Muhtar Maǵaýın: «Álemdegi eń sulý – qazaq áıeli: meniń jarym, meniń anam, meniń qyzym. Qazaqty qazaq qylǵan osy áıel bolatyn, sulý ǵana emes, symbatty, minezdi, aqyldy, adal jar, abzal ana, aǵaıynǵa qamqor, aýyl-aımaqqa qut, erdiń maqtany, eldiń kórki» deıdi.
Qazaq áıelderi jaıly sóz qozǵaý ári ońaı, ári qıyn. Áıel bizge toǵyz aı, on kún tolǵatyp, «tar qursaǵyn keńeıtip, tas emshegin jibitip» ómir syılaıdy, tún uıqysyn tórt bólip, bizdi baǵyp qaǵyp tárbıeleıdi. Keshegi qazaq áıeli dástúrli mádenıettiń besiginde terbelip, qaınarynan qanyp ishken. Qoǵamda óz ornyn jazbaı tanyp, áıeldikten danalyqqa, otbasy, oshaq qasy tirliginen rýly eldiń qamyn jeıtin el anasy deńgeıine kóterile bilgen.
Qazaq halqy úshin árdaıym áıel adam joǵary deńgeıde. Halqymyz el bolashaǵy, óskeleń urpaq tárbıesi, olardyń jaqsy adam bolyp ósýi, otbasy baqyty osynyń bári áıel adamǵa baılanysty dep eseptegen. Sol sebepti qyz balasy tárbıesine asa qatty nazar aýdarǵan.
Áıeldiń otbasydaǵy oryny jaıly aıtatyn bolsaq. Qazaq qyzdaǵynyń sharýashylyqqa, úı tirligine aralasýy 6-7 jasynan bastalǵan. Bul jastaǵy qyz balasy otyn-sýǵa aralasyp, besik terbetken. 8-9 jasynan keste, tigin tigýdi úırenip, kilem toqyp bastaǵan. Qazaq qyzdary sonaý zamanda 16-17 jasynda-aq turmysqa shyqqan. Qyz bala uzatylǵanǵa deıingi oryny árdaıym oń jaq bolǵan. Qazaqtar arasynda qyz balaǵa otbasynda erekshe kóńil bólgen, sondaı-aq, boıjetken qyzǵa sol áýlettiń teń quqyqty múshesi retinde qarap, qurmettelgen.
Turmys qurǵan soń da qyz balasynyń tárbıesinde, óz ózin ustaýyna óatysty talaptar bolǵan. Kelin ata-enesi turatyn úıdiń tórine shyqpaǵan, tósegine otyrmaǵan. Qyz kúıeýge shyqqan soń , enesiniń tárbıesin kórip, ysyla túsken. Jáne de ene kelinniń ári aqylshysy, ári keńesshisi bolǵan. Kelin kúıeýiniń týystarynyń úlken-kishisine qaramaı, at tergep, attaryn atamaǵan. Olarǵa sáıkesinshe ózi jańa esimder qoıatyn bolǵan.
Sondaı-aq, qazaq otbasynda eń aldymen áıel saltanatyna, onyń syrt kelbetine qatty kóńil bólgen. Otbasynyń áleýmettik jaǵdaıyna qaraı kıimniń asyly, altyn-kúmisten jasalǵan qymbat ta, sándi áshekeıler áıelge arnalǵan.
Dástúrli dala mádenıetinde qazaq áıelderi ózderiniń otbasylyq qana emes, qoǵam múshesi retindegi áleýetin óner-bilim salasynda, sondaı-aq, qoǵam kaıratkerleri retinde kórsetip, ózin-ózi damytýǵa múmkindigi boldy. Tarıhta bolǵan Bolǵan ana, Domalaq ana, Daraboz ana, Qarqabat ana, Qyzaı ana, Naıman ana, Ulpan analar - rýly eldiń bútindigine qyzmet etken qaıratker tulǵalar bolsa, Qarqabat, Abaq, Qyzaı t.b. analar rýly eldiń uranyna aınalyp (E.Músirepov), sol rýdyń atyna negiz boldy. Báıdibek bıdiń jary Nurıla óziniń ádeptiligi, izettiligi, danalyǵymen erekshe kózge túsip, el anasy atalǵan.
