Jylan kegi

I

...Amaly taýsylǵan Bala Molda kıiz kitabyna qarap otyryp bolashaq taǵdyryn kórdi.

Otyz jyldan soń qytaı men orystyń shekarasy ashylatynyn, sol kezde elge kelip, jylannyń býylǵan tilin sheshse, Shah-Mardan keshirip, bári durys bolatynyn boljady.

«Aqsarbas, aqsarbas!» dep qýanǵan jigit asty býyrqanyp, ústi jybyr-jybyr jyljyp aǵyp jatqan Tekestiń qandy sýyna qoıyp ketti. Beti bolar-bolmas qozǵalǵanymen, Tekestiń asaý tolqyny moldaǵa kúsh bermeı, óz ıirimine qaraı tartyp bara jatty.

Sýǵa birjola jutylyp joq bolar ma edi, kim bilsin, áıteýir, kıimi bir butaǵa ilinip aman qalǵanyn biledi.

Bala molda esinen tanyp, birneshe kún sol butada ilinip turdy.

II

Bul kúnde Bala moldanyń saqal-murty býryl tartyp, jetpisten asqan. Alpysty «tal tús» dep óz kóńilin ózi aldamaq bolýshy edi, jetpisti jelkelegeli beri dám-tuzynyń túgesilip bara jatqanyn ishteı seze bastady.

Kúnde bir ýaqyt shekara boıyndaǵy Tekes ózeniniń jaǵasyna baryp, anaý kóz ushynda kóringen týǵan jerine, balalyq bal dáýreni zymyrap ótken atamekenge, atameken bolǵanda da ákesiniń súıegi qalǵan Jabyrdyń jalpaq jotasyna telmiretin de turatyn.

Osy bir tustan bar bolǵany otyz-otyz bes shaqyrym jerdegi Tuzkólge jetip, Qudaı aldyndaǵy kúnásinen arylsam degen armanyna jeter kún týar ma? Bala moldanyń janyna jalǵyz osy suraq maza bermeıtin.

Úısintaýdyń etegindegi Súmbe aýylyna dúrbi salady da otyrady. Ózi tanıtyn eskikózderden bir adamdy kórip qalamyn ba degen úmiti sanasynan eshqashan da sónbek emes. Qııal degen shirkiniń júırik qoı. Qaragermen sar jelip Súmbege jetip barǵysy keletin. Sosyn Qysańnyń sýyn órlep, bir saǵatta Shartastyń etegine jetse, sodan Sarybastaýdy basyp ótip, aınaldyrǵan úsh saǵattyń ishinde Tuzkólge aıaq ilindirer edi. Tuzkólge jetse boldy, kesh te bolsa Táńir Ieniń aldynda jasaǵan aıybyn jýyp-shaıýǵa múmkindik alar edi. Biraq osy úsh saǵattyq jerge jete almaǵanyna, mine, elý jyl. Osy elý jyldan beri Bala moldanyń armany – Tuzkóldi kózimen bir kórý. Tuzkólde jolyǵatyn bireýi bar edi.

Bireýi degenimiz – adam emes, maqulyq. Maqulyq bolǵanda da jer baýyrlaı ıreleńdep júrgen jylan. Tiri bolsa, jylandardyń elý jyl burynǵy basshysy Shah-Mardannyń ózinen kesheýil surap, aıaǵyna jyǵylmaq. Ejelgi jylandar eli patshasynyń atyn ıelengen kishi Shah-Mardan bu ómirden baqıǵa ozsa, onyń úrim-butaǵynyń aıaǵyna bas qoıyp, óz aıybynyń qunyn tólemek. Ol qun nemen ólshenerin de jaqsy biletin edi. Jalǵyz uldyń tútinin tútetip otyrǵan kelininiń aıaǵy aýyrlaǵaly beri sol qunnyń tólenetin kezi taıaǵanyn seze bastady. Bala moldanyń bir bilmestigi nemeresiniń taǵdyryn tálkekke salǵaly tur. Mynaý temir qorshaýdy buzyp, anaý Tuzkólge jetip jyǵylmasa, urpaǵy atasyna máńgilik laǵynet jaýdyrady. Búıtken moldalyǵynan ne qaıyr?!

El sanatynda tirshiliktiń tar qamytyn súırep kúneltse, búginde shekaraǵa telmirmeı-aq jurt sekildi ómir súrer edi ǵoı. Jylannyń tilin úırenip tapqan baǵym qane?! Qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyrda molda bolmaq túgili, tilin kálımaǵa keltirmegen talaı adam kóldeneń qııanatsyz-aq ómirden ozyp jatqan joq pa?! Sonyń bárin Qudaıekem tozaqqa shyjǵyra beredi deýge Bala moldanyń tili barmaıdy. Al óziniń kúnási – eń aýyr kúná. Pende balasynyń barlyǵy birdeı mundaı qııanatqa bara almaıdy. Bara qalǵannyń ózinde endigi bir qareket jasap, Jappar Ieniń aldynda kóz ilmeı qulshylyq etip, kóńilindegi bar kirdi shaıyp úlgerer edi. Dál Bala moldadaı elý jyl boıy azapqa túspes edi.

«Tozaq degendi o dúnıede kóremiz» dep jaǵasyn jaılaýǵa salyp júretin pendeler jeterlik. Bala molda sol tozaqty osy ómirde kórip kele jatyr.

Kózi ilinip ketse boldy, jylanǵa aınalady. Jylanǵa aınalyp, jer baýyrlap ysyldap, kóp adamdy shaǵyp jatady. Biraq tiliniń ýy joq, shaqqan adamy ólmeıdi.

Bir mezette aldynan kelini men balasy shyǵa keledi. Kelini qyshqashpen janǵan otyndy qysyp ustap alǵan. Al balasy shelekke quıylǵan jaǵarmaıdy ákesine qaraı shashyp jibermekke oqtalyp tur. Bala molda jalǵyz ulyna aıyr tilindegi ýdy tógip-tógip jiberedi. Sol-aq eken, balasy baj etip qulap túsedi. Áne, Oraly kúpteı bolyp kógerip, isinip barady. Aınalasyndaǵy aýyl adamdary «túıme, túıme!» dep aıqaılaıdy. Bala molda bolsa býlyǵyp: «baý, baý» dep yńyrsyp jatyr.

Bala molda óstip arpalysyp jatyp oıanady da, Qaragerge minip Tekes boıyna ketedi. Tekes boıyna jetip, tereń oıdyń teńizine batady. «Qudaıdy tanyp, tabıǵattyń tylsymyn bilip, adamdy bylaı qoıyp jyndarmen de dos-jarandyq jasap júrip óziniń, óz urpaǵynyń bolashaǵyn boljaı almaǵan soń, molda atanyp ne kerek edi?!». Bala molda osyny oılap, eshkim joqta kóziniń jasyn syǵymdap alatyn bolǵan.

