Jylan kegı

I ...Amaly tausylǧan Bala Molda kiız kıtabyna qarap otyryp bolaşaq taǧdyryn kördı. Otyz jyldan soŋ qytai men orystyŋ şekarasy aşylatynyn, sol kezde elge kelıp, jylannyŋ buylǧan tılın şeşse, Şah-Mardan keşırıp, bärı dūrys bolatynyn boljady. «Aqsarbas, aqsarbas!» dep quanǧan jıgıt asty buyrqanyp, üstı jybyr-jybyr jyljyp aǧyp jatqan Tekestıŋ qandy suyna qoiyp kettı. Betı bolar-bolmas qozǧalǧanymen, Tekestıŋ asau tolqyny moldaǧa küş bermei, öz iırımıne qarai tartyp bara jatty. Suǧa bırjola jūtylyp joq bolar ma edı, kım bılsın, äiteuır, kiımı bır būtaǧa ılınıp aman qalǧanyn bıledı. Bala molda esınen tanyp, bırneşe kün sol būtada ılınıp tūrdy. II Būl künde Bala moldanyŋ saqal-mūrty buryl tartyp, jetpısten asqan. Alpysty «tal tüs» dep öz köŋılın özı aldamaq boluşy edı, jetpıstı jelkelegelı berı däm-tūzynyŋ tügesılıp bara jatqanyn ıştei seze bastady. Künde bır uaqyt şekara boiyndaǧy Tekes özenınıŋ jaǧasyna baryp, anau köz ūşynda körıngen tuǧan jerıne, balalyq bal däurenı zymyrap ötken atamekenge, atameken bolǧanda da äkesınıŋ süiegı qalǧan Jabyrdyŋ jalpaq jotasyna telmıretın de tūratyn. Osy bır tūstan bar bolǧany otyz-otyz bes şaqyrym jerdegı Tūzkölge jetıp, Qūdai aldyndaǧy künäsınen arylsam degen armanyna jeter kün tuar ma? Bala moldanyŋ janyna jalǧyz osy sūraq maza bermeitın. Üisıntaudyŋ etegındegı Sümbe auylyna dürbı salady da otyrady. Özı tanityn eskıközderden bır adamdy körıp qalamyn ba degen ümıtı sanasynan eşqaşan da sönbek emes. Qiial degen şırkınıŋ jüirık qoi. Qaragermen sar jelıp Sümbege jetıp barǧysy keletın. Sosyn Qysaŋnyŋ suyn örlep, bır saǧatta Şartastyŋ etegıne jetse, sodan Sarybastaudy basyp ötıp, ainaldyrǧan üş saǧattyŋ ışınde Tūzkölge aiaq ılındırer edı. Tūzkölge jetse boldy, keş te bolsa Täŋır İenıŋ aldynda jasaǧan aiybyn juyp-şaiuǧa mümkındık alar edı. Bıraq osy üş saǧattyq jerge jete almaǧanyna, mıne, elu jyl. Osy elu jyldan berı Bala moldanyŋ armany – Tūzköldı közımen bır köru. Tūzkölde jolyǧatyn bıreuı bar edı. Bıreuı degenımız – adam emes, maqūlyq. Maqūlyq bolǧanda da jer bauyrlai ireleŋdep jürgen jylan. Tırı bolsa, jylandardyŋ elu jyl būrynǧy basşysy Şah-Mardannyŋ özınen keşeuıl sūrap, aiaǧyna jyǧylmaq. Ejelgı jylandar elı patşasynyŋ atyn ielengen kışı Şah-Mardan bū ömırden baqiǧa ozsa, onyŋ ürım-būtaǧynyŋ aiaǧyna bas qoiyp, öz aiybynyŋ qūnyn tölemek. Ol qūn nemen ölşenerın de jaqsy bıletın edı. Jalǧyz ūldyŋ tütının tütetıp otyrǧan kelınınıŋ aiaǧy auyrlaǧaly berı sol qūnnyŋ tölenetın kezı taiaǧanyn seze bastady. Bala moldanyŋ bır bılmestıgı nemeresınıŋ taǧdyryn tälkekke salǧaly tūr. Mynau temır qorşaudy būzyp, anau Tūzkölge jetıp jyǧylmasa, ūrpaǧy atasyna mäŋgılık laǧynet jaudyrady. Büitken moldalyǧynan ne qaiyr?! El sanatynda tırşılıktıŋ tar qamytyn süirep küneltse, bügınde şekaraǧa telmırmei-aq jūrt sekıldı ömır sürer edı ǧoi. Jylannyŋ tılın üirenıp tapqan baǧym qane?! Qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyrda molda bolmaq tügılı, tılın kälimaǧa keltırmegen talai adam köldeneŋ qiianatsyz-aq ömırden ozyp jatqan joq pa?! Sonyŋ bärın Qūdaiekem tozaqqa şyjǧyra beredı deuge Bala moldanyŋ tılı barmaidy. Al özınıŋ künäsı – eŋ auyr künä. Pende balasynyŋ barlyǧy bırdei mūndai qiianatqa bara almaidy. Bara qalǧannyŋ özınde endıgı bır qareket jasap, Jappar İenıŋ aldynda köz ılmei qūlşylyq etıp, köŋılındegı bar kırdı şaiyp ülgerer edı. Däl Bala moldadai elu jyl boiy azapqa tüspes edı. «Tozaq degendı o düniede köremız» dep jaǧasyn jailauǧa salyp jüretın pendeler jeterlık. Bala molda sol tozaqty osy ömırde körıp kele jatyr. Közı ılınıp ketse boldy, jylanǧa ainalady. Jylanǧa ainalyp, jer bauyrlap ysyldap, köp adamdy şaǧyp jatady. Bıraq tılınıŋ uy joq, şaqqan adamy ölmeidı. Bır mezette aldynan kelını men balasy şyǧa keledı. Kelını qyşqaşpen janǧan otyndy qysyp ūstap alǧan. Al balasy şelekke qūiylǧan jaǧarmaidy äkesıne qarai şaşyp jıbermekke oqtalyp tūr. Bala molda jalǧyz ūlyna aiyr tılındegı udy tögıp-tögıp jıberedı. Sol-aq eken, balasy baj etıp qūlap tüsedı. Äne, Oraly küptei bolyp kögerıp, ısınıp barady. Ainalasyndaǧy auyl adamdary «tüime, tüime!» dep aiqailaidy. Bala molda bolsa bulyǧyp: «bau, bau» dep yŋyrsyp jatyr. Bala molda östıp arpalysyp jatyp oianady da, Qaragerge mınıp Tekes boiyna ketedı. Tekes boiyna jetıp, tereŋ oidyŋ teŋızıne batady. «Qūdaidy tanyp, tabiǧattyŋ tylsymyn bılıp, adamdy bylai qoiyp jyndarmen de dos-jarandyq jasap jürıp özınıŋ, öz ūrpaǧynyŋ bolaşaǧyn boljai almaǧan soŋ, molda atanyp ne kerek edı?!». Bala molda osyny oilap, eşkım joqta közınıŋ jasyn syǧymdap alatyn bolǧan. III Älı esınde, Bala molda aty endı ǧana şyǧyp, on bes-on alty jasqa tolǧan kezı. Jūrt Şälköde jailauyn en jailap, saiasattyŋ salqynyn sezıne qoimaǧan uaqyt bolatyn. Taŋ namazynan keiın közı ılınıp ketken eken, äkesı oiatty. «Balam, Besbai baidyŋ adamy senı alyp ketuge kelıp tūr. Küieu balasynyŋ ışıne jyn kırgen dei me, äiteuır, senderge zıkır salǧyzbaq körınedı. Jaqyp molda ekeuıŋdı oinasyn deptı», – dedı. Jaqyp moldanyŋ atyn esti sala Bala molda eleŋ ettı. Ilımı mol, baqsylyǧy küştı äkkı moldadan üirenerı köp edı. Bırazdan berı Jaqyptan jylannyŋ tılın tüisınıp, hasiden oqudy bılmekke de talap etıp jür. Qazırdıŋ özınde jylandar basşysynyŋ tılın tabatyn därgeige jettı. Bala molda däretın ala sala, alaqandai betı bürşık-bürşık şeşektıŋ daǧyna bökken qara balaǧa erıp atqa qonǧan. Balanyŋ aty Tūraş eken. Albanǧa belgılı Medeu bidıŋ jalǧyz ūly. Bala moldany äkeluge basqany emes, belgılı bidıŋ balasynyŋ keluı tüsıngen adamǧa ülken märtebe sanalady. Medeu bi – Besbai baidyŋ aǧasy. Besbai bai aǧasynyŋ balasyn öz balasy esebınde jūmsady ma, joq älde būl Bala moldaǧa degen ıltipattyŋ belgısı me, bara körermın dep oilady. Özınen jarty müşel kışı bala «bidıŋ jalǧyzy» degen aty bolmasa, anau aitqandai tylsym qasietke ie emestıgı baiqalady. Äkesı jaily aŋyzǧa ainalǧan talai äŋgımenı estıp edı. Būl balaǧa şaldyŋ ol qasietı qonbaǧan sekıldı. Tıptı Bala moldany molda eken dep kele jatqan ol joq. Bırde balalyqqa salyp, jelpıldep jelıp aldyǧa ozyp ketedı. Bırde būlardy mazaq etken suyrdy qualap, jerge tüse salyp ınıne qamşy sūǧyp, äbıgerlenıp jatady. – Tūraş, köz bailanbai Baltanyŋ saiyna jetıp alalyq, – dedı Bala molda ülkendıgın bıldırıp. Ekeuınıŋ jürısı osy sözden keiın ǧana jedeldedı. Kün ūiasyna kırıp, mal örısten qaitqan apaq-sapaq uaqytta būlar Besbai baidyŋ üiıne jetıp jyǧyldy. Jaqyp molda būlardan būryn kelıp, qonys jaŋartyp, auyldan bır-ekı şaqyrym alys jerge «jyn-oinaq» jasaityn üidı daiyndap qoiǧan eken. Ertesı künı auyl adamdary jinalyp, baqsylardyŋ zıkır saluy bastalǧan. Osy kün esıne tüsse, Bala moldanyŋ jüregı soǧysynan jaŋylyp qala jazdaidy. Būǧan deiın «men-men» degen jynǧa boi bermeitın öz boiyndaǧy qasietı ūşty-küilı joǧalyp, zıkır sala bastasa, auzynan aq köbık aǧyp, qūlap qala bergen. Jaqyp molda da dülei küşınen aiyrylyp, şau tartqanyn baiqatyp ala berdı. Ekı molda jabylyp jatyp küieu jıgıttıŋ ışıne kırgen torǧaidai jyndy şyǧara almai aq ter, kök ter boldy. Bala molda jaişylyqta mūndai torǧai keipınde adam ışıne engen jyndy Qūrannyŋ bır süresın oqyp, juasyta saluşy edı. Būl joly küieu jıgıt alty qanat aq üidıŋ ışınde pyryldap «ūşyp» jür. Qolyn qanat qyp qaǧyp, ekeuıne des berer emes. Endı, mıne, ūstadym degen kezde küieu bala jelbauǧa jarmasyp, joǧaryǧa örmelei jöneledı. Ekı molda aspanǧa qol sozyp, jelbauǧa asylyp tūrǧan küieu jıgıtke jete alsaşy. Jaqyp ta, Bala molda da basqa aila jasamasa, būl torǧai-jyndy köndıktıre almasyn bıldı. Söittı de, ekeuı de syrtqa şyǧyp, kiız üidıŋ üstıne örmelei jönelgen. Şaŋyraqtan sekırıp tüsıp, torǧai-jyndy üstınen basyp qalmaqşy edı. Kenet Bala molda şaŋyraqta qanatyn keŋge jaiyp tūrǧan alyp bürkıttı körıp şoşyp kettı. Jaqyndai tüspek edı, bürkıt bürıp tüsetın syŋai tanytyp, saŋq ettı. Jaqyp moldaǧa qarap edı, ol jerde domalap jatyr eken. Ūstazy aibat körsete almaǧan alyp qūsqa betteuge batyly barmai, Bala molda da özın-özı tömenge qarai tastai salǧan. Bala molda esın bır jisa, Jaqyp molda jylamsyrap söilep jatyr eken. «Baieke, baieke, aǧaŋyz Medeu bidıŋ kiesı qyran qūs dep estuşı edım. Sol qyran torǧai-jyndy bızge bermei jatyr. Bige kısı jıberıp, kiesın qaitartyp alǧyzyŋyzşy». Medeu bidıŋ balasy atqa mıne salyp auylǧa şapqan. Älden uaqyttan soŋ şaŋyraqtaǧy qyran qūs ūşyp kettı. Sol-aq eken, jelbaudaǧy küieu bala sylq etıp jerge tüstı. Torǧai-jyn bolsa janyn qoiarǧa jer tappai, aspanǧa qalyqtap ūşyp äp-sätte közden ǧaiyp boldy. IÜ Jaqyp molda osy bır oqiǧadan keiın Bala moldaǧa tälım alarlyq köp äŋgıme aityp berıp edı. Būl ǧūmyrda adam sanasyna syimaityn talai tylsym oqiǧalardyŋ bolatynyn, är jaratylys iesı özındık qasietpen jaratylatynyn, ol qasiettı dınnıŋ de, basqanyŋ da qalybyna salyp, ekşeuge kelmeitının, älı künge tylsym jaily sansyz sūraqtyŋ jauabyn eşbır pende tappaǧanyn, tappaitynyn syr qylyp şertıp edı. «Tylsymnyŋ jūmbaǧyn şeşpek bolǧan adam tura joldan adasady. Öitkenı Haq Taǧalanyŋ qūdıretımen bolyp jatqan beimälım älemdegı oqiǧalardy myna ömırdıŋ tar tüsınıgıne salu – delqūlylyq. Sol üşın de qarapaiym pendege Qūdaidy tabu, onyŋ aitqanymen jüru – jetkılıktı ıs. Bıraq köşpelı qazaq üşın kei-keide tylsymnyŋ şekarasyn būzuǧa tura keledı. Bız sol üşın de ne molda emespız, ne baqsy emespız, beimälım bır küşpen arpalysyp ömır ötkızıp jatyrmyz. El-jūrttyŋ, mal-jannyŋ amandyǧy üşın jyndy basyp, jylandy auyzdyqtap kelemız. Babadan