Áıelderdiń pirisi Bıbi Bátıma men Bıbi Zýhrany balany sylaǵanda, jańa is bastaǵanda, pir tutyp solardyń atymen bastaǵan. Máselen, balany tómendegideı ǵuryptyq jyrdy aıtyp baryp maılap sylaǵan: Táý, táý, táý Sylamaq menen Myqty bolmaq senen Meniń qolym emes Bıbi Bátıma, Bıbi Zýhra qoly, Umaı ana, Qambar ana qoly Tastaı qyp Temirdeı qyl Dert úıge kirmesin. Balaǵa tımesin, Ós, ós, ós.
Sonymen qatar qazaq qyzdary qaısar minezdi. Olardyń boılarynda ásker basqarý, qol jııý, maıdanǵa shyǵýǵa degen kýsh- qýat, qasıet bitse kerek. Otarshyldyq dáýirde Kóktemir degen laqap atqa ıe bolǵan Sapar qol bastady. Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq qozǵalysqa Kenesarynyń qaryndasy Sámeke hannyq jary Bopaı óziniń 6 ulyn ertip baryp qosylady. Onyń qozǵalys kezinde 600 adamdyq jasaqty basqaryp, Amanqaraǵaı dýanyna shabýyl jasaǵan. Azamat soǵysynda Aıǵyz Kóshkimbaıqyzy Aıakóz shebinde soǵysyp, Kolchak áskeri qolynan qaza tapty.
Baıyrǵy qazaq qoǵamynda qazaq áıeliniń áleýmettik erkindigi de boldy. Qazaq áıelderi uzyn jeń, keń etekti kóılek kıip denelerin jasyrǵanymen, bet-júzin ashyq ustaǵan. «Qazaq áıeli», «qazaq qyzy» degen uǵymnyń mazmuny qazaqy bolmys, qazaqy turmystyń kórinisi, ejel- den qalyptasqan salt-dástúri t.b jaıttardy qamtıdy.
Endi qazirgi tańdaǵy qyz balalar, áıelder beınesi men olardyń qoǵamdaǵy róline kelip toqtalsaq. Búgingi kúnniń tyń, erekshe úrdisteri qazaq áıeline múlde bólekshe, jańa zamanaýı talaptar men jaýapkerlishikter júktep otyr.
Qazirgi tańda olar tek turmysta ǵana emes, áleýmettik salaǵa da, ǵylym, óner, ádebıet, sprotqa da barynsha óz úlesterin qosyp, óz salalarynda oıyp turyp óz orydaryn alýda. Qazirgi tańda názikjandylarymyz memlekettik qyztterdiń de bel ortasynda júr. Málimetterge júginsek, elimiz boıynsha memlekettik qyzmettegi áıelderdiń úlesi 58 paıyz bolsa, solardyń ishinde, joǵary laýazymdaǵy áıelder 10 paıyzdy quraıdy eken. Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlament Májilisine depýtat bolyp 26 názik jandy saılansa, olardyń qatarynda 2 mınıstr, 5 vıe-mınıstr, 4 aýdan ákimi qyzmet atqarýda.
Qazaq halqynyń áıel qaýymy zaman talabyna saı bola otyryp, sonaý kónedeg kele jatqan analarymyzdyń «obrazyn» saqtap, otbasy uıytqysy bolyp otyrǵan shyn máninde kóz qýantady.
Qazaq áıeli – bar muratyn otbasynyń ıgiligine baılaǵan, álemdegi eń izgi áıel. Qazaq áıeli – bar tilegin perzentiniń jolyna arnaǵan, álemdegi eń meıirban áıel.
- https://massaget.kz/arnayyi_jobalar/8-nauryz-2013/7865/
- https://abai.kz/post/16874
Túzelbek Indıra, Seıdýaly Hadısha,
Fılosofııa jáne saıasattaný fakýltetiniń professory, doent Janataev Danat Janataıuly