III

Áli esinde, Bala molda aty endi ǵana shyǵyp, on bes-on alty jasqa tolǵan kezi. Jurt Shálkóde jaılaýyn en jaılap, saıasattyń salqynyn sezine qoımaǵan ýaqyt bolatyn. Tań namazynan keıin kózi ilinip ketken eken, ákesi oıatty. «Balam, Besbaı baıdyń adamy seni alyp ketýge kelip tur. Kúıeý balasynyń ishine jyn kirgen deı me, áıteýir, senderge zikir salǵyzbaq kórinedi. Jaqyp molda ekeýińdi oınasyn depti», – dedi.

Jaqyp moldanyń atyn estı sala Bala molda eleń etti. Ilimi mol, baqsylyǵy kúshti ákki moldadan úıreneri kóp edi. Birazdan beri Jaqyptan jylannyń tilin túısinip, hasıden oqýdy bilmekke de talap etip júr. Qazirdiń ózinde jylandar basshysynyń tilin tabatyn dárgeıge jetti.

Bala molda dáretin ala sala, alaqandaı beti búrshik-búrshik sheshektiń daǵyna bókken qara balaǵa erip atqa qonǵan. Balanyń aty Turash eken. Albanǵa belgili Medeý bıdiń jalǵyz uly. Bala moldany ákelýge basqany emes, belgili bıdiń balasynyń kelýi túsingen adamǵa úlken mártebe sanalady. Medeý bı – Besbaı baıdyń aǵasy. Besbaı baı aǵasynyń balasyn óz balasy esebinde jumsady ma, joq álde bul Bala moldaǵa degen iltıpattyń belgisi me, bara kórermin dep oılady.

Ózinen jarty múshel kishi bala «bıdiń jalǵyzy» degen aty bolmasa, anaý aıtqandaı tylsym qasıetke ıe emestigi baıqalady. Ákesi jaıly ańyzǵa aınalǵan talaı áńgimeni estip edi. Bul balaǵa shaldyń ol qasıeti qonbaǵan sekildi. Tipti Bala moldany molda eken dep kele jatqan ol joq. Birde balalyqqa salyp, jelpildep jelip aldyǵa ozyp ketedi. Birde bulardy mazaq etken sýyrdy qýalap, jerge túse salyp inine qamshy suǵyp, ábigerlenip jatady.

– Turash, kóz baılanbaı Baltanyń saıyna jetip alalyq, – dedi Bala molda úlkendigin bildirip.

Ekeýiniń júrisi osy sózden keıin ǵana jedeldedi. Kún uıasyna kirip, mal óristen qaıtqan apaq-sapaq ýaqytta bular Besbaı baıdyń úıine jetip jyǵyldy.

Jaqyp molda bulardan buryn kelip, qonys jańartyp, aýyldan bir-eki shaqyrym alys jerge «jyn-oınaq» jasaıtyn úıdi daıyndap qoıǵan eken.

Ertesi kúni aýyl adamdary jınalyp, baqsylardyń zikir salýy bastalǵan.

Osy kún esine tússe, Bala moldanyń júregi soǵysynan jańylyp qala jazdaıdy. Buǵan deıin «men-men» degen jynǵa boı bermeıtin óz boıyndaǵy qasıeti ushty-kúıli joǵalyp, zikir sala bastasa, aýzynan aq kóbik aǵyp, qulap qala bergen. Jaqyp molda da dúleı kúshinen aıyrylyp, shaý tartqanyn baıqatyp ala berdi. Eki molda jabylyp jatyp kúıeý jigittiń ishine kirgen torǵaıdaı jyndy shyǵara almaı aq ter, kók ter boldy.

Bala molda jaıshylyqta mundaı torǵaı keıpinde adam ishine engen jyndy Qurannyń bir súresin oqyp, jýasyta salýshy edi. Bul joly kúıeý jigit alty qanat aq úıdiń ishinde pyryldap «ushyp» júr. Qolyn qanat qyp qaǵyp, ekeýine des berer emes. Endi, mine, ustadym degen kezde kúıeý bala jelbaýǵa jarmasyp, joǵaryǵa órmeleı jóneledi. Eki molda aspanǵa qol sozyp, jelbaýǵa asylyp turǵan kúıeý jigitke jete alsashy. Jaqyp ta, Bala molda da basqa aıla jasamasa, bul torǵaı-jyndy kóndiktire almasyn bildi. Sóıtti de, ekeýi de syrtqa shyǵyp, kıiz úıdiń ústine órmeleı jónelgen. Shańyraqtan sekirip túsip, torǵaı-jyndy ústinen basyp qalmaqshy edi. Kenet Bala molda shańyraqta qanatyn keńge jaıyp turǵan alyp búrkitti kórip shoshyp ketti. Jaqyndaı túspek edi, búrkit búrip túsetin syńaı tanytyp, sańq etti. Jaqyp moldaǵa qarap edi, ol jerde domalap jatyr eken. Ustazy aıbat kórsete almaǵan alyp qusqa betteýge batyly barmaı, Bala molda da ózin-ózi tómenge qaraı tastaı salǵan.

Bala molda esin bir jısa, Jaqyp molda jylamsyrap sóılep jatyr eken.

«Baıeke, baıeke, aǵańyz Medeý bıdiń kıesi qyran qus dep estýshi edim. Sol qyran torǵaı-jyndy bizge bermeı jatyr. Bıge kisi jiberip, kıesin qaıtartyp alǵyzyńyzshy».

Medeý bıdiń balasy atqa mine salyp aýylǵa shapqan. Álden ýaqyttan soń shańyraqtaǵy qyran qus ushyp ketti. Sol-aq eken, jelbaýdaǵy kúıeý bala sylq etip jerge tústi.

Torǵaı-jyn bolsa janyn qoıarǵa jer tappaı, aspanǵa qalyqtap ushyp áp-sátte kózden ǵaıyp boldy.

IÚ

Jaqyp molda osy bir oqıǵadan keıin Bala moldaǵa tálim alarlyq kóp áńgime aıtyp berip edi.

Bul ǵumyrda adam sanasyna syımaıtyn talaı tylsym oqıǵalardyń bolatynyn, ár jaratylys ıesi ózindik qasıetpen jaratylatynyn, ol qasıetti dinniń de, basqanyń da qalybyna salyp, eksheýge kelmeıtinin, áli kúnge tylsym jaıly sansyz suraqtyń jaýabyn eshbir pende tappaǵanyn, tappaıtynyn syr qylyp shertip edi.

«Tylsymnyń jumbaǵyn sheshpek bolǵan adam týra joldan adasady. Óıtkeni Haq Taǵalanyń qudiretimen bolyp jatqan beımálim álemdegi oqıǵalardy myna ómirdiń tar túsinigine salý – delqulylyq. Sol úshin de qarapaıym pendege Qudaıdy tabý, onyń aıtqanymen júrý – jetkilikti is.

Biraq kóshpeli qazaq úshin keı-keıde tylsymnyń shekarasyn buzýǵa týra keledi. Biz sol úshin de ne molda emespiz, ne baqsy emespiz, beımálim bir kúshpen arpalysyp ómir ótkizip jatyrmyz. El-jurttyń, mal-jannyń amandyǵy úshin jyndy basyp, jylandy aýyzdyqtap kelemiz. Babadan qalǵan bul ilimdi taza jolmen ıgerip, maqulyq ataýlyǵa zalal tıgizbeýdi oılaýymyz kerek», – degen Jaqyp molda.

