QR Ūlttyq kıtaphanasynda körnektı aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Marfuǧa Aithojanyŋ 80 jyldyq mereitoiyna orai, aqynmen kezdesu ūiymdastyryldy. Osy keştı jürgızgen aqyn, Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Bauyrjan Jaqyp "Jyr aqquy" atanǧan apmyzǧa tömendegıdei arnau aitty.
Bır qiyry Qytai, Moŋǧoliia, bır şetı Özbekstan, Türıkmenstan, İran, Päkıstan, Resei, Türkiiany mekendegen qalyŋ qazaqqa tanys bır dübır bar. Ol – qazaq aqyny Marfuǧa Aithojanyŋ jyr tūlparynyŋ dübırı. Aspan bolyp aşylǧan, kün bolyp kürkıregen, tau bolyp jaŋǧyrǧan, şyŋ bolyp şyrqaǧan, būlaq bolyp möldıregen, köl bolyp jaltyraǧan, teŋız bolyp tolqyǧan, gül bolyp örılgen, nūr bolyp tögılgen, japyraq bolyp sılkıngen, tün bolyp tolǧanǧan, ai bolyp oilanǧan öleŋ – ol.
Qairan qazaqtyŋ qara öleŋı! Sen dünienı jel de bolyp kezdıŋ, samal bolyp Saryarqanyŋ sauyryn sipadyŋ, Ai nūry bolyp aimaladyŋ, Kün nūry bolyp kökten tögıldıŋ!
Düniege şyr etıp säbidıŋ kelgenı – öleŋ, onyŋ besıkke bölenıp, anasyn emgenı – öleŋ, qaz-qaz tūryp, täi-täi basqany – öleŋ, jasöspırım bolyp tolǧany – öleŋ, bozbala men boijetken bolyp syrlasqany, qyrdy asqany – öleŋ, jıgıt bolyp, qalyŋdyq bolyp qaljyŋdasqany – öleŋ, aǧa ne jeŋeşe bolyp eseigenı – öleŋ, aqsaqal ne arda ana bolyp aqyl aitqany – öleŋ. Būl jaŋalyq emes. Sız ben bızdıŋ künde körıp jürgen tamaşamyz, künde tynystap jürgen auamyz, künde oqyp jürgen jyrlarymyz.
Tūp-tura osydan 80 jyl būryn Täŋırtau bökterınde tamyzdyŋ tamyljyǧan künınde, japyraq sılkıngen keşte näreste düniege keldı. Süiınşı sūraldy, körımdık berıldı, kındık kesıldı, şıldehana jasaldy. Sol künı düniege kelgen – bügıngı qazaqtyŋ körnektı aqyny, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Marfuǧa Aithoja bolatyn.
Äkesı Ǧali, anasy Bätima jürekjardy quanyşyn jūrtqa şaşty. Öitkenı, düniege kelgen näreste – auzy dualy, sözı uälı, özı şeşen, özı bi, özı aqyn, özı Mekkege baryp qasiettı Qaǧbany süigen Aithoja qajynyŋ armany bolatyn.
Sol künnen onyŋ öleŋ sapary – ömır sapary bastaldy. Besıkte jatqan kezınde tyŋdaǧan besık jyrynyŋ äuenı kökıregıne ūia saldy. Būl turaly qazaqtyŋ mäŋgı jas aqyny Oljas: «Ärbır aqynnyŋ öz änı bar. Marfuǧa Aithojanyŋ da öz äuezı bar. Menıŋ poeziia men ändı salystyruym da kezdeisoq emes», – deuı tegın emes edı.
Marfuǧa poeziiasynda erekşe bölek äuen bar. Onyŋ är öleŋınde aqtarylǧan söz monşaǧy tızıledı, möldır sezımnıŋ ınju-marjany süzıledı. Köŋıl küi lirikasynan barşa adam balasynyŋ jüregın tebırentetın, oiyn tolqytatyn şuaq tögıledı. Marfuǧa aqynnyŋ, äsırese, tuǧan el men tuǧan jer topyraǧyna kelgende, Sairam, Talqy, Täŋırtau siiaqty qasiettı öŋırge özgeşe süiıspenşılık, sūlu sezımge qūrylǧan, erekşe aŋsauǧa, özgeşe saǧynyşqa toly jyrlary qūiylyp tüsedı. Bölek bır jaŋbyrdyŋ möldır tamşysyndai qaitalanbas älemı tartady oqyrmandy.
