مۇحتار ماعاۋين: «الەمدەگى ەڭ سۇلۋ – قازاق ايەلى: مەنىڭ جارىم، مەنىڭ انام، مەنىڭ قىزىم. قازاقتى قازاق قىلعان وسى ايەل بولاتىن، سۇلۋ عانا ەمەس، سىمباتتى، مىنەزدى، اقىلدى، ادال جار، ابزال انا، اعايىنعا قامقور، اۋىل-ايماققا قۇت، ەردىڭ ماقتانى، ەلدىڭ كوركى» دەيدى.
قازاق ايەلدەرى جايلى ءسوز قوزعاۋ ءارى وڭاي، ءارى قيىن. ايەل بىزگە توعىز اي، ون كۇن تولعاتىپ، «تار قۇرساعىن كەڭەيتىپ، تاس ەمشەگىن ءجىبىتىپ» ءومىر سىيلايدى، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، ءبىزدى باعىپ قاعىپ تاربيەلەيدى. كەشەگى قازاق ايەلى ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ بەسىگىندە تەربەلىپ، قاينارىنان قانىپ ىشكەن. قوعامدا ءوز ورنىن جازباي تانىپ، ايەلدىكتەن دانالىققا، وتباسى، وشاق قاسى تىرلىگىنەن رۋلى ەلدىڭ قامىن جەيتىن ەل اناسى دەڭگەيىنە كوتەرىلە بىلگەن.
قازاق حالقى ءۇشىن ءاردايىم ايەل ادام جوعارى دەڭگەيدە. حالقىمىز ەل بولاشاعى، وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسى، ولاردىڭ جاقسى ادام بولىپ ءوسۋى، وتباسى باقىتى وسىنىڭ ءبارى ايەل ادامعا بايلانىستى دەپ ەسەپتەگەن. سول سەبەپتى قىز بالاسى تاربيەسىنە اسا قاتتى نازار اۋدارعان.
ايەلدىڭ وتباسىداعى ورىنى جايلى ايتاتىن بولساق. قازاق قىزداعىنىڭ شارۋاشىلىققا، ءۇي تىرلىگىنە ارالاسۋى 6-7 جاسىنان باستالعان. بۇل جاستاعى قىز بالاسى وتىن-سۋعا ارالاسىپ، بەسىك تەربەتكەن. 8-9 جاسىنان كەستە، تىگىن تىگۋدى ۇيرەنىپ، كىلەم توقىپ باستاعان. قازاق قىزدارى سوناۋ زاماندا 16-17 جاسىندا-اق تۇرمىسقا شىققان. قىز بالا ۇزاتىلعانعا دەيىنگى ورىنى ءاردايىم وڭ جاق بولعان. قازاقتار اراسىندا قىز بالاعا وتباسىندا ەرەكشە كوڭىل بولگەن، سونداي-اق، بويجەتكەن قىزعا سول اۋلەتتىڭ تەڭ قۇقىقتى مۇشەسى رەتىندە قاراپ، قۇرمەتتەلگەن.
تۇرمىس قۇرعان سوڭ دا قىز بالاسىنىڭ تاربيەسىندە، ءوز ءوزىن ۇستاۋىنا ءواتىستى تالاپتار بولعان. كەلىن اتا-ەنەسى تۇراتىن ءۇيدىڭ تورىنە شىقپاعان، توسەگىنە وتىرماعان. قىز كۇيەۋگە شىققان سوڭ ، ەنەسىنىڭ تاربيەسىن كورىپ، ىسىلا تۇسكەن. جانە دە ەنە كەلىننىڭ ءارى اقىلشىسى، ءارى كەڭەسشىسى بولعان. كەلىن كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىنىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي، ات تەرگەپ، اتتارىن اتاماعان. ولارعا سايكەسىنشە ءوزى جاڭا ەسىمدەر قوياتىن بولعان.
سونداي-اق، قازاق وتباسىندا ەڭ الدىمەن ايەل سالتاناتىنا، ونىڭ سىرت كەلبەتىنە قاتتى كوڭىل بولگەن. وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراي كيىمنىڭ اسىلى، التىن-كۇمىستەن جاسالعان قىمبات تا، ءساندى اشەكەيلەر ايەلگە ارنالعان.
ءداستۇرلى دالا مادەنيەتىندە قازاق ايەلدەرى وزدەرىنىڭ وتباسىلىق قانا ەمەس، قوعام مۇشەسى رەتىندەگى الەۋەتىن ونەر-ءبىلىم سالاسىندا، سونداي-اق، قوعام كايراتكەرلەرى رەتىندە كورسەتىپ، ءوزىن-ءوزى دامىتۋعا مۇمكىندىگى بولدى. تاريحتا بولعان بولعان انا, دومالاق انا, دارابوز انا, قارقابات انا, قىزاي انا, نايمان انا, ۇلپان انالار - رۋلى ەلدىڭ بۇتىندىگىنە قىزمەت ەتكەن قايراتكەر تۇلعالار بولسا، قارقابات، اباق، قىزاي ت.ب. انالار رۋلى ەلدىڭ ۇرانىنا اينالىپ (ە.مۇسىرەپوۆ), سول رۋدىڭ اتىنا نەگىز بولدى. بايدىبەك ءبيدىڭ جارى نۇريلا ءوزىنىڭ ادەپتىلىگى، ىزەتتىلىگى، دانالىعىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، ەل اناسى اتالعان.