Sosyn osy aımaqqa belgili Ómirzaq batyr men Medeý bıdiń dostyǵy jaıly biraz áńgime aıtqan.

Ómirzaq batyr Medeý bıge erekshe iltıpat kórsetedi eken.

Ol kezde Jaqyp moldanyń da jas kezi. Qurmannyń Kúrkebaıynyń bes ulynyń birin jylan shaǵyp, sonyń ýyn qaıtartýǵa Jaqyp moldany alǵyzady.

Jylan shaqqan jigittiń aty Qusaıyn eken. Jaqyp molda Qusaıyn jatqan úıge kirip kelse, jigittiń basyna shúberekpen sý basyp, on jeti-on segiz jastaǵy appaq sulý boıjetken otyr deıdi.

Jaqyp molda boıjetkendi kóre sala aqyl-esten adasyp qalady. Áli qyz aıttyrmaǵan bozbalanyń qııaly júırik qoı. «Ákeme aıtyp, osy qyzǵa quda túsirmesem, Jaqyp atym óshsin!» deıdi ózine-ózi ishteı kúbirlep.

Jaqyp molda hasıdenin oqyp, jylandardyń patshasy Shah-Mardandy arbasýǵa shaqyrady. Ol kezde Shah-Mardannyń da jas kezi.

Jaqyp molda men Shah-Mardannyń aıqasyn kórýge aıaǵy jetken búkil Alban jurty jınalypty. Jıylǵan jurtqa «Men jylanmen aıqasqanda jylan da, Qusaıyn da kúp bolyp isinip, jarylyp kete jazdaıdy. Maǵan bolysqylaryńyz kelse, ıek qaqqan kezde «túıme, túıme!» dep shýlap qoıa beresizder. Eger de aralaryńyzdan bireý «baý» dep aıtyp qalsa, Qusaıyn da, men de jarylyp ólemiz», – deıdi.

Jaqyp molda hasıdenin oqýdy bastap kep jiberedi. Bir saǵat óter-ótpesten ıreleńdeı jyljyp, qasynda eki nókeri bar jylandardyń patshasy Shah-Mardannyń ózi de jetedi.

– Adamzat patshalyǵynyń jylandar eline jibergen elshisi ediń, eı, Jaqyp... Jaısha shaqyrdyń ba? – deıdi Shah-Mardan óz tilinde.

– Jaıshylyq bolsa, Jylandar eliniń patshasyn áýrelep, mazańyzdy alam ba?! Mynaý Kúrkebaıdyń Qusaıynyn jylan shaǵyp, es-tússiz jatyr. Osy balany shaqqan jylannyń jazasyn berýińizdi suraımyn.

– Es-tússiz jatqan Qusaıynnyń kinásiz ekenin qaıdan bildiń? Jylanǵa alǵash bolyp qater tóndirgen jigittiń ózi bolar. Olaı bolsa, men óz násilimdi shyǵyndaýǵa qarsymyn. Ólsin, Qusaıyn!

– Shah-Mardan-aý, úkim aıtý erterek emes pe? Nuh paıǵambardyń kemesin tyshqan kemirip teskende táýekel etip, tesikti bitegen qasıetti jaratylys emes pe ediń? Sol qasıetiń qaıda ketken? Qusaıynnyń jaǵdaıyn kórip otyrsyń, ony tergeı almaq emespiz. Onan da maǵan shaqqan jylandy taýyp ber. Ózimen tildesip kóreıik.

– Jer betindegi myń-mıllıon jylandy aldyma keltir demekpisiń?! Ol bola qoımas. Jurtyńnan bir jan shyǵyn boldy dep, Patshalyǵymdaǵy bar halyqty seniń aldyńa júrelete almaımyn.

– Endeshe, men de myna halyqqa kóringen jylandy óltire berýge buıryq beremin. Seniń babań men meniń babam san ǵasyrdan beri bir-biriniń tilin taýyp, aralas-quralas beıbit ómir súrip keldi emes pe? Seniń ákeń ólip, han saılanǵanyńda myna men arnaıy Patshalyǵyńa baryp, basyńa aq tamyzbadym ba? Umyttyń ba sony, Shah-Mardan?

Jaqyp molda osyny aıtqan kezde Shah-Mardan únsiz qaldy deıdi. Sosyn nókeriniń birin jumsap, osy aımaqtaǵy jylandardyń bárin shaqyryp kelýge buıryq beripti.

Arada bir saǵat ótpeı jatyp jylandar kóshiniń alǵashqy legi kelip jetti deıdi. Jylandar bir-birden Jaqyp moldanyń tizesine bas qoıyp, «Qusaıyndy men shaqqan joqpyn» dep aıtady da, óz jónine kete baratyn kórinedi. Jylandarmen arbasý uzaqqa sozylady. Bul aımaqta osynshama kóp jylannyń bar ekenin kórgen halyqta es joq. Bári Jaqyp moldanyń áýlıeligine tańdaı qaǵysyp, jaǵalaryn ustap qarap turady. Jaqyp molda men Shah-Mardan sózge kelispeı qalsa, jylandar men adamdar arasyndaǵy soǵys oty áp-sátte tutanyp ketýi múmkin eken. Molda bilimdiligin, Patsha biliktiligin kórsetedi.

Jylandar kóshi saıabyrsyǵan sátte eń aqyry súıretilip bilekteı bir jylan kelip, Jaqyp moldamen arbasa bastaıdy. Jaǵy-jaǵyna tımeı hasıden oqyp jatqan molda álgi jylanmen de tildesedi.

Jylan óziniń eshqandaı kinásiniń joq ekenin, óz jónimen ketip bara jatqan kezde Qusaıynnyń tabanynda taptalyp qalǵanyn, óziniń janyn saqtaý úshin shaǵyp alǵanyn aıtady.

Muny estigen Shah-Mardan kúsheıe bastaǵan:

– Áne, aıttym ǵoı. Kináli – Qusaıyn! Aıaǵyna qarap júrýge shamasy kelmegen adamzat úshin jylan balasynyń taǵdyryn qor ete almaımyn!

Osy sóz aıtylǵan kezde isip-keýip jatqan Qusaıyn jarylýǵa shaq qaldy deıdi. Jaqyp molda da dalbasalap, álgi jylannan «Oqıǵa qaı jerde boldy?» dep surap úlgergen.

– Shartastyń etegindegi jylǵanyń basynda.

– Ol jylǵanyń boıyndaǵy bar jylannyń aýzyn ózińizdiń maquldaýyńyzben býǵan joq pa edik, Shah-Mardan myrza? – deıdi qýanyp ketken Jaqyp molda.

Sóıtse, bul jylan jolaýshylap bara jatyp, aýzy býylǵan jylandar ıeligindegi jerge ruqsatsyz kirip ketken kórinedi. Adamzat pen jylandar patshasynyń ýaǵdasyn buzǵany úshin sol arada bilekteı jylannyń taǵdyry Jaqyp moldanyń qolyna beriledi.