Marfuǧanyŋ är öleŋın oqyǧanda, mäŋgı jas, mäŋgı jaŋa bır körınıske, ömırdıŋ özı ǧajaiyp suretterge ainalyp, jasarǧandai, jaŋǧyrǧandai, qaita tülegendei äserde qalasyz.
Alǧaşqy öleŋder toptamasy Jūmaǧali Sainnyŋ aq batasymen «Qazaq ädebietı» gazetınde 1959 jyly jariialanǧan Marfuǧa aqyn qazaqtyŋ qasiettı qara öleŋınıŋ qamşysyn ūstaǧaly alpys jylǧa juyq uaqyt ötıptı.
1962 jyly tūŋǧyş jyr kıtaby «Balqūraq» jaryq körgende-aq, qazaq oqyrmany eleŋ etken.
Qiialym sonau-sonau biıkte jür,
Keudeme qūdıretın qūiyp ta jür.
Ne bılsem sonyŋ bärın sen üirettıŋ,
Qatal ömır, qaiyrymdy, süiıktı ömır, –
dep ömırge degen sonşalyqty ıŋkärlıgın bıldıre kelgen aqyn dausy Altaidan Atyrauǧa deiıngı qazaq dalasyn tügel şarlap kettı.
Aqyn – özı jazǧan öleŋnıŋ bas keiıpkerı, sol alǧaşqy jyr jinaǧyndaǧy «Qyzyl gül» öleŋı bügın de qazaq poeziiasynyŋ ınju-marjanynyŋ tızbegınde siiaqty körınedı bızge:
Şoqtai jainap qyzyl gül,
Jelmen bırge yrǧalyp.
Tönıp tūr oǧan bır būlbūl,
Basqalardan qyzǧanyp.
Qyzyl gülge qyzyǧyp,
Men de künde kelemın.
Alsam ba eken älde üzıp,
Jasyl japyraq jelegın.
Şiratylyp sabaǧy,
Şeşek atyp qūlpyrǧan,
Nazar tartyp gül şoǧy,
Üzuge ärkım ūmtylǧan.
Üzbese eken sol güldı,
Doly jel de, dauyl da.
Öse bersın qūlpyryp,
Keude tosyp jauynǧa.
Būl – aqyn jüregınıŋ lüpılı, tıptı, qyzyl gül aqyn qyz jüregınıŋ özı me eken dep te qalasyŋ. Sol Qyzyl güldıŋ mäŋgı üzılmeuın özıŋ de tıleisıŋ.
1966 jyly şyqqan «Şyŋdaǧy jazu» kıtabynda ataqonysyna degen erekşe saǧynyştyŋ taby bar. Är jol, är şumaq sonşalyqty sartap bolǧan saǧynyştan, erekşe aŋsaudan tuady. Oǧan dälel «Atameken» atty myna öleŋ:
«Jürek» taudyŋ tereŋınen,
Qainap aǧyp būlaq jatyr.
Beine būrym der edım men
Qūz tösınen qūlap jatyr.
Syrǧa toly möldıregen,
Janary ma ǧaşyq jardyŋ,
Tausylmaityn ol bır öleŋ,
Ol – ainasy ǧasyrlardyŋ.
Jyldar qanşa suysypty,
Ol qalpynda bap-baiaǧy.
Babam qolmen su ışıptı,
Ūmyt qalyp saptaiaǧy.
Jalaŋ aiaq tabandardyŋ
Qara tasta taŋbasy bar.
Arman etken babamdardyŋ
Onda ömır jalǧasy bar.
Marfuǧa aqyn sol Atamekenınde öz būlaǧynyŋ közın aşyp, öz qaiyŋynyŋ japyraǧyn saudy, öz özenınıŋ kümbırın tyŋdady, öz dombyrasynyŋ pernelerın basty.
Äsırese, tuǧan jer taqyrybyna kelgende, aqyn kösılıp sala beredı. Sözden ǧajaiyp suretter boiauyn tögedı. «Sairam kölı» degen tolǧauyndaǧy:
Aimaǧymen syrlasqan köl bır aqyn,
Joŋǧardy asyp kün de erte boldyratyn.