qalǧan būl ılımdı taza jolmen igerıp, maqūlyq ataulyǧa zalal tigızbeudı oilauymyz kerek», – degen Jaqyp molda. Sosyn osy aimaqqa belgılı Ömırzaq batyr men Medeu bidıŋ dostyǧy jaily bıraz äŋgıme aitqan. Ömırzaq batyr Medeu bige erekşe ıltipat körsetedı eken. Ol kezde Jaqyp moldanyŋ da jas kezı. Qūrmannyŋ Kürkebaiynyŋ bes ūlynyŋ bırın jylan şaǧyp, sonyŋ uyn qaitartuǧa Jaqyp moldany alǧyzady. Jylan şaqqan jıgıttıŋ aty Qūsaiyn eken. Jaqyp molda Qūsaiyn jatqan üige kırıp kelse, jıgıttıŋ basyna şüberekpen su basyp, on jetı-on segız jastaǧy appaq sūlu boijetken otyr deidı. Jaqyp molda boijetkendı köre sala aqyl-esten adasyp qalady. Älı qyz aittyrmaǧan bozbalanyŋ qiialy jüirık qoi. «Äkeme aityp, osy qyzǧa qūda tüsırmesem, Jaqyp atym öşsın!» deidı özıne-özı ıştei kübırlep. Jaqyp molda hasidenın oqyp, jylandardyŋ patşasy Şah-Mardandy arbasuǧa şaqyrady. Ol kezde Şah-Mardannyŋ da jas kezı. Jaqyp molda men Şah-Mardannyŋ aiqasyn köruge aiaǧy jetken bükıl Alban jūrty jinalypty. Jiylǧan jūrtqa «Men jylanmen aiqasqanda jylan da, Qūsaiyn da küp bolyp ısınıp, jarylyp kete jazdaidy. Maǧan bolysqylaryŋyz kelse, iek qaqqan kezde «tüime, tüime!» dep şulap qoia beresızder. Eger de aralaryŋyzdan bıreu «bau» dep aityp qalsa, Qūsaiyn da, men de jarylyp ölemız», – deidı. Jaqyp molda hasidenın oqudy bastap kep jıberedı. Bır saǧat öter-ötpesten ireleŋdei jyljyp, qasynda ekı nökerı bar jylandardyŋ patşasy Şah-Mardannyŋ özı de jetedı. – Adamzat patşalyǧynyŋ jylandar elıne jıbergen elşısı edıŋ, ei, Jaqyp... Jaişa şaqyrdyŋ ba? – deidı Şah-Mardan öz tılınde. – Jaişylyq bolsa, Jylandar elınıŋ patşasyn äurelep, mazaŋyzdy alam ba?! Mynau Kürkebaidyŋ Qūsaiynyn jylan şaǧyp, es-tüssız jatyr. Osy balany şaqqan jylannyŋ jazasyn beruıŋızdı sūraimyn. – Es-tüssız jatqan Qūsaiynnyŋ kınäsız ekenın qaidan bıldıŋ? Jylanǧa alǧaş bolyp qater töndırgen jıgıttıŋ özı bolar. Olai bolsa, men öz näsılımdı şyǧyndauǧa qarsymyn. Ölsın, Qūsaiyn! – Şah-Mardan-au, ükım aitu erterek emes pe? Nūh paiǧambardyŋ kemesın tyşqan kemırıp teskende täuekel etıp, tesıktı bıtegen qasiettı jaratylys emes pe edıŋ? Sol qasietıŋ qaida ketken? Qūsaiynnyŋ jaǧdaiyn körıp otyrsyŋ, ony tergei almaq emespız. Onan da maǧan şaqqan jylandy tauyp ber. Özımen tıldesıp köreiık. – Jer betındegı myŋ-million jylandy aldyma keltır demekpısıŋ?! Ol bola qoimas. Jūrtyŋnan bır jan şyǧyn boldy dep, Patşalyǧymdaǧy bar halyqty senıŋ aldyŋa jürelete almaimyn. – Endeşe, men de myna halyqqa körıngen jylandy öltıre beruge būiryq beremın. Senıŋ babaŋ men menıŋ babam san ǧasyrdan berı bır-bırınıŋ tılın tauyp, aralas-qūralas beibıt ömır sürıp keldı emes pe? Senıŋ äkeŋ ölıp, han sailanǧanyŋda myna men arnaiy Patşalyǧyŋa baryp, basyŋa aq tamyzbadym ba? Ūmyttyŋ ba sony, Şah-Mardan? Jaqyp molda osyny aitqan kezde Şah-Mardan ünsız qaldy deidı. Sosyn nökerınıŋ bırın jūmsap, osy aimaqtaǧy jylandardyŋ bärın şaqyryp keluge būiryq berıptı. Arada bır saǧat ötpei jatyp jylandar köşınıŋ alǧaşqy legı kelıp jettı deidı. Jylandar bır-bırden Jaqyp moldanyŋ tızesıne bas qoiyp, «Qūsaiyndy men şaqqan joqpyn» dep aitady da, öz jönıne kete baratyn körınedı. Jylandarmen arbasu ūzaqqa sozylady. Būl aimaqta osynşama köp jylannyŋ bar ekenın körgen halyqta es joq. Bärı Jaqyp moldanyŋ äulielıgıne taŋdai qaǧysyp, jaǧalaryn ūstap qarap tūrady. Jaqyp molda men Şah-Mardan sözge kelıspei qalsa, jylandar men adamdar arasyndaǧy soǧys oty äp-sätte tūtanyp ketuı mümkın eken. Molda bılımdılıgın, Patşa bılıktılıgın körsetedı. Jylandar köşı saiabyrsyǧan sätte eŋ aqyry süiretılıp bılektei bır jylan kelıp, Jaqyp moldamen arbasa bastaidy. Jaǧy-jaǧyna timei hasiden oqyp jatqan molda älgı jylanmen de tıldesedı. Jylan özınıŋ eşqandai kınäsınıŋ joq ekenın, öz jönımen ketıp bara jatqan kezde Qūsaiynnyŋ tabanynda taptalyp qalǧanyn, özınıŋ janyn saqtau üşın şaǧyp alǧanyn aitady. Mūny estıgen Şah-Mardan küşeie bastaǧan: – Äne, aittym ǧoi. Kınälı – Qūsaiyn! Aiaǧyna qarap jüruge şamasy kelmegen adamzat üşın jylan balasynyŋ taǧdyryn qor ete almaimyn! Osy söz aitylǧan kezde ısıp-keuıp jatqan Qūsaiyn jaryluǧa şaq qaldy deidı. Jaqyp molda da dalbasalap, älgı jylannan «Oqiǧa qai jerde boldy?» dep sūrap ülgergen. – Şartastyŋ etegındegı jylǧanyŋ basynda. – Ol jylǧanyŋ boiyndaǧy bar jylannyŋ auzyn özıŋızdıŋ maqūldauyŋyzben buǧan joq pa edık, Şah-Mardan myrza? – deidı quanyp ketken Jaqyp molda. Söitse, būl jylan jolauşylap bara jatyp, auzy buylǧan jylandar ielıgındegı jerge rūqsatsyz kırıp ketken körınedı. Adamzat pen jylandar patşasynyŋ uaǧdasyn būzǧany üşın sol arada bılektei jylannyŋ taǧdyry Jaqyp moldanyŋ qolyna berıledı. Jaqyp molda hasidenın sudyratyp oqi jöneledı. Jan bermek oŋai ma, ısınıp ketken bılektei jylan