Jaqyp molda hasıdenin sýdyratyp oqı jóneledi. Jan bermek ońaı ma, isinip ketken bilekteı jylan endi moldanyń ózine aıbat shegip, moınyn qaqshıtyp, ysyldap, shaqpaqqa áreket ete bastaıdy. Osy kezde Jaqyp molda ıek qaǵyp jiberedi. Eldiń bári «túıme, túıme!» dep ulardaı shýlap qoıa beredi. Jylan pyrs etip jarylyp, birer saǵatta Qusaıyn es jıǵan kórinedi.

Ú

Jaqyp moldanyń bul oqıǵasyn Bala molda buryn da talaı estigen. Az jyl moldalyq etken jyldarda mundaı bolmasa da, osyǵan jeteqabyl talaı oqıǵanyń ózi de kýási boldy. Bala moldaǵa munan góri Jaqyptyń júregin dir etkizgen appaq sulýdyń jaıy qyzyqtyraq kóringen. Ustazynan qaımyqpaı, appaq qyzdyń jaǵdaıyn da sýyrtpaqtatyp kórip edi, Jaqyp sheshilip sala berdi.

– Búgin ekeýmizdiń berekemizdi alyp, kıemizdiń qutyn qashyra jazdaǵan Medeý bıdiń toqaly ǵoı ol qyz. Qyz emes, jasy qazir qyryqqa taıap qaldy. Kúrkebaıdyń saqyldaǵan bes uly men Ómirzaq batyrdan asyp ol boıjetkenge sóz sala almadym, – dedi kúrsinip. Sosyn sózin jalǵap:

– Osyǵan deıin úsh áıel alyp, erkek kindikti bir ulǵa zar bolyp júrgen Medeý bıge Kámılá sulýdy tórtinshi áıel etip Ómirzaq batyr qosypty, – dedi.

– Anaý Turash degen qara bala sol Kámılá sulýdan týǵan eken ǵoı.

– Solaı dese de bolady. Osy Kámıláni alǵan soń Medeýdiń úshinshi áıeli uldy bolyp, shaqalaqty Kámılá baýyryna basyp alsa kerek. Ol kezde bı ishkeri jaqqa bılik aıtýǵa ketipti. Balany týǵan sheshesi jýastaý adam eken. Onyń ústine bes baýyry men Ómirzaq batyrdy arqa tutqan Kámılá kimge des bersin. Medeý bı jas toqaldyń erkeligin estip: «Bala tym qurysa ýyzyna jaryp, qyryq kún anasynyń omyraýyn emsin», – dep at shaptyrypty. Sóıtse, kelgen shabarmanǵa Kámılá sulý omyraýyn ashyp jiberip: «Bıge keregi ananyń ýyzy bolsa, minekı!» – dep saýyp jibergen eken, sút saýlap qoıa beripti.

Osy oqıǵadan keıin el jas toqaldy jasyna da qaramaı «Aq apa» atap ketipti.

Jaqyp molda osyndaı sheti bar da, shegi joq áńgimelerdiń tıegin aǵytyp, Bala moldaǵa biraz hıkaıattardy aıtyp berip edi.

Bala molda: «Úıiniń irgesine kelip otyryp bıdiń batasyn almaı ketkenimiz jaramas», – dep ustazyn kóndirip, qalyń kirpigi kózin japqan tulǵaly qara shaldyń shańyraǵynan dám tatyp, yqylasyna bólenip aýylyna qaıtqan bolatyn.

ÚI

Albannyń baılary kámpeskelenip Jarkentke aıdalǵan soń, Bala molda Qytaı aspaqqa bel býdy. Ákesi Alban eline kirme bolatyn. Shejire jolymen qýalaıtyn bolsa, óziniń rýy – Qyzaı.

Qytaı men orys jer bólip, shekarany anyqtaǵan kezde Qyzaılar arǵy bette, Albannyń alty bolys eli bergi bette qalǵan-dy. Shekaraǵa ásker qoıylǵan soń eki eldiń qatynasy sırep ketti de, qaıyn jurtyn saǵalap moldalyq etip júrgen ákesi ol jaqtaǵy týǵan-týysymen baılanysyn úzip alǵan edi.

Qyzyldar kelip, Qudaısyzdar memleketin qurǵaly Bala molda bir tyqyrdyń taıaǵanyn seze bastady. Ákesi de dál sol tusta kálıma shahadatyn aıtyp jatyp jan tapsyrdy. Ákeniń sońǵy amanaty: «Elińdi tap, balam!» boldy. «Áne ketem, mine ketem» dep júrgen kezde moldalar da shetinen ustalyp, ıtjekkenge aıdala bastady.

Bala moldanyń týǵan jerdi qıyp kete almaı júrýiniń eń úlken sebebi bar edi. Osy erte kóktemde Tuzkóldiń Qarasaz betkeıindegi Jylandy saıdyń jylandarynyń tilin býyp qoıǵan-dy. Jylannyń tilin kúz kelgende bir-aq sheshetin bolyp ýádelesken. Endi, mine, saıasat sol kúzge deıin tyǵylyp júre turýǵa mursat berer emes.

«Bala moldany ustaýǵa Qaraqoldan eki sherik shyǵypty» degendi estip, moldada tipti es qalǵan joq. «Jaqyp molda qoldy bolǵan eken, Jarkentke jetkizbeı atyp tastapty» degen úreıli habar da el arasynda gýlep tur. Bala molda qansha jerden Allaǵa táýekel etkisi kelgenimen, atadan jalǵyz ekeni esine túse berdi. Sosyn amalsyz, janyn saqtap qalýdyń qamyna kiristi.

Tili býylǵan jylandardyń patshasy Shah-Mardan úılený úshin shalǵaı bir patshalyqqa saparlaı ketken eken. Qalyńdyǵyn alyp kúzde ǵana oralady-mys. Shah-Mardandy kútpeı ketse, bir rýly jylan tilsiz mylqaý bolyp qalmaq. Kúter bolsa, óziniń basy qaıda qalary bir Qudaıǵa ǵana aıan.

...Amaly taýsylǵan Bala Molda kıiz kitabyna qarap otyryp bolashaq taǵdyryn kórdi.

Otyz jyldan soń qytaı men orystyń shekarasy ashylatynyn, sol kezde elge kelip, jylannyń býylǵan tilin sheshse, Shah-Mardan keshirip, bári durys bolatynyn boljady.

«Aqsarbas, aqsarbas!» dep qýanǵan jigit asty býyrqanyp, ústi jybyr-jybyr jyljyp aǵyp jatqan Tekestiń qandy sýyna qoıyp ketti. Beti bolar-bolmas qozǵalǵanymen, Tekestiń asaý tolqyny moldaǵa kúsh bermeı, óz ıirimine qaraı tartyp bara jatty.

Sýǵa birjola jutylyp joq bolar ma edi, kim bilsin, áıteýir, kıimi bir butaǵa ilinip aman qalǵanyn biledi.

Bala molda esinen tanyp, birneshe kún sol butada ilinip turdy.