Ai taudyŋ oqalaǧan taqiiasy,
Keş bata şekesıne qondyratyn…
…Bölınıp töbe üstınde qūryq qalǧan…
Joqşylyq jomartqa tor qūrypty aldan.
Aq arman qūşaǧynda talyp ketken,
Köl – arudyŋ köz jasy tūnyp qalǧan…
Nemese:
…Bızder quyp, köbelek qaşatūǧyn,
Gül ätırın mūrynǧa tosatūǧyn,
Samal süŋgıp kök tolqyn qoiynyna,
Tolqyn bızge aq marjan şaşatūǧyn, –
degen şumaqtar sonyŋ dälelı. Asyly, naǧyz suretker aqynnyŋ kömeiıne san aluan boiaudy da, siqyrly sözdıŋ nebır kädelı äserın de, keŋ dalanyŋ kerbez de syrbaz äuenın de bır qūdıret salatyn sekıldı.
1971 jyly jaryq körgen «Aqquym menıŋ» kıtaby aqyndy jaŋa biıkke köterdı. Sol jinaqtaǧy ärbır öleŋınen möp-möldır sezım monşaqtary tögılıp tüsedı, şabytty aqynnyŋ şalqyǧan şaǧyn köresıŋ.
Bar erkımdı baǧyndyrǧan, saǧyndyrǧan küiık bop,
Armanymnyŋ aspanyna jūldyzdaiyn biıktep.
Terbetesıŋ, jeldetesıŋ, jelpındıre jelpisıŋ,
Jelpisıŋ de näzık änge qūmarlana eltisıŋ.
Eltisıŋ de ketesıŋ bır jadyraǧan jaz bolyp,
Jasyl qūraq jaǧalauyŋ şaǧala, üirek, qaz qonyp.
Sol bır sätte bauryn tösep jüzedı aqqu qaŋqyldap,
Su betınde sūlu tūlǧa tolqyn terbep qaltyldap.
Ūmtylady, keudesıne jyr tūnady, jyljidy,
Jasyl jaǧa mülgidı de äldileidı bır küidı.
Äldileidı, terbetedı, qūşaǧyna alady,
Osy sätte aru aqqu äsem änge salady.
Sympyldatyp qanattaryn, sūŋqyldatyp dauysyn,
Äsem änmen ūiytady qūz qoinauyn, tau ışın.
Osy öleŋ joldaryn oqyǧanda, Aqqu-aqynnyŋ öz beinesın körgendei äserge bölenesıŋ.
Osyndai syrşyl öleŋderımen oqyrman jüregınen oryn alǧan Marfuǧa aqynǧa Qainekei Jarmaǧambetov, Jūmaǧali Sain, Äbdılda Täjıbaev, Mūhamedjan Qarataev, Dmitrii Snegin, Hamit Erǧaliev, Syrbai Mäulenov, Ǧafu Qaiyrbekov, Jūban Moldaǧaliev, Tūrsynbek Käkışev, Äzılhan Nūrşaiyqov, Äbıraş Jämışev siiaqty aǧa buyn ökılderı jyly lebızderın arnap, batasyn berdı.
«Japyraq sılkıngen keş» jinaǧyna jazǧan pıkırınde qazaqtyŋ bırtuar aqyny Ǧafu Qaiyrbekov: «Ömırde aqynnyŋ köp bolǧany jaqsy. Ärine, şyn şabytty aqyn bolsa jäne örnek kestesı, ün-dauysy äraluan bolsa. Öitkenı, aqyndyq – äulieler tuysy, perışteler joldasy. Ol – kielı, ielı qūdıret perzentı. Olardyŋ jaratylysy – jai adamdardan müldem basqaşa. Būl bır aspandaǧy qūs pen jerdegı adam arasyndaǧy jalǧasqan köpır. Aqyndyqty äulie tūtpau – beişaralyqtyŋ belgısı. Men aqyn Marfuǧa Aithojinany otyz jylǧa juyq bılemın. Onyŋ alǧaşqy Qazaqstandaǧy öleŋder jinaǧyn da özım şyǧardym. Sonan soŋǧy 20-ǧa tartar talai kıtap, taŋdamaly jinaqtaryn qadaǧalap oqyp jüremın. Şyn taza tuma talant, jan-jürek, qiial, oi, sezım iırımderı san aluan, san örnektı, näzık, lirik aqyn ekenıne közım anyq jetken. Bır öleŋı bolsa da anyq qanaǧattanyp oqityn aqyndarymnyŋ bırı», – dep Marfuǧa aqyn poeziiasyna erekşe baǧa berdı. Būl tıptı, bükıl aqyndyq önerdıŋ anyqtamasy dese de bolǧandai.