endı moldanyŋ özıne aibat şegıp, moinyn qaqşityp, ysyldap, şaqpaqqa äreket ete bastaidy. Osy kezde Jaqyp molda iek qaǧyp jıberedı. Eldıŋ bärı «tüime, tüime!» dep ūlardai şulap qoia beredı. Jylan pyrs etıp jarylyp, bırer saǧatta Qūsaiyn es jiǧan körınedı. Ü Jaqyp moldanyŋ būl oqiǧasyn Bala molda būryn da talai estıgen. Az jyl moldalyq etken jyldarda mūndai bolmasa da, osyǧan jeteqabyl talai oqiǧanyŋ özı de kuäsı boldy. Bala moldaǧa mūnan görı Jaqyptyŋ jüregın dır etkızgen appaq sūludyŋ jaiy qyzyqtyraq körıngen. Ūstazynan qaimyqpai, appaq qyzdyŋ jaǧdaiyn da suyrtpaqtatyp körıp edı, Jaqyp şeşılıp sala berdı. – Bügın ekeumızdıŋ berekemızdı alyp, kiemızdıŋ qūtyn qaşyra jazdaǧan Medeu bidıŋ toqaly ǧoi ol qyz. Qyz emes, jasy qazır qyryqqa taiap qaldy. Kürkebaidyŋ saqyldaǧan bes ūly men Ömırzaq batyrdan asyp ol boijetkenge söz sala almadym, – dedı kürsınıp. Sosyn sözın jalǧap: – Osyǧan deiın üş äiel alyp, erkek kındıktı bır ūlǧa zar bolyp jürgen Medeu bige Kämilä sūludy törtınşı äiel etıp Ömırzaq batyr qosypty, – dedı. – Anau Tūraş degen qara bala sol Kämilä sūludan tuǧan eken ǧoi. – Solai dese de bolady. Osy Kämilänı alǧan soŋ Medeudıŋ üşınşı äielı ūldy bolyp, şaqalaqty Kämilä bauyryna basyp alsa kerek. Ol kezde bi ışkerı jaqqa bilık aituǧa ketıptı. Balany tuǧan şeşesı juastau adam eken. Onyŋ üstıne bes bauyry men Ömırzaq batyrdy arqa tūtqan Kämilä kımge des bersın. Medeu bi jas toqaldyŋ erkelıgın estıp: «Bala tym qūrysa uyzyna jaryp, qyryq kün anasynyŋ omyrauyn emsın», – dep at şaptyrypty. Söitse, kelgen şabarmanǧa Kämilä sūlu omyrauyn aşyp jıberıp: «Bige keregı ananyŋ uyzy bolsa, mıneki!» – dep sauyp jıbergen eken, süt saulap qoia berıptı. Osy oqiǧadan keiın el jas toqaldy jasyna da qaramai «Aq apa» atap ketıptı. Jaqyp molda osyndai şetı bar da, şegı joq äŋgımelerdıŋ tiegın aǧytyp, Bala moldaǧa bıraz hikaiattardy aityp berıp edı. Bala molda: «Üiınıŋ ırgesıne kelıp otyryp bidıŋ batasyn almai ketkenımız jaramas», – dep ūstazyn köndırıp, qalyŋ kırpıgı közın japqan tūlǧaly qara şaldyŋ şaŋyraǧynan däm tatyp, yqylasyna bölenıp auylyna qaitqan bolatyn. ÜI Albannyŋ bailary kämpeskelenıp Jarkentke aidalǧan soŋ, Bala molda Qytai aspaqqa bel budy. Äkesı Alban elıne kırme bolatyn. Şejıre jolymen qualaityn bolsa, özınıŋ ruy – Qyzai. Qytai men orys jer bölıp, şekarany anyqtaǧan kezde Qyzailar arǧy bette, Albannyŋ alty bolys elı bergı bette qalǧan-dy. Şekaraǧa äsker qoiylǧan soŋ ekı eldıŋ qatynasy sirep kettı de, qaiyn jūrtyn saǧalap moldalyq etıp jürgen äkesı ol jaqtaǧy tuǧan-tuysymen bailanysyn üzıp alǧan edı. Qyzyldar kelıp, Qūdaisyzdar memleketın qūrǧaly Bala molda bır tyqyrdyŋ taiaǧanyn seze bastady. Äkesı de däl sol tūsta kälima şahadatyn aityp jatyp jan tapsyrdy. Äkenıŋ soŋǧy amanaty: «Elıŋdı tap, balam!» boldy. «Äne ketem, mıne ketem» dep jürgen kezde moldalar da şetınen ūstalyp, itjekkenge aidala bastady. Bala moldanyŋ tuǧan jerdı qiyp kete almai jüruınıŋ eŋ ülken sebebı bar edı. Osy erte köktemde Tūzköldıŋ Qarasaz betkeiındegı Jylandy saidyŋ jylandarynyŋ tılın buyp qoiǧan-dy. Jylannyŋ tılın küz kelgende bır-aq şeşetın bolyp uädelesken. Endı, mıne, saiasat sol küzge deiın tyǧylyp jüre tūruǧa mūrsat berer emes. «Bala moldany ūstauǧa Qaraqoldan ekı şerık şyǧypty» degendı estıp, moldada tıptı es qalǧan joq. «Jaqyp molda qoldy bolǧan eken, Jarkentke jetkızbei atyp tastapty» degen üreilı habar da el arasynda gulep tūr. Bala molda qanşa jerden Allaǧa täuekel etkısı kelgenımen, atadan jalǧyz ekenı esıne tüse berdı. Sosyn amalsyz, janyn saqtap qaludyŋ qamyna kırıstı. Tılı buylǧan jylandardyŋ patşasy Şah-Mardan üilenu üşın şalǧai bır patşalyqqa saparlai ketken eken. Qalyŋdyǧyn alyp küzde ǧana oralady-mys. Şah-Mardandy kütpei ketse, bır ruly jylan tılsız mylqau bolyp qalmaq. Küter bolsa, özınıŋ basy qaida qalary bır Qūdaiǧa ǧana aian. ...Amaly tausylǧan Bala Molda kiız kıtabyna qarap otyryp bolaşaq taǧdyryn kördı. Otyz jyldan soŋ qytai men orystyŋ şekarasy aşylatynyn, sol kezde elge kelıp, jylannyŋ buylǧan tılın şeşse, Şah-Mardan keşırıp, bärı dūrys bolatynyn boljady. «Aqsarbas, aqsarbas!» dep quanǧan jıgıt asty buyrqanyp, üstı jybyr-jybyr jyljyp aǧyp jatqan Tekestıŋ qandy suyna qoiyp kettı. Betı bolar-bolmas qozǧalǧanymen, Tekestıŋ asau tolqyny moldaǧa küş bermei, öz iırımıne qarai tartyp bara jatty. Suǧa bırjola jūtylyp joq bolar ma edı, kım bılsın, äiteuır, kiımı bır būtaǧa ılınıp aman qalǧanyn bıledı. Bala molda esınen tanyp, bırneşe kün sol būtada ılınıp tūrdy. ÜII «Bärı de beker-aq boldy. Jaqyp moldadan janym aiauly emes edı ǧoi. Sol joly keletın tajaldy kütıp alyp, ekı şerıktıŋ aidauynda ketuım kerek edı». Soŋǧy kezderı aşulansa, jylandai ysyldap, söilei almai qalatyn