ÚII

«Bári de beker-aq boldy. Jaqyp moldadan janym aıaýly emes edi ǵoı. Sol joly keletin tajaldy kútip alyp, eki sheriktiń aıdaýynda ketýim kerek edi». Sońǵy kezderi ashýlansa, jylandaı ysyldap, sóıleı almaı qalatyn dertke shaldyqqan Bala molda barmaǵyn shaınap, ókine beretin bolǵan. «Bári de beker-aq boldy, bári de beker-aq boldy» deı beredi ózine-ózi kúbirlep. Túsinde jylanǵa aınalatyn molda endi óńinde jylandyq minez baıqatyp qalatyn bolyp júr. Qaragerge minerde beli ıreleńdep baryp ázer degende er-toqymǵa qonjııady. Tekes boıyndaǵy qyzyl qaıyńdy toǵaıǵa kirgen soń, jylandardyń tilinde egilip, ishtegi bar zapyranyn tógip-tógip jiberedi.

«Aıaǵy joq, tili joq,

Tilinde zahar ýy joq,

Jaýyna tuıaq serperlik

Qaýqary joq, dymy joq,

Jylan jurty, keshirgin!

Tilińdi seniń baıladym,

Tinińdi seniń baıladym.

Qarǵys aıtyp bizderge

Jatyr ma eken, Mardanym!..»

Bala molda budan ary kómeıine keptelgen jyryn aıaqtaı almaı jylap jiberdi.

«Qudaıym-aı, taıaq tastam jerge jete almaıtyn ǵarip ettiń! Bulaı meni qınaǵansha, almaımysyń janymdy!».

Bala molda Tekestiń sýyna betin jýmaq bolyp attan syrǵyp tústi. Aıaǵyn jerge tirep edi, tizesinde ál joq eken, amalsyzdan etbetteı qulady. Qaıtadan turmaq bolyp talpynyp edi, baýyryn jerden kótere almaı qalypty. Qudaıdyń qudireti sheksiz ǵoı, moldekeń jylandaı jylystap, baýyrymen jer syza syrǵı jóneldi. Sóıtti de, Tekestiń sýyna bas qoıyp, ishe bastady. Sýdan óziniń álpetine kóz jibergeni sol edi, júregi dir etti. Sýdyń betinde Bala molda emes, basyn qaqshıtyp ábjylan tur.

– Sen kimsiń? – dedi sý betindegi sulbaǵa.

– Bala moldamyn.

– Bala molda sen emes, menmin! – dedi betin sýmen jýmaq bolyp jatyp.

– Sen molda emes, jylanǵa aınaldyń! – dedi ábjylan ysyldap.

Bala molda ózine qarap edi, shynynda da, denesi jap-jasyl qabyrshyqtanǵan jylanǵa aınalǵanyn kórdi.

Molda qýanyp ketip, Tekestiń sýyn júzip ótip, shekaraǵa qaraı bet aldy. «Qudaı sátin salsa, bir apta tynbaı jortsam, Tuzkólge de jetip barmaımyn ba?» dedi ózine-ózi. «Bıik taýdyń basyna qııalap ushyp qyran da shyǵady, Jer baýyrlap jyljyp jylan da shyǵady», barar jerim taý emes, irgede jatqan Tuzkól ǵoı» dedi kóńili shalqyp.

Sol jerde Shah-Mardanmen júzdesip, ózine úkim keskizbekshi. Adam balasy tastaı berik shekarany buza almaq emes. Al jylan úshin temir qorshaý sóz bolyp pa?! Qazir-aq arǵy betke ótedi de, zýlaı jóneledi.

Bala molda jer baýyrlap áp-sátte temir torly sharbaqqa jetti. Jetti de, sym tartylǵan sharbaqqa jaqyndaı berip kilt toqtady. Baıqasa, aıaǵy men qolyn tyrbańdatyp, eńbektep keledi eken. Jylan bolǵan túgi de joq, kádimgi adam qalpy. Sý-sý kıimi jerdiń topyraǵyna shylanyp, aýyrlap ketipti. Ornynan aqyryn turyp Tekestiń sýyna qaıtadan tústi de, Qarager aty qalǵan jaǵaǵa qaraı júze jóneldi.

ÚIII

«Medeý bı qaıtys bolypty» degen habardy estigen Bala molda bıdiń árýaǵyna Quran baǵyshtap qaıtpaq bolyp jolǵa shyqty. Qytaı eline kele sala úılenip, shańyraq kóterip edi. Bastapqy jyldary jas kelinshegin qımaı, alysqa saparlaýdy qoıǵan bolatyn. Keıin kele kelinshegi jylda bosanyp, jylda balasy shetineı bergen soń, aýyl arasynda ǵana moldalyq quryp, uzap shyqpaıtyn bolǵan. Endi, mine, bıdiń qazasy sebep bolyp, Sholaq Mysqa jele jortyp kele jatyr.

Bala molda bul jaqtyń da jylandarynyń tilin taýyp, patshalarymen tildesip júrgen bolatyn. Bul aımaqty jaılaǵan Jylandar patshasynyń aty Shah-Erden edi. Jol ortaǵa kelgende «Shah-Erden shaqyrtyp jatyr» degen habar aldy.

Jylandardyń patshasy jaıdan-jaı moldany mazalamaıtyny belgili. Bala molda keri burylyp, jylandar mekenine tartyp otyrdy.

Shah-Erden terisine syımaı, ashýdan jarylardaı bolyp otyr eken. Ashý men qaıǵy qabattasyp, tilindegi ýyn kimge tógerin bilmeı túnerip otyrǵan Shah-Erdenniń túri tym qorqynyshty edi.

Buǵan deıin jylan ataýlynyń eshbirinen qaımyǵyp kórmegen Bala molda kádimgideı úreılenip qaldy. Oı degeniń júırik qoı. Sonaý Tuzkól mańyndaǵy Shah-Mardannyń elinen bir habar kelip jetti me dep moldekeńniń tizesi dirildeı bastady. Eger de Shah-Erden Bala moldanyń bir aımaqtyń jylanynyń tilin baılap, qorǵansyz qaldyrǵanyn biler bolsa, bir kúnde úrim-butaǵynan bir adam qaldyrmastan qyryp salary anyq.

– Qurmetti Shah-Erden myrza! – dedi moldekeń ishtegi bar úreıin jeńip. – Meni jaısha shaqyrttyńyz ba?

– Jylannyń tilin bilgeniń bolmasa, zatyń – adam... Qanyńa tartpaı turmaısyń... – dedi Shah-Erden sózin jumbaqtaı bastap. – Bala súıip, áli ákelik sezimdi sezinbegen ediń. Saǵan aıtqan sózim shyǵyn bola ma dep qorqamyn.

Osy sózdi aıtty da, Shah-Erden aýyr kúrsindi.

– Aıtyńyz, – dedi Bala molda taǵatyn taýysyp.

– Aıtsam bylaı... Ótken aıda tuńǵyshymnan aıyryldym. Ulym Táńir Iemniń ajal qylyshynan emes, ózimmen teń dárejeli, Qudaıdyń quly – Adamzattyń qolynan qaza tapty.

Shah-Mardannyń elinen jamanat habar jetti me dep úreılenip otyrǵan Bala molda bul sózdi estigende ishteı qýanyp qaldy.

Sonda da pendelik qýanyshyn baıqatqysy kelmeı:

– Jappar Iem tuńǵyshyńyzdyń aldynan jarylqasyn! – dedi qamyqqan syńaı tanytyp.