Al asa körnektı qazaq aqyny Jūban Moldaǧaliev bolsa: «Marfuǧanyŋ aqyn boluyna onyŋ tabiǧi talanty ǧana emes, bızdıŋ ömırdıŋ aqiqi bolmysy da yqpal etken. Aithojina şyǧarmaşylyǧyna ötken ömır joly, quanyşy, qanattanuy, jürek toltyrǧan sezımı, bärı-bärı turaly tolǧau qajettılıgı kırıgıp ketken. …Marfuǧanyŋ Şolpan İmanbaeva men Mariiam Hakımjanova siiaqty ǧajaiyp aqyn apalary bar. Tanylǧan qatar-qūrbylary da joq emes. Qazaq aqyn qyzdarynyŋ jaŋa tolqyny ösıp keledı. Bıraq Marfuǧanyŋ öz aqyndyq qoltaŋbasy, özındık körkemdık boiauy, düniege öz közqarasy bar», – dep joǧary baǧa berdı.
Osyndai jyly lebız, jürekjardy pıkırler Aqqu-aqynnyŋ qanatyn qataityp, janyn nūrǧa toltyrdy, köŋılın kökke örlettı. Onyŋ şabyttanǧan jyr-jüregı:
O, täkappar täŋır şyŋdar,
Sal qaraǧai, samyrsyndar.
Alataudyŋ ūşyp kelgen
Qarlyǧaşyn tanyrsyŋdar…
Sylaŋ qaqqan syrly özender,
Saǧym qūşqan nūr beleŋder.
Syrnai samal, qyrmyzy gül,
Saǧan qalai qūr kelem men, – dep tögıldırdı.
Keide aqyn özı körgen ömır körınısterın jüregınen ötkızıp baryp özgeşe nazdy da sazdy, nūrly da syrly şumaqtarǧa ainaldyrady. Öleŋ qalai keledı, tılge qalai oralady, sol qalpynda tögıledı. Sonysymen de aqyn jyry sonşalyqty tabiǧi, sonşalyqty ystyq körınedı.
Jaiqalyp jatyr, Jaiyqtyŋ jasyl jaǧalaulary,
Jaltyldap ūşqan, būlttardy qūşqan şaǧala-au bärı.
Atpaşy, mergen, jalynam saǧan jazyqsyz qūstyŋ
Jer-anaǧa tamady-au qany.
…Sybyrlap jatyr Jaiyqtyŋ kümıs tolqyndary,
Jaǧaŋa keldım janymdy syrǧa toltyrǧaly.
Jalbyrai qalyp japyraq-şaşy, aru qaiyŋnyŋ,
Su keştı appaq baltyrlary.
Sözden obraz jasau, jansyzǧa jan bıtıru, tılsızge tıl bıtıru – şeber aqynnyŋ ǧana qolynan kelse kerek. Mūndai tabiǧat suretterı men ömır qūbylystaryn astastyra saliqaly oi aityp, salmaqty tüiın tüiu Marfuǧa aqyn jyrlarynda mol kezdesedı.