dertke şaldyqqan Bala molda barmaǧyn şainap, ökıne beretın bolǧan. «Bärı de beker-aq boldy, bärı de beker-aq boldy» dei beredı özıne-özı kübırlep. Tüsınde jylanǧa ainalatyn molda endı öŋınde jylandyq mınez baiqatyp qalatyn bolyp jür. Qaragerge mınerde belı ireleŋdep baryp äzer degende er-toqymǧa qonjiiady. Tekes boiyndaǧy qyzyl qaiyŋdy toǧaiǧa kırgen soŋ, jylandardyŋ tılınde egılıp, ıştegı bar zapyranyn tögıp-tögıp jıberedı. «Aiaǧy joq, tılı joq, Tılınde zahar uy joq, Jauyna tūiaq serperlık Qauqary joq, dymy joq, Jylan jūrty, keşırgın! Tılıŋdı senıŋ bailadym, Tınıŋdı senıŋ bailadym. Qarǧys aityp bızderge Jatyr ma eken, Mardanym!..» Bala molda būdan ary kömeiıne keptelgen jyryn aiaqtai almai jylap jıberdı. «Qūdaiym-ai, taiaq tastam jerge jete almaityn ǧarıp ettıŋ! Būlai menı qinaǧanşa, almaimysyŋ janymdy!». Bala molda Tekestıŋ suyna betın jumaq bolyp attan syrǧyp tüstı. Aiaǧyn jerge tırep edı, tızesınde äl joq eken, amalsyzdan etbettei qūlady. Qaitadan tūrmaq bolyp talpynyp edı, bauyryn jerden kötere almai qalypty. Qūdaidyŋ qūdıretı şeksız ǧoi, moldekeŋ jylandai jylystap, bauyrymen jer syza syrǧi jöneldı. Söittı de, Tekestıŋ suyna bas qoiyp, ışe bastady. Sudan özınıŋ älpetıne köz jıbergenı sol edı, jüregı dır ettı. Sudyŋ betınde Bala molda emes, basyn qaqşityp äbjylan tūr. – Sen kımsıŋ? – dedı su betındegı sūlbaǧa. – Bala moldamyn. – Bala molda sen emes, menmın! – dedı betın sumen jumaq bolyp jatyp. – Sen molda emes, jylanǧa ainaldyŋ! – dedı äbjylan ysyldap. Bala molda özıne qarap edı, şynynda da, denesı jap-jasyl qabyrşyqtanǧan jylanǧa ainalǧanyn kördı. Molda quanyp ketıp, Tekestıŋ suyn jüzıp ötıp, şekaraǧa qarai bet aldy. «Qūdai sätın salsa, bır apta tynbai jortsam, Tūzkölge de jetıp barmaimyn ba?» dedı özıne-özı. «Biık taudyŋ basyna qiialap ūşyp qyran da şyǧady, Jer bauyrlap jyljyp jylan da şyǧady», barar jerım tau emes, ırgede jatqan Tūzköl ǧoi» dedı köŋılı şalqyp. Sol jerde Şah-Mardanmen jüzdesıp, özıne ükım keskızbekşı. Adam balasy tastai berık şekarany būza almaq emes. Al jylan üşın temır qorşau söz bolyp pa?! Qazır-aq arǧy betke ötedı de, zulai jöneledı. Bala molda jer bauyrlap äp-sätte temır torly şarbaqqa jettı. Jettı de, sym tartylǧan şarbaqqa jaqyndai berıp kılt toqtady. Baiqasa, aiaǧy men qolyn tyrbaŋdatyp, eŋbektep keledı eken. Jylan bolǧan tügı de joq, kädımgı adam qalpy. Su-su kiımı jerdıŋ topyraǧyna şylanyp, auyrlap ketıptı. Ornynan aqyryn tūryp Tekestıŋ suyna qaitadan tüstı de, Qarager aty qalǧan jaǧaǧa qarai jüze jöneldı. ÜIII «Medeu bi qaitys bolypty» degen habardy estıgen Bala molda bidıŋ äruaǧyna Qūran baǧyştap qaitpaq bolyp jolǧa şyqty. Qytai elıne kele sala üilenıp, şaŋyraq köterıp edı. Bastapqy jyldary jas kelınşegın qimai, alysqa saparlaudy qoiǧan bolatyn. Keiın kele kelınşegı jylda bosanyp, jylda balasy şetınei bergen soŋ, auyl arasynda ǧana moldalyq qūryp, ūzap şyqpaityn bolǧan. Endı, mıne, bidıŋ qazasy sebep bolyp, Şolaq Mysqa jele jortyp kele jatyr. Bala molda būl jaqtyŋ da jylandarynyŋ tılın tauyp, patşalarymen tıldesıp jürgen bolatyn. Būl aimaqty jailaǧan Jylandar patşasynyŋ aty Şah-Erden edı. Jol ortaǧa kelgende «Şah-Erden şaqyrtyp jatyr» degen habar aldy. Jylandardyŋ patşasy jaidan-jai moldany mazalamaityny belgılı. Bala molda kerı būrylyp, jylandar mekenıne tartyp otyrdy. Şah-Erden terısıne syimai, aşudan jarylardai bolyp otyr eken. Aşu men qaiǧy qabattasyp, tılındegı uyn kımge tögerın bılmei tünerıp otyrǧan Şah-Erdennıŋ türı tym qorqynyşty edı. Būǧan deiın jylan ataulynyŋ eşbırınen qaimyǧyp körmegen Bala molda kädımgıdei üreilenıp qaldy. Oi degenıŋ jüirık qoi. Sonau Tūzköl maŋyndaǧy Şah-Mardannyŋ elınen bır habar kelıp jettı me dep moldekeŋnıŋ tızesı dırıldei bastady. Eger de Şah-Erden Bala moldanyŋ bır aimaqtyŋ jylanynyŋ tılın bailap, qorǧansyz qaldyrǧanyn bıler bolsa, bır künde ürım-būtaǧynan bır adam qaldyrmastan qyryp salary anyq. – Qūrmettı Şah-Erden myrza! – dedı moldekeŋ ıştegı bar üreiın jeŋıp. – Menı jaişa şaqyrttyŋyz ba? – Jylannyŋ tılın bılgenıŋ bolmasa, zatyŋ – adam... Qanyŋa tartpai tūrmaisyŋ... – dedı Şah-Erden sözın jūmbaqtai bastap. – Bala süiıp, älı äkelık sezımdı sezınbegen edıŋ. Saǧan aitqan sözım şyǧyn bola ma dep qorqamyn. Osy sözdı aitty da, Şah-Erden auyr kürsındı. – Aityŋyz, – dedı Bala molda taǧatyn tauysyp. – Aitsam bylai... Ötken aida tūŋǧyşymnan aiyryldym. Ūlym Täŋır İemnıŋ ajal qylyşynan emes, özımmen teŋ därejelı, Qūdaidyŋ qūly – Adamzattyŋ qolynan qaza tapty. Şah-Mardannyŋ elınen jamanat habar jettı me dep üreilenıp otyrǧan Bala molda būl sözdı estıgende ıştei quanyp qaldy. Sonda da pendelık quanyşyn baiqatqysy kelmei: – Jappar İem tūŋǧyşyŋyzdyŋ aldynan jarylqasyn! – dedı qamyqqan syŋai