– Aıtqanyń kelsin, Bala molda!

– Shah-Erden myrza! Adamzat pen jylandar eliniń arasynda elshilikte júrgen soń, ózime paryz suraqty qoıýǵa mindettimin. Kiná kimnen boldy?

– Kiná – Adam balasynan. Kóknár shegip ýlanǵan ba, joq álde aqyl-esinen adasqan ba, ordasynda jatqan balamdy qasyndaǵy nókerlerimen qosyp, qamshylap óltiripti. Óziń bilesiń, qamshynyń túpki tegi jylan edi. Adamzatqa babamnyń tartqan tartýy bolatyn. Seniń babańa berilgen syı, óz basyma siltendi. Adamzat balasy meniń bir rýly elge aınalar tuqymymdy qurtty. Men onyń týysynan eshkimdi qaldyrmadym. Óltirdim, bárin! Osylaı adamzat balasyna óz qııanatyn sezinsin dedim. Meniń áýletimmen jaýlasýdyń quny qandaı bolatynyn túısinsin dedim.

Qudaıdyń qudiretimen túnde túsine kiremin. Óńinde de sarbazdarym mazasyn alyp júr. Ol qazir Shet Mysta, úlken qysh qumyrada tyǵylyp jatyr. Aınalasyna dostaryn kúzetke qoıǵan. Aýyl adamdary da qanyna tartyp, meni sol qysh qumyraǵa jolatar emes.

Shah-Erden tuńǵyshynyń kegin qaıtarmaı toqtamasy Bala moldaǵa anyq edi. Qansha jerden qanyna tartqanymen, qanjyǵasyndaǵy qorjynǵa jylandar eliniń patshasyn salyp alyp, Shet Mysqa júrip ketti.

Bala molda jele jortyp Shet Mysty jaılaǵan jıyrmaǵa jýyq úıli aýylǵa kesh bata jetti. Aýyl aqsaqaldaryn jınap, óz sharýasyn aıtty.

– Balany qysh qumyra turmaq, temir zyndanǵa salsańdar da qutqara almaısyzdar, onan da óz kúnásin moınyna alyp, jany máńgilik mekende jaı tapsyn, – dedi.

Aýyl adamdary moldanyń aıtqanyna kónbeı, eń aqyrynda:

– Qysh qumyradan jigit shyqpaıdy. Sen ákelgen jylannyń qasıeti kúshti bolsa, qumyranyń syrtynda turyp kegin alsyn! – desti.

Et jelinip, aýyl adamdary dalaǵa shyqty. Qysh qumyrany eki orap jatyp alǵan Shah-Erdendi kórgen jurt shoshyp ketti.

Ábjylan anda-sanda bir qybyrlap qoıyp, alańsyz múlgip jatty da qoıdy. «E, qumyra ishindegi adamǵa ne qater bola qoısyn?!» dep aýyl adamdary úılerine qaıtysty.

Tań atty. Bala molda dalaǵa shyǵyp edi, bir top adam qysh qumyrany alystan baqylap tur eken. Shah-Erden sol baıaǵy maýjyraǵan kúıin ózgertpepti. Kenet qumyra ishinen «Demim bitip barady, qutqaryńdar!» degen jalynyshty ún talyp estilgendeı boldy. Bala molda aýyl adamdarynan: «Daýys estidińder me?» – dep edi, bári eshteńe estimegenin aıtysty.

Shah-Erden úsh kún, úsh tún tapjylmaı jatty da qoıdy. Úshinshi kúni keshkisin Bala moldany shaqyryp alǵysyn aıtty da, jer baýyrlaı óz jónine kete bardy.

Jylan kete salysymen aýyl adamdary qumyrany jyǵyp, aýzyn ashyp kep jiberdi. Qumyra ishinde adamnyń qańqa súıeginen basqa eshteme qalmapty. Qý súıekti kórgen jurt «baýyrymdap» bozdap qoıa berdi.

Qalyń kópshilik Bala moldaǵa tap berdi. Bala molda da daıyn otyr edi, kermedegi atyna qarǵyp minip qasha jóneldi.

IH

Bala molda Shet Mysty artta qaldyryp, Sholaq Mysqa taban tiredi. Medeý bıdiń ornyna Quran oqyp, Aq apa men Turashqa kóńil aıtty.

Qymyz iship otyrǵanda Aq apa moldadan balasynyń bolashaǵyn boljap berýin qolqalady. Bala molda kıiz kitabyn ashyp jiberip: «Aq apa, alystan aǵaıynyń kep qatty qýanady ekensiz» – dedi de, odan arǵysyn ne aıtaryn, ne aıtpasyn bile almaı abdyrap turyp qaldy. «Ákesi ólgendi de estirtedi. Máımóńkelemeı aıt bárin!» – dep Aq apa buıyra sóıledi. «Bárin aıtar bolsam, balańa jer baýyrlaǵan jylannan qater tónip tur. Ózine myǵym bolmasa, ajaly jylannan bolýy múmkin eken. Bul joldan aman qalsa, jalǵyzyńnyń ǵumyr jasy uzaq bolady».

«Aýzyńa kelgendi ottama! – dedi Aq apa ashýlanyp. – Bı balasynyń taǵdyryn boljaıtyn sen kim ediń?! Joǵal kózime kórinbeı!».

Bala molda Aq apaǵa adyraıa bir qarady. Ózi «bolja» dep ótinip, artynan «sen kim ediń?!» dep astamsı qalǵan kempirdiń qylyǵyn túsine almaı abdyrap qaldy. Bir aýyldan janyn ázer saqtap qashyp shyǵyp edi, ekinshi aýyl tildep shyǵaryp saldy. Joly bolmaǵan moldekeń Ermendidegi eline kóńilsiz oralyp, birneshe aı úıden shyqpaı jatyp alǵan.

H

Bala molda alǵash Qytaı eline qonys aýdarǵanda óz jurty Qyzaı eline kelip qosylyp edi. Amal ne, tili býylǵan jylandardyń jaıy maza bermeı, araǵa jyl salmaı-aq Tekes boıyna kóship alǵan.

Tekes boıynda turyp ótken kúnderdi taǵy esine aldy. Elý úshinshi jylǵa deıin otyz úsh jyldyń ishinde úsh áıel alyp úlgerdi. Birinshi áıeli jetinshi ret bosanyp, jetinshi jolǵy týyttan kóz jumdy. Týǵan balanyń báriniń ińgálaǵan daýsy shyqpaı, mylqaý bolyp dúnıege keletin edi de, birer aıda óz demine ózi býlyǵyp shetinep ketetin. Ekinshi áıeli de jetinshi týytynda baqılyq boldy. Bala molda osylaı on tórt urpaǵyn óz qolymen jer qoınyna tapsyrdy. Úshinshi joly jap-jas qyz alyp edi. Bir jyl óter-ótpesten ol da kishkentaıly boldy. Taǵy da mylqaý bala ákesiniń kóz aldynda ajalmen arpalysyp jatty.