ايەلدەردىڭ ءپىرىسى ءبيبى ءباتيما مەن ءبيبى زۋحرانى بالانى سىلاعاندا، جاڭا ءىس باستاعاندا، ءپىر تۇتىپ سولاردىڭ اتىمەن باستاعان. ماسەلەن، بالانى تومەندەگىدەي عۇرىپتىق جىردى ايتىپ بارىپ مايلاپ سىلاعان: ءتاۋ، ءتاۋ، ءتاۋ سىلاماق مەنەن مىقتى بولماق سەنەن مەنىڭ قولىم ەمەس ءبيبى ءباتيما، ءبيبى زۋحرا قولى، ۇماي انا، قامبار انا قولى تاستاي قىپ تەمىردەي قىل دەرت ۇيگە كىرمەسىن. بالاعا تيمەسىن، ءوس، ءوس، ءوس.
سونىمەن قاتار قازاق قىزدارى قايسار مىنەزدى. ولاردىڭ بويلارىندا اسكەر باسقارۋ، قول جيۋ، مايدانعا شىعۋعا دەگەن كۋش- قۋات، قاسيەت بىتسە كەرەك. وتارشىلدىق داۋىردە كوكتەمىر دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعان ساپار قول باستادى. كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا كەنەسارىنىڭ قارىنداسى سامەكە حاننىق جارى بوپاي وزىنىڭ 6 ۇلىن ەرتىپ بارىپ قوسىلادى. ونىڭ قوزعالىس كەزىندە 600 ادامدىق جاساقتى باسقارىپ، امانقاراعاي دۋانىنا شابۋىل جاساعان. ازامات سوعىسىندا ايعىز كوشكىمبايقىزى اياكوز شەبىندە سوعىسىپ، كولچاك اسكەرى قولىنان قازا تاپتى.
بايىرعى قازاق قوعامىندا قازاق ايەلىنىڭ الەۋمەتتىك ەركىندىگى دە بولدى. قازاق ايەلدەرى ۇزىن جەڭ، كەڭ ەتەكتى كويلەك كيىپ دەنەلەرىن جاسىرعانىمەن، بەت-ءجۇزىن اشىق ۇستاعان. «قازاق ايەلى»، «قازاق قىزى» دەگەن ۇعىمنىڭ مازمۇنى قازاقى بولمىس، قازاقى تۇرمىستىڭ كورىنىسى، ەجەل- دەن قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرى ت.ب جايتتاردى قامتيدى.
ەندى قازىرگى تاڭداعى قىز بالالار، ايەلدەر بەينەسى مەن ولاردىڭ قوعامداعى رولىنە كەلىپ توقتالساق. بۇگىنگى كۇننىڭ تىڭ، ەرەكشە ۇردىستەرى قازاق ايەلىنە مۇلدە بولەكشە، جاڭا زاماناۋي تالاپتار مەن جاۋاپكەرلىشىكتەر جۇكتەپ وتىر.
قازىرگى تاڭدا ولار تەك تۇرمىستا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك سالاعا دا، عىلىم، ونەر، ادەبيەت، سپروتقا دا بارىنشا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ، ءوز سالالارىندا ويىپ تۇرىپ ءوز ورىدارىن الۋدا. قازىرگى تاڭدا نازىكجاندىلارىمىز مەملەكەتتىك قىزتتەردىڭ دە بەل ورتاسىندا ءجۇر. مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، ەلىمىز بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ايەلدەردىڭ ۇلەسى 58 پايىز بولسا، سولاردىڭ ىشىندە، جوعارى لاۋازىمداعى ايەلدەر 10 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنت ماجىلىسىنە دەپۋتات بولىپ 26 نازىك جاندى سايلانسا، ولاردىڭ قاتارىندا 2 مينيستر، 5 ۆيتسە-مينيستر، 4 اۋدان اكىمى قىزمەت اتقارۋدا.
قازاق حالقىنىڭ ايەل قاۋىمى زامان تالابىنا ساي بولا وتىرىپ، سوناۋ كونەدەگ كەلە جاتقان انالارىمىزدىڭ «وبرازىن» ساقتاپ، وتباسى ۇيىتقىسى بولىپ وتىرعان شىن مانىندە كوز قۋانتادى.
قازاق ايەلى – بار مۇراتىن وتباسىنىڭ يگىلىگىنە بايلاعان، الەمدەگى ەڭ ىزگى ايەل. قازاق ايەلى – بار تىلەگىن پەرزەنتىنىڭ جولىنا ارناعان، الەمدەگى ەڭ مەيىربان ايەل.
- https://massaget.kz/arnayyi_jobalar/8-nauryz-2013/7865/
- https://abai.kz/post/16874
تۇزەلبەك ينديرا، سەيدۋالى حاديشا،
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوتسەنت جاناتاەۆ دانات جاناتايۇلى