tanytyp. – Aitqanyŋ kelsın, Bala molda! – Şah-Erden myrza! Adamzat pen jylandar elınıŋ arasynda elşılıkte jürgen soŋ, özıme paryz sūraqty qoiuǧa mındettımın. Kınä kımnen boldy? – Kınä – Adam balasynan. Köknär şegıp ulanǧan ba, joq älde aqyl-esınen adasqan ba, ordasynda jatqan balamdy qasyndaǧy nökerlerımen qosyp, qamşylap öltırıptı. Özıŋ bılesıŋ, qamşynyŋ tüpkı tegı jylan edı. Adamzatqa babamnyŋ tartqan tartuy bolatyn. Senıŋ babaŋa berılgen syi, öz basyma sıltendı. Adamzat balasy menıŋ bır ruly elge ainalar tūqymymdy qūrtty. Men onyŋ tuysynan eşkımdı qaldyrmadym. Öltırdım, bärın! Osylai adamzat balasyna öz qiianatyn sezınsın dedım. Menıŋ äuletımmen jaulasudyŋ qūny qandai bolatynyn tüisınsın dedım. Qūdaidyŋ qūdıretımen tünde tüsıne kıremın. Öŋınde de sarbazdarym mazasyn alyp jür. Ol qazır Şet Mysta, ülken qyş qūmyrada tyǧylyp jatyr. Ainalasyna dostaryn küzetke qoiǧan. Auyl adamdary da qanyna tartyp, menı sol qyş qūmyraǧa jolatar emes. Şah-Erden tūŋǧyşynyŋ kegın qaitarmai toqtamasy Bala moldaǧa anyq edı. Qanşa jerden qanyna tartqanymen, qanjyǧasyndaǧy qorjynǧa jylandar elınıŋ patşasyn salyp alyp, Şet Mysqa jürıp kettı. Bala molda jele jortyp Şet Mysty jailaǧan jiyrmaǧa juyq üilı auylǧa keş bata jettı. Auyl aqsaqaldaryn jinap, öz şaruasyn aitty. – Balany qyş qūmyra tūrmaq, temır zyndanǧa salsaŋdar da qūtqara almaisyzdar, onan da öz künäsın moinyna alyp, jany mäŋgılık mekende jai tapsyn, – dedı. Auyl adamdary moldanyŋ aitqanyna könbei, eŋ aqyrynda: – Qyş qūmyradan jıgıt şyqpaidy. Sen äkelgen jylannyŋ qasietı küştı bolsa, qūmyranyŋ syrtynda tūryp kegın alsyn! – destı. Et jelınıp, auyl adamdary dalaǧa şyqty. Qyş qūmyrany ekı orap jatyp alǧan Şah-Erdendı körgen jūrt şoşyp kettı. Äbjylan anda-sanda bır qybyrlap qoiyp, alaŋsyz mülgıp jatty da qoidy. «E, qūmyra ışındegı adamǧa ne qater bola qoisyn?!» dep auyl adamdary üilerıne qaitysty. Taŋ atty. Bala molda dalaǧa şyǧyp edı, bır top adam qyş qūmyrany alystan baqylap tūr eken. Şah-Erden sol baiaǧy maujyraǧan küiın özgertpeptı. Kenet qūmyra ışınen «Demım bıtıp barady, qūtqaryŋdar!» degen jalynyşty ün talyp estılgendei boldy. Bala molda auyl adamdarynan: «Dauys estıdıŋder me?» – dep edı, bärı eşteŋe estımegenın aitysty. Şah-Erden üş kün, üş tün tapjylmai jatty da qoidy. Üşınşı künı keşkısın Bala moldany şaqyryp alǧysyn aitty da, jer bauyrlai öz jönıne kete bardy. Jylan kete salysymen auyl adamdary qūmyrany jyǧyp, auzyn aşyp kep jıberdı. Qūmyra ışınde adamnyŋ qaŋqa süiegınen basqa eşteme qalmapty. Qu süiektı körgen jūrt «bauyrymdap» bozdap qoia berdı. Qalyŋ köpşılık Bala moldaǧa tap berdı. Bala molda da daiyn otyr edı, kermedegı atyna qarǧyp mınıp qaşa jöneldı. IH Bala molda Şet Mysty artta qaldyryp, Şolaq Mysqa taban tıredı. Medeu bidıŋ ornyna Qūran oqyp, Aq apa men Tūraşqa köŋıl aitty. Qymyz ışıp otyrǧanda Aq apa moldadan balasynyŋ bolaşaǧyn boljap beruın qolqalady. Bala molda kiız kıtabyn aşyp jıberıp: «Aq apa, alystan aǧaiynyŋ kep qatty quanady ekensız» – dedı de, odan arǧysyn ne aitaryn, ne aitpasyn bıle almai abdyrap tūryp qaldy. «Äkesı ölgendı de estırtedı. Mäimöŋkelemei ait bärın!» – dep Aq apa būiyra söiledı. «Bärın aitar bolsam, balaŋa jer bauyrlaǧan jylannan qater tönıp tūr. Özıne myǧym bolmasa, ajaly jylannan boluy mümkın eken. Būl joldan aman qalsa, jalǧyzyŋnyŋ ǧūmyr jasy ūzaq bolady». «Auzyŋa kelgendı ottama! – dedı Aq apa aşulanyp. – Bi balasynyŋ taǧdyryn boljaityn sen kım edıŋ?! Joǧal közıme körınbei!». Bala molda Aq apaǧa adyraia bır qarady. Özı «bolja» dep ötınıp, artynan «sen kım edıŋ?!» dep astamsi qalǧan kempırdıŋ qylyǧyn tüsıne almai abdyrap qaldy. Bır auyldan janyn äzer saqtap qaşyp şyǧyp edı, ekınşı auyl tıldep şyǧaryp saldy. Joly bolmaǧan moldekeŋ Ermendıdegı elıne köŋılsız oralyp, bırneşe ai üiden şyqpai jatyp alǧan. H Bala molda alǧaş Qytai elıne qonys audarǧanda öz jūrty Qyzai elıne kelıp qosylyp edı. Amal ne, tılı buylǧan jylandardyŋ jaiy maza bermei, araǧa jyl salmai-aq Tekes boiyna köşıp alǧan. Tekes boiynda tūryp ötken künderdı taǧy esıne aldy. Elu üşınşı jylǧa deiın otyz üş jyldyŋ ışınde üş äiel alyp ülgerdı. Bırınşı äielı jetınşı ret bosanyp, jetınşı jolǧy tuyttan köz jūmdy. Tuǧan balanyŋ bärınıŋ ıŋgälaǧan dausy şyqpai, mylqau bolyp düniege keletın edı de, bırer aida öz demıne özı bulyǧyp şetınep ketetın. Ekınşı äielı de jetınşı tuytynda baqilyq boldy. Bala molda osylai on tört ūrpaǧyn öz qolymen jer qoinyna tapsyrdy. Üşınşı joly jap-jas qyz alyp edı. Bır jyl öter-ötpesten ol da kışkentaily boldy. Taǧy da mylqau bala äkesınıŋ köz aldynda ajalmen arpalysyp jatty. Bala molda baiaǧydaǧy öz taǧdyryn özı boljaǧanyn esıne alyp egıle beredı. «Otyz jyldan keiın şekara aşylady» dep edı ǧoi