جىلان كەگى
(ميستيفيكاتسيالىق حيكايات)
تۋعان جەردىڭ جىلانى
شىرىلداتىپ شاق مەنى!
جاركەن بودەش
پرولوگ
اتىراۋدا بول مەيلى، ارقادا بول! التاي مەن الاتاۋدى ەن جايلا!
مەن ءۇشىن قازاقتىڭ ءبىر عانا اۋىلى بار. ول ءسىزدىڭ دە، مەنىڭ دە، ونىڭ دا – تۋعان جەرى.
ەل ۇدىرە كوشتى دەيىن بە... اۋىل توزدى دەيىن بە... ساعىندىم دەيىن بە، سارعايدىم دەيىن بە؟...
مەن ايتقاندى ءسىز دە ايتاسىز! مەنەن اسىرا جىرلايتىنىڭىزعا داۋىم جوق!
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سوندا دا، تۋعان جەرىم، اۋىلىم جايلى سىزدەن وزگەشە ءبىر دۇنيە ايتقىم كەلىپ وتىر. بىراق، قالاي؟
وسىنى ويلاپ-ويلاپ، اقىرى تاپتىم. اۋىلدا جۇرگەندە اجەم ءتۇندى-تۇنگە سوعىپ، ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر ايتاتىن.
مەن بۇگىن سىزدەرگە سول حيكايالاردىڭ ءبىرىن عانا بايان ەتەيىن!
كەشەگى كوشتى، بۇگىنگى كوشپەن سالىستىرعىم كەلمەيدى. سوندا دا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ اۋىلعا جاساعان قياناتىنىڭ وتەۋى قانداي بولاتىنىن بىلە جۇرگەيسىز!
اۆتور
ءى
...امالى تاۋسىلعان بالا مولدا كيىز كىتابىنا قاراپ وتىرىپ بولاشاق تاعدىرىن كوردى.
وتىز جىلدان سوڭ قىتاي مەن ورىستىڭ شەكاراسى اشىلاتىنىن، سول كەزدە ەلگە كەلىپ، جىلاننىڭ بۋىلعان ءتىلىن شەشسە، شاح-ماردان كەشىرىپ، ءبارى دۇرىس بولاتىنىن بولجادى.
«اقسارباس، اقسارباس!» دەپ قۋانعان جىگىت استى بۋىرقانىپ، ءۇستى جىبىر-جىبىر جىلجىپ اعىپ جاتقان تەكەستىڭ قاندى سۋىنا قويىپ كەتتى. بەتى بولار-بولماس قوزعالعانىمەن، تەكەستىڭ اساۋ تولقىنى مولداعا كۇش بەرمەي، ءوز يىرىمىنە قاراي تارتىپ بارا جاتتى.
سۋعا ءبىرجولا جۇتىلىپ جوق بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، كيىمى ءبىر بۇتاعا ءىلىنىپ امان قالعانىن بىلەدى.
بالا مولدا ەسىنەن تانىپ، بىرنەشە كۇن سول بۇتادا ءىلىنىپ تۇردى.
ءىى
بۇل كۇندە بالا مولدانىڭ ساقال-مۇرتى بۋرىل تارتىپ، جەتپىستەن اسقان. الپىستى «تال ءتۇس» دەپ ءوز كوڭىلىن ءوزى الداماق بولۋشى ەدى، جەتپىستى جەلكەلەگەلى بەرى ءدام-تۇزىنىڭ تۇگەسىلىپ بارا جاتقانىن ىشتەي سەزە باستادى.
كۇندە ءبىر ۋاقىت شەكارا بويىنداعى تەكەس وزەنىنىڭ جاعاسىنا بارىپ، اناۋ كوز ۇشىندا كورىنگەن تۋعان جەرىنە، بالالىق بال داۋرەنى زىمىراپ وتكەن اتامەكەنگە، اتامەكەن بولعاندا دا اكەسىنىڭ سۇيەگى قالعان جابىردىڭ جالپاق جوتاسىنا تەلمىرەتىن دە تۇراتىن.
وسى ءبىر تۇستان بار بولعانى وتىز-وتىز بەس شاقىرىم جەردەگى تۇزكولگە جەتىپ، قۇداي الدىنداعى كۇناسىنەن ارىلسام دەگەن ارمانىنا جەتەر كۇن تۋار ما؟ بالا مولدانىڭ جانىنا جالعىز وسى سۇراق مازا بەرمەيتىن.
ءۇيسىنتاۋدىڭ ەتەگىندەگى سۇمبە اۋىلىنا ءدۇربى سالادى دا وتىرادى. ءوزى تانيتىن ەسكىكوزدەردەن ءبىر ادامدى كورىپ قالامىن با دەگەن ءۇمىتى ساناسىنان ەشقاشان دا سونبەك ەمەس. قيال دەگەن شىركىنىڭ جۇيرىك قوي. قاراگەرمەن سار جەلىپ سۇمبەگە جەتىپ بارعىسى كەلەتىن. سوسىن قىساڭنىڭ سۋىن ورلەپ، ءبىر ساعاتتا شارتاستىڭ ەتەگىنە جەتسە، سودان سارىباستاۋدى باسىپ ءوتىپ، اينالدىرعان ءۇش ساعاتتىڭ ىشىندە تۇزكولگە اياق ىلىندىرەر ەدى. تۇزكولگە جەتسە بولدى، كەش تە بولسا ءتاڭىر يەنىڭ الدىندا جاساعان ايىبىن جۋىپ-شايۋعا مۇمكىندىك الار ەدى. بىراق وسى ءۇش ساعاتتىق جەرگە جەتە الماعانىنا، مىنە، ەلۋ جىل. وسى ەلۋ جىلدان بەرى بالا مولدانىڭ ارمانى – تۇزكولدى كوزىمەن ءبىر كورۋ. تۇزكولدە جولىعاتىن بىرەۋى بار ەدى.
بىرەۋى دەگەنىمىز – ادام ەمەس، ماقۇلىق. ماقۇلىق بولعاندا دا جەر باۋىرلاي يرەلەڭدەپ جۇرگەن جىلان. ءتىرى بولسا، جىلانداردىڭ ەلۋ جىل بۇرىنعى باسشىسى شاح-مارداننىڭ وزىنەن كەشەۋىل سۇراپ، اياعىنا جىعىلماق. ەجەلگى جىلاندار ەلى پاتشاسىنىڭ اتىن يەلەنگەن كىشى شاح-ماردان بۇ ومىردەن باقيعا وزسا، ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ اياعىنا باس قويىپ، ءوز ايىبىنىڭ قۇنىن تولەمەك. ول قۇن نەمەن ولشەنەرىن دە جاقسى بىلەتىن ەدى. جالعىز ۇلدىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان كەلىنىنىڭ اياعى اۋىرلاعالى بەرى سول قۇننىڭ تولەنەتىن كەزى تاياعانىن سەزە باستادى. بالا مولدانىڭ ءبىر بىلمەستىگى نەمەرەسىنىڭ تاعدىرىن تالكەككە سالعالى تۇر. مىناۋ تەمىر قورشاۋدى بۇزىپ، اناۋ تۇزكولگە جەتىپ جىعىلماسا، ۇرپاعى اتاسىنا ماڭگىلىك لاعىنەت جاۋدىرادى. بۇيتكەن مولدالىعىنان نە قايىر؟!
ەل ساناتىندا تىرشىلىكتىڭ تار قامىتىن سۇيرەپ كۇنەلتسە، بۇگىندە شەكاراعا تەلمىرمەي-اق جۇرت سەكىلدى ءومىر سۇرەر ەدى عوي. جىلاننىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ تاپقان باعىم قانە؟! قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا مولدا بولماق تۇگىلى، ءتىلىن كاليماعا كەلتىرمەگەن تالاي ادام كولدەنەڭ قياناتسىز-اق ومىردەن وزىپ جاتقان جوق پا؟! سونىڭ ءبارىن قۇدايەكەم توزاققا شىجعىرا بەرەدى دەۋگە بالا مولدانىڭ ءتىلى بارمايدى. ال ءوزىنىڭ كۇناسى – ەڭ اۋىر كۇنا. پەندە بالاسىنىڭ بارلىعى بىردەي مۇنداي قياناتقا بارا المايدى. بارا قالعاننىڭ وزىندە ەندىگى ءبىر قارەكەت جاساپ، جاپپار يەنىڭ الدىندا كوز ىلمەي قۇلشىلىق ەتىپ، كوڭىلىندەگى بار كىردى شايىپ ۇلگەرەر ەدى. ءدال بالا مولداداي ەلۋ جىل بويى ازاپقا تۇسپەس ەدى.
«توزاق دەگەندى و دۇنيەدە كورەمىز» دەپ جاعاسىن جايلاۋعا سالىپ جۇرەتىن پەندەلەر جەتەرلىك. بالا مولدا سول توزاقتى وسى ومىردە كورىپ كەلە جاتىر.
كوزى ءىلىنىپ كەتسە بولدى، جىلانعا اينالادى. جىلانعا اينالىپ، جەر باۋىرلاپ ىسىلداپ، كوپ ادامدى شاعىپ جاتادى. بىراق ءتىلىنىڭ ۋى جوق، شاققان ادامى ولمەيدى.
ءبىر مەزەتتە الدىنان كەلىنى مەن بالاسى شىعا كەلەدى. كەلىنى قىشقاشپەن جانعان وتىندى قىسىپ ۇستاپ العان. ال بالاسى شەلەككە قۇيىلعان جاعارمايدى اكەسىنە قاراي شاشىپ جىبەرمەككە وقتالىپ تۇر. بالا مولدا جالعىز ۇلىنا ايىر تىلىندەگى ۋدى توگىپ-توگىپ جىبەرەدى. سول-اق ەكەن، بالاسى باج ەتىپ قۇلاپ تۇسەدى. انە، ورالى كۇپتەي بولىپ كوگەرىپ، ءىسىنىپ بارادى. اينالاسىنداعى اۋىل ادامدارى «تۇيمە، تۇيمە!» دەپ ايقايلايدى. بالا مولدا بولسا بۋلىعىپ: «باۋ، باۋ» دەپ ىڭىرسىپ جاتىر.
بالا مولدا ءوستىپ ارپالىسىپ جاتىپ ويانادى دا، قاراگەرگە ءمىنىپ تەكەس بويىنا كەتەدى. تەكەس بويىنا جەتىپ، تەرەڭ ويدىڭ تەڭىزىنە باتادى. «قۇدايدى تانىپ، تابيعاتتىڭ تىلسىمىن ءبىلىپ، ادامدى بىلاي قويىپ جىندارمەن دە دوس-جاراندىق جاساپ ءجۇرىپ ءوزىنىڭ، ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن بولجاي الماعان سوڭ، مولدا اتانىپ نە كەرەك ەدى؟!». بالا مولدا وسىنى ويلاپ، ەشكىم جوقتا كوزىنىڭ جاسىن سىعىمداپ الاتىن بولعان.
ءىىى
ءالى ەسىندە، بالا مولدا اتى ەندى عانا شىعىپ، ون بەس-ون التى جاسقا تولعان كەزى. جۇرت شالكودە جايلاۋىن ەن جايلاپ، ساياساتتىڭ سالقىنىن سەزىنە قويماعان ۋاقىت بولاتىن. تاڭ نامازىنان كەيىن كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، اكەسى وياتتى. «بالام، بەسباي بايدىڭ ادامى سەنى الىپ كەتۋگە كەلىپ تۇر. كۇيەۋ بالاسىنىڭ ىشىنە جىن كىرگەن دەي مە، ايتەۋىر، سەندەرگە زىكىر سالعىزباق كورىنەدى. جاقىپ مولدا ەكەۋىڭدى ويناسىن دەپتى»، – دەدى.
جاقىپ مولدانىڭ اتىن ەستي سالا بالا مولدا ەلەڭ ەتتى. ءىلىمى مول، باقسىلىعى كۇشتى اككى مولدادان ۇيرەنەرى كوپ ەدى. ءبىرازدان بەرى جاقىپتان جىلاننىڭ ءتىلىن ءتۇيسىنىپ، حاسيدەن وقۋدى بىلمەككە دە تالاپ ەتىپ ءجۇر. قازىردىڭ وزىندە جىلاندار باسشىسىنىڭ ءتىلىن تاباتىن دارگەيگە جەتتى.
بالا مولدا دارەتىن الا سالا، الاقانداي بەتى بۇرشىك-بۇرشىك شەشەكتىڭ داعىنا بوككەن قارا بالاعا ەرىپ اتقا قونعان. بالانىڭ اتى تۇراش ەكەن. البانعا بەلگىلى مەدەۋ ءبيدىڭ جالعىز ۇلى. بالا مولدانى اكەلۋگە باسقانى ەمەس، بەلگىلى ءبيدىڭ بالاسىنىڭ كەلۋى تۇسىنگەن ادامعا ۇلكەن مارتەبە سانالادى. مەدەۋ بي – بەسباي بايدىڭ اعاسى. بەسباي باي اعاسىنىڭ بالاسىن ءوز بالاسى ەسەبىندە جۇمسادى ما، جوق الدە بۇل بالا مولداعا دەگەن ءىلتيپاتتىڭ بەلگىسى مە، بارا كورەرمىن دەپ ويلادى.
وزىنەن جارتى مۇشەل كىشى بالا «ءبيدىڭ جالعىزى» دەگەن اتى بولماسا، اناۋ ايتقانداي تىلسىم قاسيەتكە يە ەمەستىگى بايقالادى. اكەسى جايلى اڭىزعا اينالعان تالاي اڭگىمەنى ەستىپ ەدى. بۇل بالاعا شالدىڭ ول قاسيەتى قونباعان سەكىلدى. ءتىپتى بالا مولدانى مولدا ەكەن دەپ كەلە جاتقان ول جوق. بىردە بالالىققا سالىپ، جەلپىلدەپ جەلىپ الدىعا وزىپ كەتەدى. بىردە بۇلاردى مازاق ەتكەن سۋىردى قۋالاپ، جەرگە تۇسە سالىپ ىنىنە قامشى سۇعىپ، ابىگەرلەنىپ جاتادى.
– تۇراش، كوز بايلانباي بالتانىڭ سايىنا جەتىپ الالىق، – دەدى بالا مولدا ۇلكەندىگىن ءبىلدىرىپ.
ەكەۋىنىڭ ءجۇرىسى وسى سوزدەن كەيىن عانا جەدەلدەدى. كۇن ۇياسىنا كىرىپ، مال ورىستەن قايتقان اپاق-ساپاق ۋاقىتتا بۇلار بەسباي بايدىڭ ۇيىنە جەتىپ جىعىلدى.
جاقىپ مولدا بۇلاردان بۇرىن كەلىپ، قونىس جاڭارتىپ، اۋىلدان ءبىر-ەكى شاقىرىم الىس جەرگە «جىن-ويناق» جاسايتىن ءۇيدى دايىنداپ قويعان ەكەن.
ەرتەسى كۇنى اۋىل ادامدارى جينالىپ، باقسىلاردىڭ زىكىر سالۋى باستالعان.
وسى كۇن ەسىنە تۇسسە، بالا مولدانىڭ جۇرەگى سوعىسىنان جاڭىلىپ قالا جازدايدى. بۇعان دەيىن «مەن-مەن» دەگەن جىنعا بوي بەرمەيتىن ءوز بويىنداعى قاسيەتى ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ، زىكىر سالا باستاسا، اۋزىنان اق كوبىك اعىپ، قۇلاپ قالا بەرگەن. جاقىپ مولدا دا دۇلەي كۇشىنەن ايىرىلىپ، شاۋ تارتقانىن بايقاتىپ الا بەردى. ەكى مولدا جابىلىپ جاتىپ كۇيەۋ جىگىتتىڭ ىشىنە كىرگەن تورعايداي جىندى شىعارا الماي اق تەر، كوك تەر بولدى.
بالا مولدا جايشىلىقتا مۇنداي تورعاي كەيپىندە ادام ىشىنە ەنگەن جىندى قۇراننىڭ ءبىر سۇرەسىن وقىپ، جۋاسىتا سالۋشى ەدى. بۇل جولى كۇيەۋ جىگىت التى قانات اق ءۇيدىڭ ىشىندە پىرىلداپ «ۇشىپ» ءجۇر. قولىن قانات قىپ قاعىپ، ەكەۋىنە دەس بەرەر ەمەس. ەندى، مىنە، ۇستادىم دەگەن كەزدە كۇيەۋ بالا جەلباۋعا جارماسىپ، جوعارىعا ورمەلەي جونەلەدى. ەكى مولدا اسپانعا قول سوزىپ، جەلباۋعا اسىلىپ تۇرعان كۇيەۋ جىگىتكە جەتە الساشى. جاقىپ تا، بالا مولدا دا باسقا ايلا جاساماسا، بۇل تورعاي-جىندى كوندىكتىرە الماسىن ءبىلدى. ءسويتتى دە، ەكەۋى دە سىرتقا شىعىپ، كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنە ورمەلەي جونەلگەن. شاڭىراقتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، تورعاي-جىندى ۇستىنەن باسىپ قالماقشى ەدى. كەنەت بالا مولدا شاڭىراقتا قاناتىن كەڭگە جايىپ تۇرعان الىپ بۇركىتتى كورىپ شوشىپ كەتتى. جاقىنداي تۇسپەك ەدى، بۇركىت ءبۇرىپ تۇسەتىن سىڭاي تانىتىپ، ساڭق ەتتى. جاقىپ مولداعا قاراپ ەدى، ول جەردە دومالاپ جاتىر ەكەن. ۇستازى ايبات كورسەتە الماعان الىپ قۇسقا بەتتەۋگە باتىلى بارماي، بالا مولدا دا ءوزىن-ءوزى تومەنگە قاراي تاستاي سالعان.
بالا مولدا ەسىن ءبىر جيسا، جاقىپ مولدا جىلامسىراپ سويلەپ جاتىر ەكەن.
«بايەكە، بايەكە، اعاڭىز مەدەۋ ءبيدىڭ كيەسى قىران قۇس دەپ ەستۋشى ەدىم. سول قىران تورعاي-جىندى بىزگە بەرمەي جاتىر. بيگە كىسى جىبەرىپ، كيەسىن قايتارتىپ العىزىڭىزشى».
مەدەۋ ءبيدىڭ بالاسى اتقا مىنە سالىپ اۋىلعا شاپقان. الدەن ۋاقىتتان سوڭ شاڭىراقتاعى قىران قۇس ۇشىپ كەتتى. سول-اق ەكەن، جەلباۋداعى كۇيەۋ بالا سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇستى.
تورعاي-جىن بولسا جانىن قويارعا جەر تاپپاي، اسپانعا قالىقتاپ ۇشىپ ءاپ-ساتتە كوزدەن عايىپ بولدى.
ءىۇ
جاقىپ مولدا وسى ءبىر وقيعادان كەيىن بالا مولداعا ءتالىم الارلىق كوپ اڭگىمە ايتىپ بەرىپ ەدى.
بۇل عۇمىردا ادام ساناسىنا سىيمايتىن تالاي تىلسىم وقيعالاردىڭ بولاتىنىن، ءار جاراتىلىس يەسى وزىندىك قاسيەتپەن جاراتىلاتىنىن، ول قاسيەتتى ءدىننىڭ دە، باسقانىڭ دا قالىبىنا سالىپ، ەكشەۋگە كەلمەيتىنىن، ءالى كۇنگە تىلسىم جايلى سانسىز سۇراقتىڭ جاۋابىن ەشبىر پەندە تاپپاعانىن، تاپپايتىنىن سىر قىلىپ شەرتىپ ەدى.