Aqynnyŋ «Balqūraq», «Şyŋdaǧy jazu», «Jastyq şaq», «Aqquym menıŋ», «Qaragöz – aiym», «Baian jürek», «Aq besıgım», «Közımnıŋ qarasy», «Jarqyra menıŋ, jūldyzym», «Qyran jetken», «Japyraq sılkıngen keş», «Aqqu-jürek», «Alataudyŋ aq batasy», taǧy basqa jiyrmadan astam jyr kıtaptarynyŋ ärqaisysynda qazaq elınıŋ taǧdyr-talaiy, salt-dästürı, tuǧan jerge degen saǧynyş pen aŋsaudyŋ asqaq körınısterı optimistık tūrǧydan beinelenedı. Marfuǧa aqyn qalamynan mahabbat pen tabiǧat, Otanǧa degen süiıspenşılık pen elge degen eren ıŋkärlıkke toly näzık te örşıl lirika mol-mol tudy. «Ertıs äuenderı», «Aq Edıl – Arman», «Perm däpterınen», «Baltyq jyrlary», «Kavkaz äserlerı», «Bolgariia äuenderı», «Sairamnan köşken saǧymdar», «Türkiia däpterı», «İslamabad aspany», taǧy basqa toptamalarynyŋ atynan körınıp tūrǧandai Marfuǧa Aithoja saparnama jyrlar jazudyŋ özındık ülgısın körsetken aqyn. Keiıngı jyldary jaryq körgen «Aŋsau», «Aqqu-jürek», «Alataudyŋ aq batasy» atty kıtaptarynda aqyn Täuelsız Qazaqstannyŋ bügıngı jetıstıkterın epikalyq keŋ tynyspen jyrlaidy, Prezident N.Ä.Nazarbaevtyŋ asqaq beinesın öleŋmen somdaidy. «Qyr qyzǧaldaǧy», «Baǧaranyŋ batyry», «Ot ışındegı gül», «Jeŋeşe-ai», «Tobyq», «Bas kiım», «Jetısu suretterı», «Qūnanbai äuletterı», «Abylaihan daŋǧyly», «Alataudyŋ aq batasy» poemalary men balladalary aqyndy jaŋa belesten körsettı.
2001 jyly şyqqan «Aŋsau» kıtaby üşın Qazaqstannyŋ Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty atandy. Talai tolqyn jas buyndy tuǧan eldı, jerdı süiuge tärbielegen ör, täkappar jyrlary üşın Elbasynyŋ öz qolynan «Parasat» ordenın aldy. Jetı kıtaby orys tılınde jaryq kördı. Qyryqtan astam alys-jaqyn şet el tılderıne öleŋderı audarylyp, basylyp şyqty. Mūnyŋ bärı Marfuǧa aqynnyŋ talmai ızdenıp, tek biıkke talpynǧan eŋbekqorlyǧynyŋ arqasynda qol jetkızgen asulary.
Jiyrma jasqa deiın at jalyn tartyp mınıp, aǧalarymen bırge jüirık attardan, säigülıkterden tüspegen, qyz quuǧa qatysqan, asaudyŋ auyzdyǧymen alysyp ösken aqynǧa jas kezınen daryǧan bır qasiet bar. Ol tauda tuyp, tauda ösken janǧa tän mınez, asqaq täkapparlyq. Talqynyŋ biık taularyn, qūz-jartastaryn jaryp ötkenı de, asau özendı jaldap keşkenı de onyŋ sol örlıgı, qaisarlyǧy, er mınezdılıgı bolatyn. Sondyqtan bolar, sol mınezı onyŋ öleŋderıne de sıŋdı.
Jürsem-daǧy astynda san-saianyŋ,
Şalqaiǧanǧa men-daǧy şalqaiamyn.
Künşılderdıŋ küŋkılın közıme ılmei,
Sol täkappar qalpymda qartaiamyn, – dep soǧady aqyn jüregı.
Seksenınşı jyldardaǧy bır öleŋınde:
Jūldyzdai sönıp bır kün qūlar kökten,
Ǧaryşqa aqyn jany qūmar netken.
Armanym bolmas edı būl jalǧanda,
Biıkke jyrym jetse Qyran jetken! – dep tebırengen aqyn bügınde özı armandaǧan Qyran jetken biıktı baǧyndyryp otyr. Elınıŋ aialy alaqanynda, halqynyŋ ystyq yqylasyna bölengenı – sol biıkke jetkenı bolar!
Düniege şyr etıp säbidıŋ kelgenı – öleŋ, onyŋ besıkke bölenıp, anasyn emgenı – öleŋ, qaz-qaz tūryp, täi-täi basqany – öleŋ, jasöspırım bolyp tolǧany – öleŋ, bozbala men boijetken bolyp syrlasqany, qyrdy asqany – öleŋ, jıgıt bolyp, qalyŋdyq bolyp qaljyŋdasqany – öleŋ, aǧa ne jeŋeşe bolyp eseigenı – öleŋ, aqsaqal ne arda ana bolyp aqyl aitqany – öleŋ. Būl jaŋalyq emes. Sız ben bızdıŋ künde körıp jürgen tamaşamyz, künde tynystap jürgen auamyz, künde oqyp jürgen jyrlarymyz.