kiız kıtaby. Bıraq temır tordyŋ setıner türı baiqalmaidy. Jas äielden tuǧan ūlynyŋ da tatar dämı tausylyp, şetınegen künı Bala molda atqa qondy da, asau Tekeske qoiyp kettı. Bırer minutta-aq özennen ötkel tauyp, temır qorşaudy būzyp ötıp, Sümbege qarai şapqylai jönelgen. Endı Bala moldaǧa bärıbır edı. Tūzkölge jetse, sosyn Şah-Mardan ūrpaǧynyŋ aiaǧyna jyǧylsa, baiaǧy boljam şyndyqqa ainalyp şyǧa kelmei me?! Jylandar patşasy moldany keşırıp, būl da el qatarly ūrpaq süimei me?! Bala molda şapqylap keledı. «Iа, Qūdai, tırlıgınde tozaqqa tüsken qūlyŋdy keşıre gör! Iа, äruaq, tırşılıgınde jahannamnyŋ otyna şyjǧyrylǧan künähardy jebei gör!». Jaratuşydan medet tılegen molda ūzaqqa bara almady. Jan-jaǧynan it aitaqtap, qaru kezengen şekaraşylar qorşap, äp-sätte qolǧa tüstı. Ekı eldıŋ şekarasyn būzǧan qylmysker retınde aldymen Şonjydaǧy otriadqa, sosyn Almatyǧa jöneltıldı. Almatyda bıraz tergelgen soŋ, Mäskeuge jıberıldı. Bala molda bar şyndyqty aityp-aq edı. Orystar moldanyŋ jylandar jaily ertegısınen qauıptenıp, ülken qylmysker retınde qamap tastady. Būl aralyqta Qytai jaqtan da sūrau salynyp, ekı eldıŋ elşılerı bırneşe kün söilesıp, moldany Qytai elıne qaitaryp aldy. Bala molda būzyp ötken şekara tıkelei Beijıŋge baǧynyşty eken. Molda Beijıŋnıŋ türmesınde bır jyldai tergelıp, aqyry «şetelge baryp tyŋşylyq jasady» degen aiyppen on jylǧa bas bostandyǧynan aiyryldy. Sot bıtken soŋ Ürımjınıŋ abaqtysyna auystyryldy. Ürımjıde jazasyn ötep, on bır jyldan keiın Ermendısıne oraldy. Bala molda ūstalyp ketken soŋ, ekı jyldan keiın kelınşegı ūl bosanyp, balanyŋ atyn Oral qoiypty. Oraly «äketailap» quana qarsy aldy moldekeŋdı. Tılı bar, denı sau balany körgen molda ökırıp jylap jıbergen. Kelınşegı men balaqaidy qūşaqtai sala eŋırep: «Men abaqtyda jatqanda ūldy bolyppyn, täube, Qūdai! Qany menıkı bolmasa da, jany menıkı, täube, Qūdai! Basqa jıppen bolsa da jyrtyǧymdy jamadym, täube, Qūdai!». Moldanyŋ zaryn estıgen jūrt közdıŋ jasyna erık bergen. HI Bala molda auylynyŋ teŋ jarymy qotaryla Sovet elıne köşıp ketkenın estıgende eskı jaranyŋ betı aşylyp, taǧy da jüregı syzdap qoia bergen. Taǧdyrdyŋ ısıne daua bar ma?! Şekara būzbai ekı-üş jyl şydaǧanda, būl da elmen bırge ketpes pe edı?! Tūzkölge jetpes pe edı?! Mynau būlyŋǧyr ǧūmyrynyŋ tünı bıtıp, taŋy arailap atpas pa edı?! Kökeidegı köp sūraq moldanyŋ sanasyna masadai yzyŋdap tūra beredı. Sälden soŋ ol yzyŋ jylannyŋ ysylyna ainalady. Sosyn jatyp alyp jylan tılınde baiaǧy öleŋın taǧy da jyrlai jöneledı: «Aiaǧy joq, tılı joq, Tılınde zahar uy joq, Jauyna tūiaq serperlık Qauqary joq, dymy joq, Jylan jūrty, keşırgın!..». Jylan bolyp ireleŋdep, tösegınde qinalyp jatqan moldany balasy qūşaqtai alady. «Äke, äke, saǧan ne boldy?» – deidı şoşynyp. «Kındıgımnen tumasaŋ da, «balam» dep bauyryma basyp edım. Menıŋ künämdı sen arqalamasaŋ boldy, qūlynym!» – dep jylannyŋ tılınde söilep, tünerıp otyryp qalady molda. Söitedı de, atyna mınıp Tekes boiyna asyǧady. Tekestıŋ jylystap jatqan baiau aǧysyna qarap otyryp tūŋǧiyq oidyŋ tereŋıne süngi jöneledı. HII Kempırı ölıp, kelınnıŋ qolyna qaraǧaly da bırneşe jyl öttı. Künıge Tekestıŋ suyna jylan bop tüsıp, kiımı su-su bolyp üiıne qaitatyn moldanyŋ tüsınıksız tırlıgı auyl adamdaryn da üreilendıre bastaǧan. Būryn moldanyŋ jylan mınezı köp baiqala bermeitın. Qazır ainalasyndaǧy adamdarǧa «uyn şaşyp», abyroidan da aiyryla bastady. Baiaǧyda Bala molda degen atyn el qasiet tūtatyn edı ǧoi. Būl uaqytta esı auysyp, jyn iektegen Jaman baqsyǧa ainalǧan-dy. Elu jyl boiy Jabyrdyŋ jotasyna telmıre qarap, otyz şaqyrymdyq jerge jete almau degen azaptyŋ eŋ ülkenı ekenın däl Bala moldadai eşkım sezıne almaq emes. İek astyndaǧy Tūzkölge jete almaǧan baiǧūs Mäskeu men Beijıŋnıŋ, Ürımjınıŋ türmesın köredı dep kım oilaǧan?! Baiaǧy Şah-Erdennıŋ qyş qūmyradaǧy jıgıtten qalai kek qaitarǧanyn esıne aldy. Esıne aldy da, özın elu jyl tolǧandyrǧan aqiqatqa közın jetkızgendei boldy. Bala moldanyŋ jazasy ölım bolsa, onda baiaǧyda-aq ireleŋdegen maqūlyqtyŋ bırı kezıgıp, uyn tögıp janyn jahannamǧa jıbere salar edı. Moldanyŋ jazasy ölım emes, osy ömırdıŋ tozaǧy eken. Bır ruly jylandy tılsız, usyz qaldyrǧan molda da tılsız, usyz qaluǧa tiıs eken. Üş äielden tuǧan on bes bala mylqau bolyp düniege keldı. Tılsız qalǧany osy emes pe?! On altynşy balasy... Jūrt aldynda özımdıkı degenımen, Qūdai aldynda özgenıkı ekenı anyq. Ol üşın kempırıne aiyp taqqan emes. On jylǧa aidalyp ketkenınde jap-jas qyz özgenıŋ otyn jaǧyp ketse de molda qyŋq dei almas edı. Kempırı būǧan aldanyş tauyp berdı. Osy aldanyş azapty ǧūmyryna säl de bolsa şuaǧyn töktı. Şah-Erdennıŋ oqiǧasy esıne tüsıp edı, Medeu bidıŋ toqaly Aq apa köz aldyna kele qalǧany. «Bi