Bala molda baıaǵydaǵy óz taǵdyryn ózi boljaǵanyn esine alyp egile beredi. «Otyz jyldan keıin shekara ashylady» dep edi ǵoı kıiz kitaby. Biraq temir tordyń setiner túri baıqalmaıdy.

Jas áıelden týǵan ulynyń da tatar dámi taýsylyp, shetinegen kúni Bala molda atqa qondy da, asaý Tekeske qoıyp ketti. Birer mınýtta-aq ózennen ótkel taýyp, temir qorshaýdy buzyp ótip, Súmbege qaraı shapqylaı jónelgen.

Endi Bala moldaǵa báribir edi. Tuzkólge jetse, sosyn Shah-Mardan urpaǵynyń aıaǵyna jyǵylsa, baıaǵy boljam shyndyqqa aınalyp shyǵa kelmeı me?! Jylandar patshasy moldany keshirip, bul da el qatarly urpaq súımeı me?!

Bala molda shapqylap keledi. «Ia, Qudaı, tirliginde tozaqqa túsken qulyńdy keshire gór! Ia, árýaq, tirshiliginde jahannamnyń otyna shyjǵyrylǵan kúnáhardy jebeı gór!».

Jaratýshydan medet tilegen molda uzaqqa bara almady. Jan-jaǵynan ıt aıtaqtap, qarý kezengen shekarashylar qorshap, áp-sátte qolǵa tústi. Eki eldiń shekarasyn buzǵan qylmysker retinde aldymen Shonjydaǵy otrıadqa, sosyn Almatyǵa jóneltildi. Almatyda biraz tergelgen soń, Máskeýge jiberildi. Bala molda bar shyndyqty aıtyp-aq edi. Orystar moldanyń jylandar jaıly ertegisinen qaýiptenip, úlken qylmysker retinde qamap tastady. Bul aralyqta Qytaı jaqtan da suraý salynyp, eki eldiń elshileri birneshe kún sóılesip, moldany Qytaı eline qaıtaryp aldy. Bala molda buzyp ótken shekara tikeleı Beıjińge baǵynyshty eken. Molda Beıjińniń túrmesinde bir jyldaı tergelip, aqyry «shetelge baryp tyńshylyq jasady» degen aıyppen on jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Sot bitken soń Úrimjiniń abaqtysyna aýystyryldy. Úrimjide jazasyn ótep, on bir jyldan keıin Ermendisine oraldy.

Bala molda ustalyp ketken soń, eki jyldan keıin kelinshegi ul bosanyp, balanyń atyn Oral qoıypty. Oraly «áketaılap» qýana qarsy aldy moldekeńdi. Tili bar, deni saý balany kórgen molda ókirip jylap jibergen.

Kelinshegi men balaqaıdy qushaqtaı sala eńirep: «Men abaqtyda jatqanda uldy bolyppyn, táýbe, Qudaı! Qany meniki bolmasa da, jany meniki, táýbe, Qudaı! Basqa jippen bolsa da jyrtyǵymdy jamadym, táýbe, Qudaı!».

Moldanyń zaryn estigen jurt kózdiń jasyna erik bergen.

HI

Bala molda aýylynyń teń jarymy qotaryla Sovet eline kóship ketkenin estigende eski jaranyń beti ashylyp, taǵy da júregi syzdap qoıa bergen. Taǵdyrdyń isine daýa bar ma?! Shekara buzbaı eki-úsh jyl shydaǵanda, bul da elmen birge ketpes pe edi?! Tuzkólge jetpes pe edi?! Mynaý bulyńǵyr ǵumyrynyń túni bitip, tańy araılap atpas pa edi?!

Kókeıdegi kóp suraq moldanyń sanasyna masadaı yzyńdap tura beredi. Sálden soń ol yzyń jylannyń ysylyna aınalady. Sosyn jatyp alyp jylan tilinde baıaǵy óleńin taǵy da jyrlaı jóneledi:

«Aıaǵy joq, tili joq,

Tilinde zahar ýy joq,

Jaýyna tuıaq serperlik

Qaýqary joq, dymy joq,

Jylan jurty, keshirgin!..».

Jylan bolyp ıreleńdep, tóseginde qınalyp jatqan moldany balasy qushaqtaı alady. «Áke, áke, saǵan ne boldy?» – deıdi shoshynyp.

«Kindigimnen týmasań da, «balam» dep baýyryma basyp edim. Meniń kúnámdi sen arqalamasań boldy, qulynym!» – dep jylannyń tilinde sóılep, túnerip otyryp qalady molda. Sóıtedi de, atyna minip Tekes boıyna asyǵady. Tekestiń jylystap jatqan baıaý aǵysyna qarap otyryp tuńǵıyq oıdyń tereńine súngı jóneledi.

HII

Kempiri ólip, kelinniń qolyna qaraǵaly da birneshe jyl ótti. Kúnige Tekestiń sýyna jylan bop túsip, kıimi sý-sý bolyp úıine qaıtatyn moldanyń túsiniksiz tirligi aýyl adamdaryn da úreılendire bastaǵan.

Buryn moldanyń jylan minezi kóp baıqala bermeıtin. Qazir aınalasyndaǵy adamdarǵa «ýyn shashyp», abyroıdan da aıyryla bastady. Baıaǵyda Bala molda degen atyn el qasıet tutatyn edi ǵoı. Bul ýaqytta esi aýysyp, jyn ıektegen Jaman baqsyǵa aınalǵan-dy.

Elý jyl boıy Jabyrdyń jotasyna telmire qarap, otyz shaqyrymdyq jerge jete almaý degen azaptyń eń úlkeni ekenin dál Bala moldadaı eshkim sezine almaq emes. Iek astyndaǵy Tuzkólge jete almaǵan baıǵus Máskeý men Beıjińniń, Úrimjiniń túrmesin kóredi dep kim oılaǵan?!

Baıaǵy Shah-Erdenniń qysh qumyradaǵy jigitten qalaı kek qaıtarǵanyn esine aldy. Esine aldy da, ózin elý jyl tolǵandyrǵan aqıqatqa kózin jetkizgendeı boldy. Bala moldanyń jazasy ólim bolsa, onda baıaǵyda-aq ıreleńdegen maqulyqtyń biri kezigip, ýyn tógip janyn jahannamǵa jibere salar edi. Moldanyń jazasy ólim emes, osy ómirdiń tozaǵy eken. Bir rýly jylandy tilsiz, ýsyz qaldyrǵan molda da tilsiz, ýsyz qalýǵa tıis eken. Úsh áıelden týǵan on bes bala mylqaý bolyp dúnıege keldi. Tilsiz qalǵany osy emes pe?! On altynshy balasy... Jurt aldynda ózimdiki degenimen, Qudaı aldynda ózgeniki ekeni anyq. Ol úshin kempirine aıyp taqqan emes. On jylǵa aıdalyp ketkeninde jap-jas qyz ózgeniń otyn jaǵyp ketse de molda qyńq deı almas edi. Kempiri buǵan aldanysh taýyp berdi. Osy aldanysh azapty ǵumyryna sál de bolsa shýaǵyn tókti.