Tūp-tura osydan 80 jyl būryn Täŋırtau bökterınde tamyzdyŋ tamyljyǧan künınde, japyraq sılkıngen keşte näreste düniege keldı. Süiınşı sūraldy, körımdık berıldı, kındık kesıldı, şıldehana jasaldy. Sol künı düniege kelgen – bügıngı qazaqtyŋ körnektı aqyny, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Marfuǧa Aithoja bolatyn.
Äkesı Ǧali, anasy Bätima jürekjardy quanyşyn jūrtqa şaşty. Öitkenı, düniege kelgen näreste – auzy dualy, sözı uälı, özı şeşen, özı bi, özı aqyn, özı Mekkege baryp qasiettı Qaǧbany süigen Aithoja qajynyŋ armany bolatyn.
Sol künnen onyŋ öleŋ sapary – ömır sapary bastaldy. Besıkte jatqan kezınde tyŋdaǧan besık jyrynyŋ äuenı kökıregıne ūia saldy. Būl turaly qazaqtyŋ mäŋgı jas aqyny Oljas: «Ärbır aqynnyŋ öz änı bar. Marfuǧa Aithojanyŋ da öz äuezı bar. Menıŋ poeziia men ändı salystyruym da kezdeisoq emes», – deuı tegın emes edı.
Marfuǧa poeziiasynda erekşe bölek äuen bar. Onyŋ är öleŋınde aqtarylǧan söz monşaǧy tızıledı, möldır sezımnıŋ ınju-marjany süzıledı. Köŋıl küi lirikasynan barşa adam balasynyŋ jüregın tebırentetın, oiyn tolqytatyn şuaq tögıledı. Marfuǧa aqynnyŋ, äsırese, tuǧan el men tuǧan jer topyraǧyna kelgende, Sairam, Talqy, Täŋırtau siiaqty qasiettı öŋırge özgeşe süiıspenşılık, sūlu sezımge qūrylǧan, erekşe aŋsauǧa, özgeşe saǧynyşqa toly jyrlary qūiylyp tüsedı. Bölek bır jaŋbyrdyŋ möldır tamşysyndai qaitalanbas älemı tartady oqyrmandy.
Marfuǧanyŋ är öleŋın oqyǧanda, mäŋgı jas, mäŋgı jaŋa bır körınıske, ömırdıŋ özı ǧajaiyp suretterge ainalyp, jasarǧandai, jaŋǧyrǧandai, qaita tülegendei äserde qalasyz.
Alǧaşqy öleŋder toptamasy Jūmaǧali Sainnyŋ aq batasymen «Qazaq ädebietı» gazetınde 1959 jyly jariialanǧan Marfuǧa aqyn qazaqtyŋ qasiettı qara öleŋınıŋ qamşysyn ūstaǧaly alpys jylǧa juyq uaqyt ötıptı.
1962 jyly tūŋǧyş jyr kıtaby «Balqūraq» jaryq körgende-aq, qazaq oqyrmany eleŋ etken.
Qiialym sonau-sonau biıkte jür,
Keudeme qūdıretın qūiyp ta jür.
Ne bılsem sonyŋ bärın sen üirettıŋ,
Qatal ömır, qaiyrymdy, süiıktı ömır, –
dep ömırge degen sonşalyqty ıŋkärlıgın bıldıre kelgen aqyn dausy Altaidan Atyrauǧa deiıngı qazaq dalasyn tügel şarlap kettı.
Aqyn – özı jazǧan öleŋnıŋ bas keiıpkerı, sol alǧaşqy jyr jinaǧyndaǧy «Qyzyl gül» öleŋı bügın de qazaq poeziiasynyŋ ınju-marjanynyŋ tızbegınde siiaqty körınedı bızge:
Şoqtai jainap qyzyl gül,
Jelmen bırge yrǧalyp.
Tönıp tūr oǧan bır būlbūl,
Basqalardan qyzǧanyp.
Qyzyl gülge qyzyǧyp,
Men de künde kelemın.
Alsam ba eken älde üzıp,
Jasyl japyraq jelegın.