balasynyŋ taǧdyryn boljaityn sen kım edıŋ?! Joǧal közıme körınbei!» – dep aibarlana qalǧan Aq apa sol oqiǧadan keiın araǧa alty ai salyp, bır jıgıtke tai jetektetıp jıberıptı. «Bala molda Medeu bidıŋ közın körgen qasiettı adam edı. Menıŋ bır bılmestıgımdı keşsın! Boljamy dūrys şyǧyp, alystaǧy jienım kelıp qatty quandym. Molda aitqan soŋ balamdy da jylannan saqtandyryp, qūlaǧyna sıŋıre berdım. Balam şöp şabys kezınde molda aitqan äbjylanmen eskı qystauda kezdesıptı. Er-toqymynyŋ üstınde jatqan jylan az bolmaǧanda jalǧyzymnan aiyrǧandai eken. Qūdai saqtap qaldy. Jalǧyzdyŋ ǧūmyry ūzaq bolady eken. Mynau tai – aiybymnyŋ öteuı. Molda razy bolsyn!» – deptı. Qazır Aq apa men Tūmaş Sümbede tūrady eken. Bala molda şekara boiynan tıl alyp kelgenderden osyny esti sala attyŋ basyn taǧy da Tekes özenıne būrdy. Üş-tört künnen boiy osy maŋdy şiyrlap, üiıne de qaitpai qoiǧan. Kelınınıŋ ai-künı jaqyndaǧan soŋ, baiaǧy şetınegen säbilerı esıne tüsıp, üreiı ūlǧaia tüsıp edı. Endı mıne, Qūdai oŋdasa, ar jaqqa habar berer adam tabyldy. Şekara maŋyna jaqyndap, eskı ädetımen Jabyrdyŋ jotalaryna dürbı salyp ūzaq otyrdy. Kenet arǧy betten ekı jas kelınşektıŋ dausy estıldı. Basyna qyzyl oramal tartqan ekı äiel tura şekaraǧa on bes-jiyrma metrdei jaqyn kelıp, özenge qarap äŋgımelesıp tūr eken. Bala moldanyŋ Qūdaidan sūraǧany osy emes pe?! Qyzyl qaiyŋdardyŋ arasymen jasyrynyp, kelınşekterdıŋ janyna jaqyn keldı de: «Qaraqtarym, amansyŋdar ma?» – dep aiqai saldy. Tosynnan şyqqan dauystan şoşyp, ekeuı ainalasyna alaq-jūlaq qarasty. – Qoryqpaŋdar, men Bala molda degen atalaryŋ bolamyn. Bız jaqta özderıŋdei şekaraǧa jaqyn jürgenderden «tıl alyp» tūratyndar bar. Solardan Medeu bidıŋ ūly Tūraştyŋ Sümbede tūratynyn estıp edım. – Ondai bidı de, Tūraşty da bılmeimız, – dedı kelınşektıŋ bırı. – Mekteptıŋ ohrannigı Tūraş aǧanyŋ familiiasy Medeuov emes pe edı? – dedı ekınşısı. – İä, sol, sol aǧaŋa sälemım bar edı. Elde eskılıktıŋ jönın bıletın bır molda bar bolsa, Tūzköl maŋyndaǧy Jylandynyŋ jylandarynyŋ auzyn şeşkızsın deşı. Bälkım, menıŋ köz jasymdy Qūdai körer! Tūraştyŋ ömırın bır qaterden qūtqaryp edım, ol menı myŋ qaterden araşalasyn! Qaraqtarym, osy sözımdı... – dei bergende Bala molda bulyǧyp qaldy. Söittı de, basyn qaqşaŋ etkızıp, jylanǧa ainalyp, ysyldap qoia berdı. – Myna şal qua ma?» – dedı kelınşektıŋ bırı. – Psihpen söilesıp, sottalatyn jaiymyz joq! Ysyldamai qaraŋdy batyr! – dedı ekınşısı. Qaqşiǧan bas jerge sylq etıp qūlap tüsıp, jer bauyrlap ireleŋdei jöneldı. HIII Bala moldanyŋ soŋǧy ümıtı Tūraşqa amanat jetkızu edı. Ony da Täŋır qūp körmedı. Şarşap-şaldyǧyp aqyry auylyna qaitty. Auyl syrtynda balasy kütıp tūr eken. – Äke, süiınşı berıŋız! Nemerelı boldyŋyz! – deidı külımdep. Bala moldany köp jyldan berı bır şaqalaqqa zar bolyp jürgen baiǧūs balasy qūşaqtai alǧan. – Süiınşıŋdı ala ǧoi, süiınşıŋdı ala ǧoi! – dep molda da balasyn bauyryna basa tüsıp. «Qūdai endı nemeremmen synamasa bolǧany» dedı bulyǧyp. Söittı de, taǧy da ysyldai bastady. – Äke, sızge ne boldy – dedı balasy üreilenıp. – Eskı dert qaita qoza bastady ma? Būdan keiın Tekes boiyna barmaŋyzşy. Sol jaqqa barsaŋyz, bıttı, auruyŋyzdy asqyndyryp qaitasyz... Bala molda öz tabaldyryǧyn özı üreilene attady. Oramalyn tūmşalai tartqan kelını besık terbetıp otyr eken, atasyna atyp tūryp sälemın saldy. «Köp jasa, qaraǧym!» – dedı de, molda besıktegı säbige nazar da salmastan öz bölmesıne ötıp bara jatty. «Ata, ata, toqtaşy», – dedı jylan ün. «Sen kımsıŋ?» – dedı Bala molda jylan tılınde... «Nemereŋmın, Şah-Mardanmyn!» – dedı säbi. Bala molda besıktıŋ jabuyn aşyp kep qaldy! Eskı tanys – Şah-Mardan jatyr ireleŋdep! Bala molda eŋırep qoia berdı. «Keşır menı, Şah-Mardan! Elu jyldan berı saǧan jete almai, tozaqtyŋ otyna şyjǧyrylyp edım, aqyry özıŋ keldıŋ be? Keşır menı, keşıre gör! Jaŋa tuǧan säbidıŋ aldyna etbettei qūlap, ökırıp jylap jatqan atasyn kelını bırtürlı aiap kettı. HIÜ Tekes özenınde būtaǧa ılınıp aman qalǧan Bala molda Tūzköldı betke alyp şaba jönelgen. «Basyma qandai kün tusa da jylannyŋ tılın şeşıp ketuım kerek» dedı öz-özıne. Asau özennıŋ moldaǧa jol bermeuı tegın emes. Otyz jyldan soŋ qytai men orystyŋ şekarasy aşylsa da, elge kelıp, jylannyŋ tılın şeşe almauy mümkın ekenı anyq boldy. Kiız kıtaby Şah-Mardannyŋ keşıretının aitqanymen, Qūdai Taǧalanyŋ aiany müldem basqa tarapqa tartyp bara jatqany moldany qairan qaldyrdy. Söittı de, bırer ai tau-tasta tyǧylyp jüre tūruǧa beldı bekem buyp, qalyŋ qaraǧai ışıne sıŋıp kettı. Bala moldanyŋ ajaly Tekestıŋ suynan boldy ma, Şah-Mardannyŋ uynan boldy ma, ony eşkım bılmeidı.Bıletınder Tūzköldıŋ Qarasaz betkeiındegı jylandardyŋ tılı älı buuly ekenın ǧana aitady. "Ädebiet portaly"