Taǵy bir dálel Mámlúkter bılik basyna kelgennen keıin, 1517 jyldan bastap 1811 jylǵa deıin Mysyrda qypshaq tili arab tilimen teń qoldanylǵan.
Qypshaqtar orta ǵasyrlarda Iran, Aýǵanstan, Úndistan, halyqtarymen tyǵyz rýhanı-mádenı-ekonomıkalyq qarym-qatynasta bolǵan. Olar Mysyrda ǵana emes, aty atalǵan elderde de turyp, olardyń saıası ómirine belsene aralasqan. Bálkim, uzaq jyldar boıy Úndistanǵa bılik júrgizgen Zahır-ad-Dın Babyr "Qypshaq bekinisi", "Qypshaq asýy", "Qypshaq qyraty" degen ataýlardy bekerge qoldanbaǵan bolar. Dańqy alysqa ketken qypshaqtardyń biri Balh qalasynda 1695 jyly týǵan Qojamqul bek Balhı (Qypshaq han) bolyp tabylady. Ol "Tarıh-ı-Qypshaq" (Qypshaqtar tarıhy) kitabynyń avtory retinde málim. Bul eńbektiń qundylyǵy onda XV-XVI ǵ.ǵ. qazaq taıpalary týraly, Ámir Temir, Uly Moǵoldar,Shaıbanıdtar jáne t.b. urim-butaǵy týrasynda málimetter keltirilýinde jatyr. Atalǵan shyǵarmanyń qoljazbasynyń ártúrli nusqalary búginde Londonda,Parıjde,Tashkentte jáne Sankt-Peterbýrgtiń Shyǵystaný ınstıtýtynyń qoljazbalary qorynda saqtaýly. Qypshaq tiliniń kelesi qudireti «Kodeks Kýmanıkýs» XIII-XIV ǵ.ǵ. dúnıege kelgen alǵash jazba. Ol 164 betten turatyn qypshaqtar halqynyń sózdigi. Osyǵan baılanysty bir derekpen bólissek 1362 jyldyń tamyzynda Qaıta órleý dáýiriniń ataqty aqyny Franchesko Petrarka Veneııadaǵy Áýlıe Marktyń hramyna kóp kitap syıǵa tartady. Olardyń ishinde VIII-IX ǵ.ǵ. qoljazbasy da bolǵan. Muqabasynda latynsha «Codex Cumanicus» (Kodeks Kýmanıkýs) degen jazý bar, biraq avtory kórsetilmegen.Mamandardyń pikirinshe, bul kitap Qara teńiz mańyndaǵy qypshaqtardyń qalamynan týyndaǵan. Tarıhı derekterge súıensek, «qypshaq» jáne «qazaq» degen uǵymdardyń qatar shyqqanyn baıqaımyz. Árıne «qazaq» sózine qatysty san qıly pikirler bar, degenmende Deshti Qypshaqtyń Altaıdan Dýnaıǵa deıingi alyp jatqan keń baıtaq qazaq jeri ekendigine eshkimniń kúmáni joq.
Dáýlet IZTILEÝ
"history.kz" saıty