«تىلسىمنىڭ جۇمباعىن شەشپەك بولعان ادام تۋرا جولدان اداسادى. ويتكەنى حاق تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن بولىپ جاتقان بەيمالىم الەمدەگى وقيعالاردى مىنا ءومىردىڭ تار تۇسىنىگىنە سالۋ – دەلقۇلىلىق. سول ءۇشىن دە قاراپايىم پەندەگە قۇدايدى تابۋ، ونىڭ ايتقانىمەن ءجۇرۋ – جەتكىلىكتى ءىس.
بىراق كوشپەلى قازاق ءۇشىن كەي-كەيدە تىلسىمنىڭ شەكاراسىن بۇزۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىز سول ءۇشىن دە نە مولدا ەمەسپىز، نە باقسى ەمەسپىز، بەيمالىم ءبىر كۇشپەن ارپالىسىپ ءومىر وتكىزىپ جاتىرمىز. ەل-جۇرتتىڭ، مال-جاننىڭ اماندىعى ءۇشىن جىندى باسىپ، جىلاندى اۋىزدىقتاپ كەلەمىز. بابادان قالعان بۇل ءىلىمدى تازا جولمەن يگەرىپ، ماقۇلىق اتاۋلىعا زالال تيگىزبەۋدى ويلاۋىمىز كەرەك»، – دەگەن جاقىپ مولدا.
سوسىن وسى ايماققا بەلگىلى ومىرزاق باتىر مەن مەدەۋ ءبيدىڭ دوستىعى جايلى ءبىراز اڭگىمە ايتقان.
ومىرزاق باتىر مەدەۋ بيگە ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتەدى ەكەن.
ول كەزدە جاقىپ مولدانىڭ دا جاس كەزى. قۇرماننىڭ كۇركەبايىنىڭ بەس ۇلىنىڭ ءبىرىن جىلان شاعىپ، سونىڭ ۋىن قايتارتۋعا جاقىپ مولدانى العىزادى.
جىلان شاققان جىگىتتىڭ اتى قۇسايىن ەكەن. جاقىپ مولدا قۇسايىن جاتقان ۇيگە كىرىپ كەلسە، جىگىتتىڭ باسىنا شۇبەرەكپەن سۋ باسىپ، ون جەتى-ون سەگىز جاستاعى اپپاق سۇلۋ بويجەتكەن وتىر دەيدى.
جاقىپ مولدا بويجەتكەندى كورە سالا اقىل-ەستەن اداسىپ قالادى. ءالى قىز ايتتىرماعان بوزبالانىڭ قيالى جۇيرىك قوي. «اكەمە ايتىپ، وسى قىزعا قۇدا تۇسىرمەسەم، جاقىپ اتىم ءوشسىن!» دەيدى وزىنە-ءوزى ىشتەي كۇبىرلەپ.
جاقىپ مولدا حاسيدەنىن وقىپ، جىلانداردىڭ پاتشاسى شاح-مارداندى ارباسۋعا شاقىرادى. ول كەزدە شاح-مارداننىڭ دا جاس كەزى.
جاقىپ مولدا مەن شاح-مارداننىڭ ايقاسىن كورۋگە اياعى جەتكەن بۇكىل البان جۇرتى جينالىپتى. جيىلعان جۇرتقا «مەن جىلانمەن ايقاسقاندا جىلان دا، قۇسايىن دا كۇپ بولىپ ءىسىنىپ، جارىلىپ كەتە جازدايدى. ماعان بولىسقىلارىڭىز كەلسە، يەك قاققان كەزدە «تۇيمە، تۇيمە!» دەپ شۋلاپ قويا بەرەسىزدەر. ەگەر دە ارالارىڭىزدان بىرەۋ «باۋ» دەپ ايتىپ قالسا، قۇسايىن دا، مەن دە جارىلىپ ولەمىز»، – دەيدى.
جاقىپ مولدا حاسيدەنىن وقۋدى باستاپ كەپ جىبەرەدى. ءبىر ساعات وتەر-وتپەستەن يرەلەڭدەي جىلجىپ، قاسىندا ەكى نوكەرى بار جىلانداردىڭ پاتشاسى شاح-مارداننىڭ ءوزى دە جەتەدى.
– ادامزات پاتشالىعىنىڭ جىلاندار ەلىنە جىبەرگەن ەلشىسى ەدىڭ، ەي، جاقىپ... جايشا شاقىردىڭ با؟ – دەيدى شاح-ماردان ءوز تىلىندە.
– جايشىلىق بولسا، جىلاندار ەلىنىڭ پاتشاسىن اۋرەلەپ، مازاڭىزدى الام با؟! مىناۋ كۇركەبايدىڭ قۇسايىنىن جىلان شاعىپ، ەس-ءتۇسسىز جاتىر. وسى بالانى شاققان جىلاننىڭ جازاسىن بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن.
– ەس-ءتۇسسىز جاتقان قۇسايىننىڭ كىناسىز ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ جىلانعا العاش بولىپ قاتەر توندىرگەن جىگىتتىڭ ءوزى بولار. ولاي بولسا، مەن ءوز ءناسىلىمدى شىعىنداۋعا قارسىمىن. ءولسىن، قۇسايىن!
– شاح-ماردان-اۋ، ۇكىم ايتۋ ەرتەرەك ەمەس پە؟ نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىن تىشقان كەمىرىپ تەسكەندە تاۋەكەل ەتىپ، تەسىكتى بىتەگەن قاسيەتتى جاراتىلىس ەمەس پە ەدىڭ؟ سول قاسيەتىڭ قايدا كەتكەن؟ قۇسايىننىڭ جاعدايىن كورىپ وتىرسىڭ، ونى تەرگەي الماق ەمەسپىز. ونان دا ماعان شاققان جىلاندى تاۋىپ بەر. وزىمەن تىلدەسىپ كورەيىك.
– جەر بەتىندەگى مىڭ-ميلليون جىلاندى الدىما كەلتىر دەمەكپىسىڭ؟! ول بولا قويماس. جۇرتىڭنان ءبىر جان شىعىن بولدى دەپ، پاتشالىعىمداعى بار حالىقتى سەنىڭ الدىڭا جۇرەلەتە المايمىن.
– ەندەشە، مەن دە مىنا حالىققا كورىنگەن جىلاندى ولتىرە بەرۋگە بۇيرىق بەرەمىن. سەنىڭ باباڭ مەن مەنىڭ بابام سان عاسىردان بەرى ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، ارالاس-قۇرالاس بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ كەلدى ەمەس پە؟ سەنىڭ اكەڭ ءولىپ، حان سايلانعانىڭدا مىنا مەن ارنايى پاتشالىعىڭا بارىپ، باسىڭا اق تامىزبادىم با؟ ۇمىتتىڭ با سونى، شاح-ماردان؟
جاقىپ مولدا وسىنى ايتقان كەزدە شاح-ماردان ءۇنسىز قالدى دەيدى. سوسىن نوكەرىنىڭ ءبىرىن جۇمساپ، وسى ايماقتاعى جىلانداردىڭ ءبارىن شاقىرىپ كەلۋگە بۇيرىق بەرىپتى.
ارادا ءبىر ساعات وتپەي جاتىپ جىلاندار كوشىنىڭ العاشقى لەگى كەلىپ جەتتى دەيدى. جىلاندار ءبىر-بىردەن جاقىپ مولدانىڭ تىزەسىنە باس قويىپ، «قۇسايىندى مەن شاققان جوقپىن» دەپ ايتادى دا، ءوز جونىنە كەتە باراتىن كورىنەدى. جىلاندارمەن ارباسۋ ۇزاققا سوزىلادى. بۇل ايماقتا وسىنشاما كوپ جىلاننىڭ بار ەكەنىن كورگەن حالىقتا ەس جوق. ءبارى جاقىپ مولدانىڭ اۋليەلىگىنە تاڭداي قاعىسىپ، جاعالارىن ۇستاپ قاراپ تۇرادى. جاقىپ مولدا مەن شاح-ماردان سوزگە كەلىسپەي قالسا، جىلاندار مەن ادامدار اراسىنداعى سوعىس وتى ءاپ-ساتتە تۇتانىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەن. مولدا بىلىمدىلىگىن، پاتشا بىلىكتىلىگىن كورسەتەدى.
جىلاندار كوشى سايابىرسىعان ساتتە ەڭ اقىرى سۇيرەتىلىپ بىلەكتەي ءبىر جىلان كەلىپ، جاقىپ مولدامەن ارباسا باستايدى. جاعى-جاعىنا تيمەي حاسيدەن وقىپ جاتقان مولدا الگى جىلانمەن دە تىلدەسەدى.
جىلان ءوزىنىڭ ەشقانداي كىناسىنىڭ جوق ەكەنىن، ءوز جونىمەن كەتىپ بارا جاتقان كەزدە قۇسايىننىڭ تابانىندا تاپتالىپ قالعانىن، ءوزىنىڭ جانىن ساقتاۋ ءۇشىن شاعىپ العانىن ايتادى.
مۇنى ەستىگەن شاح-ماردان كۇشەيە باستاعان:
– انە، ايتتىم عوي. كىنالى – قۇسايىن! اياعىنا قاراپ جۇرۋگە شاماسى كەلمەگەن ادامزات ءۇشىن جىلان بالاسىنىڭ تاعدىرىن قور ەتە المايمىن!
وسى ءسوز ايتىلعان كەزدە ءىسىپ-كەۋىپ جاتقان قۇسايىن جارىلۋعا شاق قالدى دەيدى. جاقىپ مولدا دا دالباسالاپ، الگى جىلاننان «وقيعا قاي جەردە بولدى؟» دەپ سۇراپ ۇلگەرگەن.
– شارتاستىڭ ەتەگىندەگى جىلعانىڭ باسىندا.