Shah-Erdenniń oqıǵasy esine túsip edi, Medeý bıdiń toqaly Aq apa kóz aldyna kele qalǵany. «Bı balasynyń taǵdyryn boljaıtyn sen kim ediń?! Joǵal kózime kórinbeı!» – dep aıbarlana qalǵan Aq apa sol oqıǵadan keıin araǵa alty aı salyp, bir jigitke taı jetektetip jiberipti.

«Bala molda Medeý bıdiń kózin kórgen qasıetti adam edi. Meniń bir bilmestigimdi keshsin! Boljamy durys shyǵyp, alystaǵy jıenim kelip qatty qýandym. Molda aıtqan soń balamdy da jylannan saqtandyryp, qulaǵyna sińire berdim. Balam shóp shabys kezinde molda aıtqan ábjylanmen eski qystaýda kezdesipti. Er-toqymynyń ústinde jatqan jylan az bolmaǵanda jalǵyzymnan aıyrǵandaı eken. Qudaı saqtap qaldy. Jalǵyzdyń ǵumyry uzaq bolady eken. Mynaý taı – aıybymnyń óteýi. Molda razy bolsyn!» – depti.

Qazir Aq apa men Tumash Súmbede turady eken. Bala molda shekara boıynan til alyp kelgenderden osyny estı sala attyń basyn taǵy da Tekes ózenine burdy. Úsh-tórt kúnnen boıy osy mańdy shıyrlap, úıine de qaıtpaı qoıǵan. Kelininiń aı-kúni jaqyndaǵan soń, baıaǵy shetinegen sábıleri esine túsip, úreıi ulǵaıa túsip edi. Endi mine, Qudaı ońdasa, ar jaqqa habar berer adam tabyldy.

Shekara mańyna jaqyndap, eski ádetimen Jabyrdyń jotalaryna dúrbi salyp uzaq otyrdy. Kenet arǵy betten eki jas kelinshektiń daýsy estildi. Basyna qyzyl oramal tartqan eki áıel týra shekaraǵa on bes-jıyrma metrdeı jaqyn kelip, ózenge qarap áńgimelesip tur eken. Bala moldanyń Qudaıdan suraǵany osy emes pe?! Qyzyl qaıyńdardyń arasymen jasyrynyp, kelinshekterdiń janyna jaqyn keldi de: «Qaraqtarym, amansyńdar ma?» – dep aıqaı saldy.

Tosynnan shyqqan daýystan shoshyp, ekeýi aınalasyna alaq-julaq qarasty.

– Qoryqpańdar, men Bala molda degen atalaryń bolamyn. Biz jaqta ózderińdeı shekaraǵa jaqyn júrgenderden «til alyp» turatyndar bar. Solardan Medeý bıdiń uly Turashtyń Súmbede turatynyn estip edim.

– Ondaı bıdi de, Turashty da bilmeımiz, – dedi kelinshektiń biri.

– Mekteptiń ohrannıgi Turash aǵanyń famılııasy Medeýov emes pe edi? – dedi ekinshisi.

– Iá, sol, sol aǵańa sálemim bar edi. Elde eskiliktiń jónin biletin bir molda bar bolsa, Tuzkól mańyndaǵy Jylandynyń jylandarynyń aýzyn sheshkizsin deshi. Bálkim, meniń kóz jasymdy Qudaı kórer! Turashtyń ómirin bir qaterden qutqaryp edim, ol meni myń qaterden arashalasyn! Qaraqtarym, osy sózimdi... – deı bergende Bala molda býlyǵyp qaldy. Sóıtti de, basyn qaqshań etkizip, jylanǵa aınalyp, ysyldap qoıa berdi.

– Myna shal qýa ma?» – dedi kelinshektiń biri.

– Psıhpen sóılesip, sottalatyn jaıymyz joq! Ysyldamaı qarańdy batyr! – dedi ekinshisi.

Qaqshıǵan bas jerge sylq etip qulap túsip, jer baýyrlap ıreleńdeı jóneldi.

HIII

Bala moldanyń sońǵy úmiti Turashqa amanat jetkizý edi. Ony da Táńir qup kórmedi. Sharshap-shaldyǵyp aqyry aýylyna qaıtty. Aýyl syrtynda balasy kútip tur eken.

– Áke, súıinshi berińiz! Nemereli boldyńyz! – deıdi kúlimdep. Bala moldany kóp jyldan beri bir shaqalaqqa zar bolyp júrgen baıǵus balasy qushaqtaı alǵan.

– Súıinshińdi ala ǵoı, súıinshińdi ala ǵoı! – dep molda da balasyn baýyryna basa túsip.

«Qudaı endi nemeremmen synamasa bolǵany» dedi býlyǵyp. Sóıtti de, taǵy da ysyldaı bastady.

– Áke, sizge ne boldy – dedi balasy úreılenip. – Eski dert qaıta qoza bastady ma? Budan keıin Tekes boıyna barmańyzshy. Sol jaqqa barsańyz, bitti, aýrýyńyzdy asqyndyryp qaıtasyz...

Bala molda óz tabaldyryǵyn ózi úreılene attady.

Oramalyn tumshalaı tartqan kelini besik terbetip otyr eken, atasyna atyp turyp sálemin saldy. «Kóp jasa, qaraǵym!» – dedi de, molda besiktegi sábıge nazar da salmastan óz bólmesine ótip bara jatty.

«Ata, ata, toqtashy», – dedi jylan ún.

«Sen kimsiń?» – dedi Bala molda jylan tilinde...

«Nemereńmin, Shah-Mardanmyn!» – dedi sábı.

Bala molda besiktiń jabýyn ashyp kep qaldy!

Eski tanys – Shah-Mardan jatyr ıreleńdep!

Bala molda eńirep qoıa berdi.

«Keshir meni, Shah-Mardan! Elý jyldan beri saǵan jete almaı, tozaqtyń otyna shyjǵyrylyp edim, aqyry óziń keldiń be? Keshir meni, keshire gór!

Jańa týǵan sábıdiń aldyna etbetteı qulap, ókirip jylap jatqan atasyn kelini birtúrli aıap ketti.

HIÚ

Tekes ózeninde butaǵa ilinip aman qalǵan Bala molda Tuzkóldi betke alyp shaba jónelgen. «Basyma qandaı kún týsa da jylannyń tilin sheship ketýim kerek» dedi óz-ózine. Asaý ózenniń moldaǵa jol bermeýi tegin emes. Otyz jyldan soń qytaı men orystyń shekarasy ashylsa da, elge kelip, jylannyń tilin sheshe almaýy múmkin ekeni anyq boldy. Kıiz kitaby Shah-Mardannyń keshiretinin aıtqanymen, Qudaı Taǵalanyń aıany múldem basqa tarapqa tartyp bara jatqany moldany qaıran qaldyrdy. Sóıtti de, birer aı taý-tasta tyǵylyp júre turýǵa beldi bekem býyp, qalyń qaraǵaı ishine sińip ketti.

Bala moldanyń ajaly Tekestiń sýynan boldy ma, Shah-Mardannyń ýynan boldy ma, ony eshkim bilmeıdi.Biletinder Tuzkóldiń Qarasaz betkeıindegi jylandardyń tili áli býýly ekenin ǵana aıtady.

"Ádebıet portaly"