– ول جىلعانىڭ بويىنداعى بار جىلاننىڭ اۋزىن ءوزىڭىزدىڭ ماقۇلداۋىڭىزبەن بۋعان جوق پا ەدىك، شاح-ماردان مىرزا؟ – دەيدى قۋانىپ كەتكەن جاقىپ مولدا.
سويتسە، بۇل جىلان جولاۋشىلاپ بارا جاتىپ، اۋزى بۋىلعان جىلاندار يەلىگىندەگى جەرگە رۇقساتسىز كىرىپ كەتكەن كورىنەدى. ادامزات پەن جىلاندار پاتشاسىنىڭ ۋاعداسىن بۇزعانى ءۇشىن سول ارادا بىلەكتەي جىلاننىڭ تاعدىرى جاقىپ مولدانىڭ قولىنا بەرىلەدى.
جاقىپ مولدا حاسيدەنىن سۋدىراتىپ وقي جونەلەدى. جان بەرمەك وڭاي ما، ءىسىنىپ كەتكەن بىلەكتەي جىلان ەندى مولدانىڭ وزىنە ايبات شەگىپ، موينىن قاقشيتىپ، ىسىلداپ، شاقپاققا ارەكەت ەتە باستايدى. وسى كەزدە جاقىپ مولدا يەك قاعىپ جىبەرەدى. ەلدىڭ ءبارى «تۇيمە، تۇيمە!» دەپ ۇلارداي شۋلاپ قويا بەرەدى. جىلان پىرس ەتىپ جارىلىپ، بىرەر ساعاتتا قۇسايىن ەس جيعان كورىنەدى.
ءۇ
جاقىپ مولدانىڭ بۇل وقيعاسىن بالا مولدا بۇرىن دا تالاي ەستىگەن. از جىل مولدالىق ەتكەن جىلداردا مۇنداي بولماسا دا، وسىعان جەتەقابىل تالاي وقيعانىڭ ءوزى دە كۋاسى بولدى. بالا مولداعا مۇنان گورى جاقىپتىڭ جۇرەگىن ءدىر ەتكىزگەن اپپاق سۇلۋدىڭ جايى قىزىقتىراق كورىنگەن. ۇستازىنان قايمىقپاي، اپپاق قىزدىڭ جاعدايىن دا سۋىرتپاقتاتىپ كورىپ ەدى، جاقىپ شەشىلىپ سالا بەردى.
– بۇگىن ەكەۋمىزدىڭ بەرەكەمىزدى الىپ، كيەمىزدىڭ قۇتىن قاشىرا جازداعان مەدەۋ ءبيدىڭ توقالى عوي ول قىز. قىز ەمەس، جاسى قازىر قىرىققا تاياپ قالدى. كۇركەبايدىڭ ساقىلداعان بەس ۇلى مەن ومىرزاق باتىردان اسىپ ول بويجەتكەنگە ءسوز سالا المادىم، – دەدى كۇرسىنىپ. سوسىن ءسوزىن جالعاپ:
– وسىعان دەيىن ءۇش ايەل الىپ، ەركەك كىندىكتى ءبىر ۇلعا زار بولىپ جۇرگەن مەدەۋ بيگە كاميلا سۇلۋدى ءتورتىنشى ايەل ەتىپ ومىرزاق باتىر قوسىپتى، – دەدى.
– اناۋ تۇراش دەگەن قارا بالا سول كاميلا سۇلۋدان تۋعان ەكەن عوي.
– سولاي دەسە دە بولادى. وسى كاميلانى العان سوڭ مەدەۋدىڭ ءۇشىنشى ايەلى ۇلدى بولىپ، شاقالاقتى كاميلا باۋىرىنا باسىپ السا كەرەك. ول كەزدە بي ىشكەرى جاققا بيلىك ايتۋعا كەتىپتى. بالانى تۋعان شەشەسى جۋاستاۋ ادام ەكەن. ونىڭ ۇستىنە بەس باۋىرى مەن ومىرزاق باتىردى ارقا تۇتقان كاميلا كىمگە دەس بەرسىن. مەدەۋ بي جاس توقالدىڭ ەركەلىگىن ەستىپ: «بالا تىم قۇرىسا ۋىزىنا جارىپ، قىرىق كۇن اناسىنىڭ ومىراۋىن ەمسىن»، – دەپ ات شاپتىرىپتى. سويتسە، كەلگەن شابارمانعا كاميلا سۇلۋ ومىراۋىن اشىپ جىبەرىپ: «بيگە كەرەگى انانىڭ ۋىزى بولسا، مىنەكي!» – دەپ ساۋىپ جىبەرگەن ەكەن، ءسۇت ساۋلاپ قويا بەرىپتى.
وسى وقيعادان كەيىن ەل جاس توقالدى جاسىنا دا قاراماي «اق اپا» اتاپ كەتىپتى.
جاقىپ مولدا وسىنداي شەتى بار دا، شەگى جوق اڭگىمەلەردىڭ تيەگىن اعىتىپ، بالا مولداعا ءبىراز حيكاياتتاردى ايتىپ بەرىپ ەدى.
بالا مولدا: «ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە كەلىپ وتىرىپ ءبيدىڭ باتاسىن الماي كەتكەنىمىز جاراماس»، – دەپ ۇستازىن كوندىرىپ، قالىڭ كىرپىگى كوزىن جاپقان تۇلعالى قارا شالدىڭ شاڭىراعىنان ءدام تاتىپ، ىقىلاسىنا بولەنىپ اۋىلىنا قايتقان بولاتىن.
ءۇى
الباننىڭ بايلارى كامپەسكەلەنىپ جاركەنتكە ايدالعان سوڭ، بالا مولدا قىتاي اسپاققا بەل بۋدى. اكەسى البان ەلىنە كىرمە بولاتىن. شەجىرە جولىمەن قۋالايتىن بولسا، ءوزىنىڭ رۋى – قىزاي.
قىتاي مەن ورىس جەر ءبولىپ، شەكارانى انىقتاعان كەزدە قىزايلار ارعى بەتتە، الباننىڭ التى بولىس ەلى بەرگى بەتتە قالعان-دى. شەكاراعا اسكەر قويىلعان سوڭ ەكى ەلدىڭ قاتىناسى سيرەپ كەتتى دە، قايىن جۇرتىن ساعالاپ مولدالىق ەتىپ جۇرگەن اكەسى ول جاقتاعى تۋعان-تۋىسىمەن بايلانىسىن ءۇزىپ العان ەدى.
قىزىلدار كەلىپ، قۇدايسىزدار مەملەكەتىن قۇرعالى بالا مولدا ءبىر تىقىردىڭ تاياعانىن سەزە باستادى. اكەسى دە ءدال سول تۇستا كاليما شاھاداتىن ايتىپ جاتىپ جان تاپسىردى. اكەنىڭ سوڭعى اماناتى: «ەلىڭدى تاپ، بالام!» بولدى. «انە كەتەم، مىنە كەتەم» دەپ جۇرگەن كەزدە مولدالار دا شەتىنەن ۇستالىپ، يتجەككەنگە ايدالا باستادى.
بالا مولدانىڭ تۋعان جەردى قيىپ كەتە الماي ءجۇرۋىنىڭ ەڭ ۇلكەن سەبەبى بار ەدى. وسى ەرتە كوكتەمدە تۇزكولدىڭ قاراساز بەتكەيىندەگى جىلاندى سايدىڭ جىلاندارىنىڭ ءتىلىن بۋىپ قويعان-دى. جىلاننىڭ ءتىلىن كۇز كەلگەندە ءبىر-اق شەشەتىن بولىپ ۋادەلەسكەن. ەندى، مىنە، ساياسات سول كۇزگە دەيىن تىعىلىپ جۇرە تۇرۋعا مۇرسات بەرەر ەمەس.
«بالا مولدانى ۇستاۋعا قاراقولدان ەكى شەرىك شىعىپتى» دەگەندى ەستىپ، مولدادا ءتىپتى ەس قالعان جوق. «جاقىپ مولدا قولدى بولعان ەكەن، جاركەنتكە جەتكىزبەي اتىپ تاستاپتى» دەگەن ۇرەيلى حابار دا ەل اراسىندا گۋلەپ تۇر. بالا مولدا قانشا جەردەن اللاعا تاۋەكەل ەتكىسى كەلگەنىمەن، اتادان جالعىز ەكەنى ەسىنە تۇسە بەردى. سوسىن امالسىز، جانىن ساقتاپ قالۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
ءتىلى بۋىلعان جىلانداردىڭ پاتشاسى شاح-ماردان ۇيلەنۋ ءۇشىن شالعاي ءبىر پاتشالىققا ساپارلاي كەتكەن ەكەن. قالىڭدىعىن الىپ كۇزدە عانا ورالادى-مىس. شاح-مارداندى كۇتپەي كەتسە، ءبىر رۋلى جىلان ءتىلسىز مىلقاۋ بولىپ قالماق. كۇتەر بولسا، ءوزىنىڭ باسى قايدا قالارى ءبىر قۇدايعا عانا ايان.
...امالى تاۋسىلعان بالا مولدا كيىز كىتابىنا قاراپ وتىرىپ بولاشاق تاعدىرىن كوردى.
وتىز جىلدان سوڭ قىتاي مەن ورىستىڭ شەكاراسى اشىلاتىنىن، سول كەزدە ەلگە كەلىپ، جىلاننىڭ بۋىلعان ءتىلىن شەشسە، شاح-ماردان كەشىرىپ، ءبارى دۇرىس بولاتىنىن بولجادى.
«اقسارباس، اقسارباس!» دەپ قۋانعان جىگىت استى بۋىرقانىپ، ءۇستى جىبىر-جىبىر جىلجىپ اعىپ جاتقان تەكەستىڭ قاندى سۋىنا قويىپ كەتتى. بەتى بولار-بولماس قوزعالعانىمەن، تەكەستىڭ اساۋ تولقىنى مولداعا كۇش بەرمەي، ءوز يىرىمىنە قاراي تارتىپ بارا جاتتى.
سۋعا ءبىرجولا جۇتىلىپ جوق بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، كيىمى ءبىر بۇتاعا ءىلىنىپ امان قالعانىن بىلەدى.
بالا مولدا ەسىنەن تانىپ، بىرنەشە كۇن سول بۇتادا ءىلىنىپ تۇردى.
ءۇىى
«ءبارى دە بەكەر-اق بولدى. جاقىپ مولدادان جانىم اياۋلى ەمەس ەدى عوي. سول جولى كەلەتىن تاجالدى كۇتىپ الىپ، ەكى شەرىكتىڭ ايداۋىندا كەتۋىم كەرەك ەدى». سوڭعى كەزدەرى اشۋلانسا، جىلانداي ىسىلداپ، سويلەي الماي قالاتىن دەرتكە شالدىققان بالا مولدا بارماعىن شايناپ، وكىنە بەرەتىن بولعان. «ءبارى دە بەكەر-اق بولدى، ءبارى دە بەكەر-اق بولدى» دەي بەرەدى وزىنە-ءوزى كۇبىرلەپ. تۇسىندە جىلانعا اينالاتىن مولدا ەندى وڭىندە جىلاندىق مىنەز بايقاتىپ قالاتىن بولىپ ءجۇر. قاراگەرگە مىنەردە بەلى يرەلەڭدەپ بارىپ ازەر دەگەندە ەر-توقىمعا قونجيادى. تەكەس بويىنداعى قىزىل قايىڭدى توعايعا كىرگەن سوڭ، جىلانداردىڭ تىلىندە ەگىلىپ، ىشتەگى بار زاپىرانىن توگىپ-توگىپ جىبەرەدى.
«اياعى جوق، ءتىلى جوق،
تىلىندە زاھار ۋى جوق،
جاۋىنا تۇياق سەرپەرلىك
قاۋقارى جوق، دىمى جوق،
جىلان جۇرتى، كەشىرگىن!
ءتىلىڭدى سەنىڭ بايلادىم،
ءتىنىڭدى سەنىڭ بايلادىم.
قارعىس ايتىپ بىزدەرگە
جاتىر ما ەكەن، ماردانىم!..»
بالا مولدا بۇدان ارى كومەيىنە كەپتەلگەن جىرىن اياقتاي الماي جىلاپ جىبەردى.
«قۇدايىم-اي، تاياق تاستام جەرگە جەتە المايتىن عارىپ ەتتىڭ! بۇلاي مەنى قيناعانشا، المايمىسىڭ جانىمدى!».
بالا مولدا تەكەستىڭ سۋىنا بەتىن جۋماق بولىپ اتتان سىرعىپ ءتۇستى. اياعىن جەرگە تىرەپ ەدى، تىزەسىندە ءال جوق ەكەن، امالسىزدان ەتبەتتەي قۇلادى. قايتادان تۇرماق بولىپ تالپىنىپ ەدى، باۋىرىن جەردەن كوتەرە الماي قالىپتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شەكسىز عوي، مولدەكەڭ جىلانداي جىلىستاپ، باۋىرىمەن جەر سىزا سىرعي جونەلدى. ءسويتتى دە، تەكەستىڭ سۋىنا باس قويىپ، ىشە باستادى. سۋدان ءوزىنىڭ الپەتىنە كوز جىبەرگەنى سول ەدى، جۇرەگى ءدىر ەتتى. سۋدىڭ بەتىندە بالا مولدا ەمەس، باسىن قاقشيتىپ ءابجىلان تۇر.
– سەن كىمسىڭ؟ – دەدى سۋ بەتىندەگى سۇلباعا.
– بالا مولدامىن.
– بالا مولدا سەن ەمەس، مەنمىن! – دەدى بەتىن سۋمەن جۋماق بولىپ جاتىپ.
– سەن مولدا ەمەس، جىلانعا اينالدىڭ! – دەدى ءابجىلان ىسىلداپ.
بالا مولدا وزىنە قاراپ ەدى، شىنىندا دا، دەنەسى جاپ-جاسىل قابىرشىقتانعان جىلانعا اينالعانىن كوردى.
مولدا قۋانىپ كەتىپ، تەكەستىڭ سۋىن ءجۇزىپ ءوتىپ، شەكاراعا قاراي بەت الدى. «قۇداي ءساتىن سالسا، ءبىر اپتا تىنباي جورتسام، تۇزكولگە دە جەتىپ بارمايمىن با؟» دەدى وزىنە-ءوزى. «بيىك تاۋدىڭ باسىنا قيالاپ ۇشىپ قىران دا شىعادى، جەر باۋىرلاپ جىلجىپ جىلان دا شىعادى»، بارار جەرىم تاۋ ەمەس، ىرگەدە جاتقان تۇزكول عوي» دەدى كوڭىلى شالقىپ.
سول جەردە شاح-ماردانمەن جۇزدەسىپ، وزىنە ۇكىم كەسكىزبەكشى. ادام بالاسى تاستاي بەرىك شەكارانى بۇزا الماق ەمەس. ال جىلان ءۇشىن تەمىر قورشاۋ ءسوز بولىپ پا؟! قازىر-اق ارعى بەتكە وتەدى دە، زۋلاي جونەلەدى.
بالا مولدا جەر باۋىرلاپ ءاپ-ساتتە تەمىر تورلى شارباققا جەتتى. جەتتى دە، سىم تارتىلعان شارباققا جاقىنداي بەرىپ كىلت توقتادى. بايقاسا، اياعى مەن قولىن تىرباڭداتىپ، ەڭبەكتەپ كەلەدى ەكەن. جىلان بولعان تۇگى دە جوق، كادىمگى ادام قالپى. سۋ-سۋ كيىمى جەردىڭ توپىراعىنا شىلانىپ، اۋىرلاپ كەتىپتى. ورنىنان اقىرىن تۇرىپ تەكەستىڭ سۋىنا قايتادان ءتۇستى دە، قاراگەر اتى قالعان جاعاعا قاراي جۇزە جونەلدى.
ءۇىىى
«مەدەۋ بي قايتىس بولىپتى» دەگەن حاباردى ەستىگەن بالا مولدا ءبيدىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتاپ قايتپاق بولىپ جولعا شىقتى. قىتاي ەلىنە كەلە سالا ۇيلەنىپ، شاڭىراق كوتەرىپ ەدى. باستاپقى جىلدارى جاس كەلىنشەگىن قيماي، الىسقا ساپارلاۋدى قويعان بولاتىن. كەيىن كەلە كەلىنشەگى جىلدا بوسانىپ، جىلدا بالاسى شەتىنەي بەرگەن سوڭ، اۋىل اراسىندا عانا مولدالىق قۇرىپ، ۇزاپ شىقپايتىن بولعان. ەندى، مىنە، ءبيدىڭ قازاسى سەبەپ بولىپ، شولاق مىسقا جەلە جورتىپ كەلە جاتىر.
بالا مولدا بۇل جاقتىڭ دا جىلاندارىنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، پاتشالارىمەن تىلدەسىپ جۇرگەن بولاتىن. بۇل ايماقتى جايلاعان جىلاندار پاتشاسىنىڭ اتى شاح-ەردەن ەدى. جول ورتاعا كەلگەندە «شاح-ەردەن شاقىرتىپ جاتىر» دەگەن حابار الدى.
جىلانداردىڭ پاتشاسى جايدان-جاي مولدانى مازالامايتىنى بەلگىلى. بالا مولدا كەرى بۇرىلىپ، جىلاندار مەكەنىنە تارتىپ وتىردى.
شاح-ەردەن تەرىسىنە سىيماي، اشۋدان جارىلارداي بولىپ وتىر ەكەن. اشۋ مەن قايعى قاباتتاسىپ، تىلىندەگى ۋىن كىمگە توگەرىن بىلمەي تۇنەرىپ وتىرعان شاح-ەردەننىڭ ءتۇرى تىم قورقىنىشتى ەدى.
بۇعان دەيىن جىلان اتاۋلىنىڭ ەشبىرىنەن قايمىعىپ كورمەگەن بالا مولدا كادىمگىدەي ۇرەيلەنىپ قالدى. وي دەگەنىڭ جۇيرىك قوي. سوناۋ تۇزكول ماڭىنداعى شاح-مارداننىڭ ەلىنەن ءبىر حابار كەلىپ جەتتى مە دەپ مولدەكەڭنىڭ تىزەسى دىرىلدەي باستادى. ەگەر دە شاح-ەردەن بالا مولدانىڭ ءبىر ايماقتىڭ جىلانىنىڭ ءتىلىن بايلاپ، قورعانسىز قالدىرعانىن بىلەر بولسا، ءبىر كۇندە ءۇرىم-بۇتاعىنان ءبىر ادام قالدىرماستان قىرىپ سالارى انىق.
– قۇرمەتتى شاح-ەردەن مىرزا! – دەدى مولدەكەڭ ىشتەگى بار ۇرەيىن جەڭىپ. – مەنى جايشا شاقىرتتىڭىز با؟
– جىلاننىڭ ءتىلىن بىلگەنىڭ بولماسا، زاتىڭ – ادام... قانىڭا تارتپاي تۇرمايسىڭ... – دەدى شاح-ەردەن ءسوزىن جۇمباقتاي باستاپ. – بالا ءسۇيىپ، ءالى اكەلىك سەزىمدى سەزىنبەگەن ەدىڭ. ساعان ايتقان ءسوزىم شىعىن بولا ما دەپ قورقامىن.
وسى ءسوزدى ايتتى دا، شاح-ەردەن اۋىر كۇرسىندى.
– ايتىڭىز، – دەدى بالا مولدا تاعاتىن تاۋىسىپ.
– ايتسام بىلاي... وتكەن ايدا تۇڭعىشىمنان ايىرىلدىم. ۇلىم ءتاڭىر يەمنىڭ اجال قىلىشىنان ەمەس، وزىممەن تەڭ دارەجەلى، قۇدايدىڭ قۇلى – ادامزاتتىڭ قولىنان قازا تاپتى.
شاح-مارداننىڭ ەلىنەن جامانات حابار جەتتى مە دەپ ۇرەيلەنىپ وتىرعان بالا مولدا بۇل ءسوزدى ەستىگەندە ىشتەي قۋانىپ قالدى.
سوندا دا پەندەلىك قۋانىشىن بايقاتقىسى كەلمەي:
– جاپپار يەم تۇڭعىشىڭىزدىڭ الدىنان جارىلقاسىن! – دەدى قامىققان سىڭاي تانىتىپ.
– ايتقانىڭ كەلسىن، بالا مولدا!
– شاح-ەردەن مىرزا! ادامزات پەن جىلاندار ەلىنىڭ اراسىندا ەلشىلىكتە جۇرگەن سوڭ، وزىمە پارىز سۇراقتى قويۋعا مىندەتتىمىن. كىنا كىمنەن بولدى؟
– كىنا – ادام بالاسىنان. كوكنار شەگىپ ۋلانعان با، جوق الدە اقىل-ەسىنەن اداسقان با، ورداسىندا جاتقان بالامدى قاسىنداعى نوكەرلەرىمەن قوسىپ، قامشىلاپ ءولتىرىپتى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، قامشىنىڭ تۇپكى تەگى جىلان ەدى. ادامزاتقا بابامنىڭ تارتقان تارتۋى بولاتىن. سەنىڭ باباڭا بەرىلگەن سىي، ءوز باسىما سىلتەندى. ادامزات بالاسى مەنىڭ ءبىر رۋلى ەلگە اينالار تۇقىمىمدى قۇرتتى. مەن ونىڭ تۋىسىنان ەشكىمدى قالدىرمادىم. ءولتىردىم، ءبارىن! وسىلاي ادامزات بالاسىنا ءوز قياناتىن سەزىنسىن دەدىم. مەنىڭ اۋلەتىممەن جاۋلاسۋدىڭ قۇنى قانداي بولاتىنىن ءتۇيسىنسىن دەدىم.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن تۇندە تۇسىنە كىرەمىن. وڭىندە دە ساربازدارىم مازاسىن الىپ ءجۇر. ول قازىر شەت مىستا، ۇلكەن قىش قۇمىرادا تىعىلىپ جاتىر. اينالاسىنا دوستارىن كۇزەتكە قويعان. اۋىل ادامدارى دا قانىنا تارتىپ، مەنى سول قىش قۇمىراعا جولاتار ەمەس.
شاح-ەردەن تۇڭعىشىنىڭ كەگىن قايتارماي توقتاماسى بالا مولداعا انىق ەدى. قانشا جەردەن قانىنا تارتقانىمەن، قانجىعاسىنداعى قورجىنعا جىلاندار ەلىنىڭ پاتشاسىن سالىپ الىپ، شەت مىسقا ءجۇرىپ كەتتى.
بالا مولدا جەلە جورتىپ شەت مىستى جايلاعان جيىرماعا جۋىق ءۇيلى اۋىلعا كەش باتا جەتتى. اۋىل اقساقالدارىن جيناپ، ءوز شارۋاسىن ايتتى.
– بالانى قىش قۇمىرا تۇرماق، تەمىر زىندانعا سالساڭدار دا قۇتقارا المايسىزدار، ونان دا ءوز كۇناسىن موينىنا الىپ، جانى ماڭگىلىك مەكەندە جاي تاپسىن، – دەدى.
اۋىل ادامدارى مولدانىڭ ايتقانىنا كونبەي، ەڭ اقىرىندا:
– قىش قۇمىرادان جىگىت شىقپايدى. سەن اكەلگەن جىلاننىڭ قاسيەتى كۇشتى بولسا، قۇمىرانىڭ سىرتىندا تۇرىپ كەگىن السىن! – دەستى.
ەت جەلىنىپ، اۋىل ادامدارى دالاعا شىقتى. قىش قۇمىرانى ەكى وراپ جاتىپ العان شاح-ەردەندى كورگەن جۇرت شوشىپ كەتتى.
ءابجىلان اندا-ساندا ءبىر قىبىرلاپ قويىپ، الاڭسىز مۇلگىپ جاتتى دا قويدى. «ە، قۇمىرا ىشىندەگى ادامعا نە قاتەر بولا قويسىن؟!» دەپ اۋىل ادامدارى ۇيلەرىنە قايتىستى.
تاڭ اتتى. بالا مولدا دالاعا شىعىپ ەدى، ءبىر توپ ادام قىش قۇمىرانى الىستان باقىلاپ تۇر ەكەن. شاح-ەردەن سول باياعى ماۋجىراعان كۇيىن وزگەرتپەپتى. كەنەت قۇمىرا ىشىنەن «دەمىم ءبىتىپ بارادى، قۇتقارىڭدار!» دەگەن جالىنىشتى ءۇن تالىپ ەستىلگەندەي بولدى. بالا مولدا اۋىل ادامدارىنان: «داۋىس ەستىدىڭدەر مە؟» – دەپ ەدى، ءبارى ەشتەڭە ەستىمەگەنىن ايتىستى.
شاح-ەردەن ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن تاپجىلماي جاتتى دا قويدى. ءۇشىنشى كۇنى كەشكىسىن بالا مولدانى شاقىرىپ العىسىن ايتتى دا، جەر باۋىرلاي ءوز جونىنە كەتە باردى.
جىلان كەتە سالىسىمەن اۋىل ادامدارى قۇمىرانى جىعىپ، اۋزىن اشىپ كەپ جىبەردى. قۇمىرا ىشىندە ادامنىڭ قاڭقا سۇيەگىنەن باسقا ەشتەمە قالماپتى. قۋ سۇيەكتى كورگەن جۇرت «باۋىرىمداپ» بوزداپ قويا بەردى.
قالىڭ كوپشىلىك بالا مولداعا تاپ بەردى. بالا مولدا دا دايىن وتىر ەدى، كەرمەدەگى اتىنا قارعىپ ءمىنىپ قاشا جونەلدى.
ءىح
بالا مولدا شەت مىستى ارتتا قالدىرىپ، شولاق مىسقا تابان تىرەدى. مەدەۋ ءبيدىڭ ورنىنا قۇران وقىپ، اق اپا مەن تۇراشقا كوڭىل ايتتى.
قىمىز ءىشىپ وتىرعاندا اق اپا مولدادان بالاسىنىڭ بولاشاعىن بولجاپ بەرۋىن قولقالادى. بالا مولدا كيىز كىتابىن اشىپ جىبەرىپ: «اق اپا، الىستان اعايىنىڭ كەپ قاتتى قۋانادى ەكەنسىز» – دەدى دە، ودان ارعىسىن نە ايتارىن، نە ايتپاسىن بىلە الماي ابدىراپ تۇرىپ قالدى. «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى. مايموڭكەلەمەي ايت ءبارىن!» – دەپ اق اپا بۇيىرا سويلەدى. «ءبارىن ايتار بولسام، بالاڭا جەر باۋىرلاعان جىلاننان قاتەر ءتونىپ تۇر. وزىنە مىعىم بولماسا، اجالى جىلاننان بولۋى مۇمكىن ەكەن. بۇل جولدان امان قالسا، جالعىزىڭنىڭ عۇمىر جاسى ۇزاق بولادى».
«اۋزىڭا كەلگەندى وتتاما! – دەدى اق اپا اشۋلانىپ. – بي بالاسىنىڭ تاعدىرىن بولجايتىن سەن كىم ەدىڭ؟! جوعال كوزىمە كورىنبەي!».
بالا مولدا اق اپاعا ادىرايا ءبىر قارادى. ءوزى «بولجا» دەپ ءوتىنىپ، ارتىنان «سەن كىم ەدىڭ؟!» دەپ استامسي قالعان كەمپىردىڭ قىلىعىن تۇسىنە الماي ابدىراپ قالدى. ءبىر اۋىلدان جانىن ازەر ساقتاپ قاشىپ شىعىپ ەدى، ەكىنشى اۋىل تىلدەپ شىعارىپ سالدى. جولى بولماعان مولدەكەڭ ەرمەندىدەگى ەلىنە كوڭىلسىز ورالىپ، بىرنەشە اي ۇيدەن شىقپاي جاتىپ العان.
ح
بالا مولدا العاش قىتاي ەلىنە قونىس اۋدارعاندا ءوز جۇرتى قىزاي ەلىنە كەلىپ قوسىلىپ ەدى. امال نە، ءتىلى بۋىلعان جىلانداردىڭ جايى مازا بەرمەي، اراعا جىل سالماي-اق تەكەس بويىنا كوشىپ العان.
تەكەس بويىندا تۇرىپ وتكەن كۇندەردى تاعى ەسىنە الدى. ەلۋ ءۇشىنشى جىلعا دەيىن وتىز ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ءۇش ايەل الىپ ۇلگەردى. ءبىرىنشى ايەلى جەتىنشى رەت بوسانىپ، جەتىنشى جولعى تۋىتتان كوز جۇمدى. تۋعان بالانىڭ ءبارىنىڭ ىڭگالاعان داۋسى شىقپاي، مىلقاۋ بولىپ دۇنيەگە كەلەتىن ەدى دە، بىرەر ايدا ءوز دەمىنە ءوزى بۋلىعىپ شەتىنەپ كەتەتىن. ەكىنشى ايەلى دە جەتىنشى تۋىتىندا باقيلىق بولدى. بالا مولدا وسىلاي ون ءتورت ۇرپاعىن ءوز قولىمەن جەر قوينىنا تاپسىردى. ءۇشىنشى جولى جاپ-جاس قىز الىپ ەدى. ءبىر جىل وتەر-وتپەستەن ول دا كىشكەنتايلى بولدى. تاعى دا مىلقاۋ بالا اكەسىنىڭ كوز الدىندا اجالمەن ارپالىسىپ جاتتى.
بالا مولدا باياعىداعى ءوز تاعدىرىن ءوزى بولجاعانىن ەسىنە الىپ ەگىلە بەرەدى. «وتىز جىلدان كەيىن شەكارا اشىلادى» دەپ ەدى عوي كيىز كىتابى. بىراق تەمىر توردىڭ سەتىنەر ءتۇرى بايقالمايدى.
جاس ايەلدەن تۋعان ۇلىنىڭ دا تاتار ءدامى تاۋسىلىپ، شەتىنەگەن كۇنى بالا مولدا اتقا قوندى دا، اساۋ تەكەسكە قويىپ كەتتى. بىرەر مينۋتتا-اق وزەننەن وتكەل تاۋىپ، تەمىر قورشاۋدى بۇزىپ ءوتىپ، سۇمبەگە قاراي شاپقىلاي جونەلگەن.
ەندى بالا مولداعا ءبارىبىر ەدى. تۇزكولگە جەتسە، سوسىن شاح-ماردان ۇرپاعىنىڭ اياعىنا جىعىلسا، باياعى بولجام شىندىققا اينالىپ شىعا كەلمەي مە؟! جىلاندار پاتشاسى مولدانى كەشىرىپ، بۇل دا ەل قاتارلى ۇرپاق سۇيمەي مە؟!
بالا مولدا شاپقىلاپ كەلەدى. «يا، قۇداي، تىرلىگىندە توزاققا تۇسكەن قۇلىڭدى كەشىرە گور! يا، ارۋاق، تىرشىلىگىندە جاھاننامنىڭ وتىنا شىجعىرىلعان كۇناھاردى جەبەي گور!».
جاراتۋشىدان مەدەت تىلەگەن مولدا ۇزاققا بارا المادى. جان-جاعىنان يت ايتاقتاپ، قارۋ كەزەنگەن شەكاراشىلار قورشاپ، ءاپ-ساتتە قولعا ءتۇستى. ەكى ەلدىڭ شەكاراسىن بۇزعان قىلمىسكەر رەتىندە الدىمەن شونجىداعى وتريادقا، سوسىن الماتىعا جونەلتىلدى. الماتىدا ءبىراز تەرگەلگەن سوڭ، ماسكەۋگە جىبەرىلدى. بالا مولدا بار شىندىقتى ايتىپ-اق ەدى. ورىستار مولدانىڭ جىلاندار جايلى ەرتەگىسىنەن قاۋىپتەنىپ، ۇلكەن قىلمىسكەر رەتىندە قاماپ تاستادى. بۇل ارالىقتا قىتاي جاقتان دا سۇراۋ سالىنىپ، ەكى ەلدىڭ ەلشىلەرى بىرنەشە كۇن سويلەسىپ، مولدانى قىتاي ەلىنە قايتارىپ الدى. بالا مولدا بۇزىپ وتكەن شەكارا تىكەلەي بەيجىڭگە باعىنىشتى ەكەن. مولدا بەيجىڭنىڭ تۇرمەسىندە ءبىر جىلداي تەرگەلىپ، اقىرى «شەتەلگە بارىپ تىڭشىلىق جاسادى» دەگەن ايىپپەن ون جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. سوت بىتكەن سوڭ ءۇرىمجىنىڭ اباقتىسىنا اۋىستىرىلدى. ۇرىمجىدە جازاسىن وتەپ، ون ءبىر جىلدان كەيىن ەرمەندىسىنە ورالدى.
بالا مولدا ۇستالىپ كەتكەن سوڭ، ەكى جىلدان كەيىن كەلىنشەگى ۇل بوسانىپ، بالانىڭ اتىن ورال قويىپتى. ورالى «اكەتايلاپ» قۋانا قارسى الدى مولدەكەڭدى. ءتىلى بار، دەنى ساۋ بالانى كورگەن مولدا وكىرىپ جىلاپ جىبەرگەن.
كەلىنشەگى مەن بالاقايدى قۇشاقتاي سالا ەڭىرەپ: «مەن اباقتىدا جاتقاندا ۇلدى بولىپپىن، تاۋبە، قۇداي! قانى مەنىكى بولماسا دا، جانى مەنىكى، تاۋبە، قۇداي! باسقا جىپپەن بولسا دا جىرتىعىمدى جامادىم، تاۋبە، قۇداي!».
مولدانىڭ زارىن ەستىگەن جۇرت كوزدىڭ جاسىنا ەرىك بەرگەن.
ءحى
بالا مولدا اۋىلىنىڭ تەڭ جارىمى قوتارىلا سوۆەت ەلىنە كوشىپ كەتكەنىن ەستىگەندە ەسكى جارانىڭ بەتى اشىلىپ، تاعى دا جۇرەگى سىزداپ قويا بەرگەن. تاعدىردىڭ ىسىنە داۋا بار ما؟! شەكارا بۇزباي ەكى-ءۇش جىل شىداعاندا، بۇل دا ەلمەن بىرگە كەتپەس پە ەدى؟! تۇزكولگە جەتپەس پە ەدى؟! مىناۋ بۇلىڭعىر عۇمىرىنىڭ ءتۇنى ءبىتىپ، تاڭى ارايلاپ اتپاس پا ەدى؟!
كوكەيدەگى كوپ سۇراق مولدانىڭ ساناسىنا ماساداي ىزىڭداپ تۇرا بەرەدى. سالدەن سوڭ ول ىزىڭ جىلاننىڭ ىسىلىنا اينالادى. سوسىن جاتىپ الىپ جىلان تىلىندە باياعى ولەڭىن تاعى دا جىرلاي جونەلەدى:
«اياعى جوق، ءتىلى جوق،
تىلىندە زاھار ۋى جوق،
جاۋىنا تۇياق سەرپەرلىك
قاۋقارى جوق، دىمى جوق،
جىلان جۇرتى، كەشىرگىن!..».
جىلان بولىپ يرەلەڭدەپ، توسەگىندە قينالىپ جاتقان مولدانى بالاسى قۇشاقتاي الادى. «اكە، اكە، ساعان نە بولدى؟» – دەيدى شوشىنىپ.
«كىندىگىمنەن تۋماساڭ دا، «بالام» دەپ باۋىرىما باسىپ ەدىم. مەنىڭ كۇنامدى سەن ارقالاماساڭ بولدى، قۇلىنىم!» – دەپ جىلاننىڭ تىلىندە سويلەپ، تۇنەرىپ وتىرىپ قالادى مولدا. سويتەدى دە، اتىنا ءمىنىپ تەكەس بويىنا اسىعادى. تەكەستىڭ جىلىستاپ جاتقان باياۋ اعىسىنا قاراپ وتىرىپ تۇڭعيىق ويدىڭ تەرەڭىنە سۇنگي جونەلەدى.
ءحىى
كەمپىرى ءولىپ، كەلىننىڭ قولىنا قاراعالى دا بىرنەشە جىل ءوتتى. كۇنىگە تەكەستىڭ سۋىنا جىلان بوپ ءتۇسىپ، كيىمى سۋ-سۋ بولىپ ۇيىنە قايتاتىن مولدانىڭ تۇسىنىكسىز تىرلىگى اۋىل ادامدارىن دا ۇرەيلەندىرە باستاعان.
بۇرىن مولدانىڭ جىلان مىنەزى كوپ بايقالا بەرمەيتىن. قازىر اينالاسىنداعى ادامدارعا «ۋىن شاشىپ»، ابىرويدان دا ايىرىلا باستادى. باياعىدا بالا مولدا دەگەن اتىن ەل قاسيەت تۇتاتىن ەدى عوي. بۇل ۋاقىتتا ەسى اۋىسىپ، جىن يەكتەگەن جامان باقسىعا اينالعان-دى.
ەلۋ جىل بويى جابىردىڭ جوتاسىنا تەلمىرە قاراپ، وتىز شاقىرىمدىق جەرگە جەتە الماۋ دەگەن ازاپتىڭ ەڭ ۇلكەنى ەكەنىن ءدال بالا مولداداي ەشكىم سەزىنە الماق ەمەس. يەك استىنداعى تۇزكولگە جەتە الماعان بايعۇس ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ، ءۇرىمجىنىڭ تۇرمەسىن كورەدى دەپ كىم ويلاعان؟!
باياعى شاح-ەردەننىڭ قىش قۇمىراداعى جىگىتتەن قالاي كەك قايتارعانىن ەسىنە الدى. ەسىنە الدى دا، ءوزىن ەلۋ جىل تولعاندىرعان اقيقاتقا كوزىن جەتكىزگەندەي بولدى. بالا مولدانىڭ جازاسى ءولىم بولسا، وندا باياعىدا-اق يرەلەڭدەگەن ماقۇلىقتىڭ ءبىرى كەزىگىپ، ۋىن توگىپ جانىن جاھاننامعا جىبەرە سالار ەدى. مولدانىڭ جازاسى ءولىم ەمەس، وسى ءومىردىڭ توزاعى ەكەن. ءبىر رۋلى جىلاندى ءتىلسىز، ۋسىز قالدىرعان مولدا دا ءتىلسىز، ۋسىز قالۋعا ءتيىس ەكەن. ءۇش ايەلدەن تۋعان ون بەس بالا مىلقاۋ بولىپ دۇنيەگە كەلدى. ءتىلسىز قالعانى وسى ەمەس پە؟! ون التىنشى بالاسى... جۇرت الدىندا وزىمدىكى دەگەنىمەن، قۇداي الدىندا وزگەنىكى ەكەنى انىق. ول ءۇشىن كەمپىرىنە ايىپ تاققان ەمەس. ون جىلعا ايدالىپ كەتكەنىندە جاپ-جاس قىز وزگەنىڭ وتىن جاعىپ كەتسە دە مولدا قىڭق دەي الماس ەدى. كەمپىرى بۇعان الدانىش تاۋىپ بەردى. وسى الدانىش ازاپتى عۇمىرىنا ءسال دە بولسا شۋاعىن توكتى.
شاح-ەردەننىڭ وقيعاسى ەسىنە ءتۇسىپ ەدى، مەدەۋ ءبيدىڭ توقالى اق اپا كوز الدىنا كەلە قالعانى. «بي بالاسىنىڭ تاعدىرىن بولجايتىن سەن كىم ەدىڭ؟! جوعال كوزىمە كورىنبەي!» – دەپ ايبارلانا قالعان اق اپا سول وقيعادان كەيىن اراعا التى اي سالىپ، ءبىر جىگىتكە تاي جەتەكتەتىپ جىبەرىپتى.
«بالا مولدا مەدەۋ ءبيدىڭ كوزىن كورگەن قاسيەتتى ادام ەدى. مەنىڭ ءبىر بىلمەستىگىمدى كەشسىن! بولجامى دۇرىس شىعىپ، الىستاعى جيەنىم كەلىپ قاتتى قۋاندىم. مولدا ايتقان سوڭ بالامدى دا جىلاننان ساقتاندىرىپ، قۇلاعىنا سىڭىرە بەردىم. بالام ءشوپ شابىس كەزىندە مولدا ايتقان ابجىلانمەن ەسكى قىستاۋدا كەزدەسىپتى. ەر-توقىمىنىڭ ۇستىندە جاتقان جىلان از بولماعاندا جالعىزىمنان ايىرعانداي ەكەن. قۇداي ساقتاپ قالدى. جالعىزدىڭ عۇمىرى ۇزاق بولادى ەكەن. مىناۋ تاي – ايىبىمنىڭ وتەۋى. مولدا رازى بولسىن!» – دەپتى.
قازىر اق اپا مەن تۇماش سۇمبەدە تۇرادى ەكەن. بالا مولدا شەكارا بويىنان ءتىل الىپ كەلگەندەردەن وسىنى ەستي سالا اتتىڭ باسىن تاعى دا تەكەس وزەنىنە بۇردى. ءۇش-ءتورت كۇننەن بويى وسى ماڭدى شيىرلاپ، ۇيىنە دە قايتپاي قويعان. كەلىنىنىڭ اي-كۇنى جاقىنداعان سوڭ، باياعى شەتىنەگەن سابيلەرى ەسىنە ءتۇسىپ، ۇرەيى ۇلعايا ءتۇسىپ ەدى. ەندى مىنە، قۇداي وڭداسا، ار جاققا حابار بەرەر ادام تابىلدى.
شەكارا ماڭىنا جاقىنداپ، ەسكى ادەتىمەن جابىردىڭ جوتالارىنا ءدۇربى سالىپ ۇزاق وتىردى. كەنەت ارعى بەتتەن ەكى جاس كەلىنشەكتىڭ داۋسى ەستىلدى. باسىنا قىزىل ورامال تارتقان ەكى ايەل تۋرا شەكاراعا ون بەس-جيىرما مەتردەي جاقىن كەلىپ، وزەنگە قاراپ اڭگىمەلەسىپ تۇر ەكەن. بالا مولدانىڭ قۇدايدان سۇراعانى وسى ەمەس پە؟! قىزىل قايىڭداردىڭ اراسىمەن جاسىرىنىپ، كەلىنشەكتەردىڭ جانىنا جاقىن كەلدى دە: «قاراقتارىم، امانسىڭدار ما؟» – دەپ ايقاي سالدى.
توسىننان شىققان داۋىستان شوشىپ، ەكەۋى اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراستى.
– قورىقپاڭدار، مەن بالا مولدا دەگەن اتالارىڭ بولامىن. ءبىز جاقتا وزدەرىڭدەي شەكاراعا جاقىن جۇرگەندەردەن «ءتىل الىپ» تۇراتىندار بار. سولاردان مەدەۋ ءبيدىڭ ۇلى تۇراشتىڭ سۇمبەدە تۇراتىنىن ەستىپ ەدىم.
– ونداي ءبيدى دە، تۇراشتى دا بىلمەيمىز، – دەدى كەلىنشەكتىڭ ءبىرى.
– مەكتەپتىڭ وحراننيگى تۇراش اعانىڭ فاميلياسى مەدەۋوۆ ەمەس پە ەدى؟ – دەدى ەكىنشىسى.
– ءيا، سول، سول اعاڭا سالەمىم بار ەدى. ەلدە ەسكىلىكتىڭ ءجونىن بىلەتىن ءبىر مولدا بار بولسا، تۇزكول ماڭىنداعى جىلاندىنىڭ جىلاندارىنىڭ اۋزىن شەشكىزسىن دەشى. بالكىم، مەنىڭ كوز جاسىمدى قۇداي كورەر! تۇراشتىڭ ءومىرىن ءبىر قاتەردەن قۇتقارىپ ەدىم، ول مەنى مىڭ قاتەردەن اراشالاسىن! قاراقتارىم، وسى ءسوزىمدى... – دەي بەرگەندە بالا مولدا بۋلىعىپ قالدى. ءسويتتى دە، باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ، جىلانعا اينالىپ، ىسىلداپ قويا بەردى.
– مىنا شال قۋا ما؟» – دەدى كەلىنشەكتىڭ ءبىرى.
– پسيحپەن سويلەسىپ، سوتتالاتىن جايىمىز جوق! ىسىلداماي قاراڭدى باتىر! – دەدى ەكىنشىسى.
قاقشيعان باس جەرگە سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇسىپ، جەر باۋىرلاپ يرەلەڭدەي جونەلدى.
ءحىىى
بالا مولدانىڭ سوڭعى ءۇمىتى تۇراشقا امانات جەتكىزۋ ەدى. ونى دا ءتاڭىر قۇپ كورمەدى. شارشاپ-شالدىعىپ اقىرى اۋىلىنا قايتتى. اۋىل سىرتىندا بالاسى كۇتىپ تۇر ەكەن.
– اكە، ءسۇيىنشى بەرىڭىز! نەمەرەلى بولدىڭىز! – دەيدى كۇلىمدەپ. بالا مولدانى كوپ جىلدان بەرى ءبىر شاقالاققا زار بولىپ جۇرگەن بايعۇس بالاسى قۇشاقتاي العان.
– ءسۇيىنشىڭدى الا عوي، ءسۇيىنشىڭدى الا عوي! – دەپ مولدا دا بالاسىن باۋىرىنا باسا ءتۇسىپ.
«قۇداي ەندى نەمەرەممەن سىناماسا بولعانى» دەدى بۋلىعىپ. ءسويتتى دە، تاعى دا ىسىلداي باستادى.
– اكە، سىزگە نە بولدى – دەدى بالاسى ۇرەيلەنىپ. – ەسكى دەرت قايتا قوزا باستادى ما؟ بۇدان كەيىن تەكەس بويىنا بارماڭىزشى. سول جاققا بارساڭىز، ءبىتتى، اۋرۋىڭىزدى اسقىندىرىپ قايتاسىز...
بالا مولدا ءوز تابالدىرىعىن ءوزى ۇرەيلەنە اتتادى.
ورامالىن تۇمشالاي تارتقان كەلىنى بەسىك تەربەتىپ وتىر ەكەن، اتاسىنا اتىپ تۇرىپ سالەمىن سالدى. «كوپ جاسا، قاراعىم!» – دەدى دە، مولدا بەسىكتەگى سابيگە نازار دا سالماستان ءوز بولمەسىنە ءوتىپ بارا جاتتى.
«اتا، اتا، توقتاشى»، – دەدى جىلان ءۇن.
«سەن كىمسىڭ؟» – دەدى بالا مولدا جىلان تىلىندە...
«نەمەرەڭمىن، شاح-ماردانمىن!» – دەدى ءسابي.
بالا مولدا بەسىكتىڭ جابۋىن اشىپ كەپ قالدى!
ەسكى تانىس – شاح-ماردان جاتىر يرەلەڭدەپ!
بالا مولدا ەڭىرەپ قويا بەردى.
«كەشىر مەنى، شاح-ماردان! ەلۋ جىلدان بەرى ساعان جەتە الماي، توزاقتىڭ وتىنا شىجعىرىلىپ ەدىم، اقىرى ءوزىڭ كەلدىڭ بە؟ كەشىر مەنى، كەشىرە گور!
جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ الدىنا ەتبەتتەي قۇلاپ، وكىرىپ جىلاپ جاتقان اتاسىن كەلىنى ءبىرتۇرلى اياپ كەتتى.
ءحىۇ
تەكەس وزەنىندە بۇتاعا ءىلىنىپ امان قالعان بالا مولدا تۇزكولدى بەتكە الىپ شابا جونەلگەن. «باسىما قانداي كۇن تۋسا دا جىلاننىڭ ءتىلىن شەشىپ كەتۋىم كەرەك» دەدى ءوز-وزىنە. اساۋ وزەننىڭ مولداعا جول بەرمەۋى تەگىن ەمەس. وتىز جىلدان سوڭ قىتاي مەن ورىستىڭ شەكاراسى اشىلسا دا، ەلگە كەلىپ، جىلاننىڭ ءتىلىن شەشە الماۋى مۇمكىن ەكەنى انىق بولدى. كيىز كىتابى شاح-مارداننىڭ كەشىرەتىنىن ايتقانىمەن، قۇداي تاعالانىڭ ايانى مۇلدەم باسقا تاراپقا تارتىپ بارا جاتقانى مولدانى قايران قالدىردى. ءسويتتى دە، بىرەر اي تاۋ-تاستا تىعىلىپ جۇرە تۇرۋعا بەلدى بەكەم بۋىپ، قالىڭ قاراعاي ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى.
بالا مولدانىڭ اجالى تەكەستىڭ سۋىنان بولدى ما، شاح-مارداننىڭ ۋىنان بولدى ما، ونى ەشكىم بىلمەيدى.بىلەتىندەر تۇزكولدىڭ قاراساز بەتكەيىندەگى جىلانداردىڭ ءتىلى ءالى بۋلى ەكەنىن عانا ايتادى.
"ادەبيەت پورتالى"