Şiratylyp sabaǧy,
Şeşek atyp qūlpyrǧan,
Nazar tartyp gül şoǧy,
Üzuge ärkım ūmtylǧan.
Üzbese eken sol güldı,
Doly jel de, dauyl da.
Öse bersın qūlpyryp,
Keude tosyp jauynǧa.
Būl – aqyn jüregınıŋ lüpılı, tıptı, qyzyl gül aqyn qyz jüregınıŋ özı me eken dep te qalasyŋ. Sol Qyzyl güldıŋ mäŋgı üzılmeuın özıŋ de tıleisıŋ.
1966 jyly şyqqan «Şyŋdaǧy jazu» kıtabynda ataqonysyna degen erekşe saǧynyştyŋ taby bar. Är jol, är şumaq sonşalyqty sartap bolǧan saǧynyştan, erekşe aŋsaudan tuady. Oǧan dälel «Atameken» atty myna öleŋ:
«Jürek» taudyŋ tereŋınen,
Qainap aǧyp būlaq jatyr.
Beine būrym der edım men
Qūz tösınen qūlap jatyr.
Syrǧa toly möldıregen,
Janary ma ǧaşyq jardyŋ,
Tausylmaityn ol bır öleŋ,
Ol – ainasy ǧasyrlardyŋ.
Jyldar qanşa suysypty,
Ol qalpynda bap-baiaǧy.
Babam qolmen su ışıptı,
Ūmyt qalyp saptaiaǧy.
Jalaŋ aiaq tabandardyŋ
Qara tasta taŋbasy bar.
Arman etken babamdardyŋ
Onda ömır jalǧasy bar.
Marfuǧa aqyn sol Atamekenınde öz būlaǧynyŋ közın aşyp, öz qaiyŋynyŋ japyraǧyn saudy, öz özenınıŋ kümbırın tyŋdady, öz dombyrasynyŋ pernelerın basty.
Äsırese, tuǧan jer taqyrybyna kelgende, aqyn kösılıp sala beredı. Sözden ǧajaiyp suretter boiauyn tögedı. «Sairam kölı» degen tolǧauyndaǧy:
Aimaǧymen syrlasqan köl bır aqyn,
Joŋǧardy asyp kün de erte boldyratyn.
Ai taudyŋ oqalaǧan taqiiasy,
Keş bata şekesıne qondyratyn…
…Bölınıp töbe üstınde qūryq qalǧan…
Joqşylyq jomartqa tor qūrypty aldan.
Aq arman qūşaǧynda talyp ketken,
Köl – arudyŋ köz jasy tūnyp qalǧan…
Nemese:
…Bızder quyp, köbelek qaşatūǧyn,
Gül ätırın mūrynǧa tosatūǧyn,
Samal süŋgıp kök tolqyn qoiynyna,
Tolqyn bızge aq marjan şaşatūǧyn, –
degen şumaqtar sonyŋ dälelı. Asyly, naǧyz suretker aqynnyŋ kömeiıne san aluan boiaudy da, siqyrly sözdıŋ nebır kädelı äserın de, keŋ dalanyŋ kerbez de syrbaz äuenın de bır qūdıret salatyn sekıldı.
1971 jyly jaryq körgen «Aqquym menıŋ» kıtaby aqyndy jaŋa biıkke köterdı. Sol jinaqtaǧy ärbır öleŋınen möp-möldır sezım monşaqtary tögılıp tüsedı, şabytty aqynnyŋ şalqyǧan şaǧyn köresıŋ.
Bar erkımdı baǧyndyrǧan, saǧyndyrǧan küiık bop,
Armanymnyŋ aspanyna jūldyzdaiyn biıktep.
Terbetesıŋ, jeldetesıŋ, jelpındıre jelpisıŋ,
Jelpisıŋ de näzık änge qūmarlana eltisıŋ.
Eltisıŋ de ketesıŋ bır jadyraǧan jaz bolyp,
Jasyl qūraq jaǧalauyŋ şaǧala, üirek, qaz qonyp.
Sol bır sätte bauryn tösep jüzedı aqqu qaŋqyldap,
Su betınde sūlu tūlǧa tolqyn terbep qaltyldap.
Ūmtylady, keudesıne jyr tūnady, jyljidy,
Jasyl jaǧa mülgidı de äldileidı bır küidı.
Äldileidı, terbetedı, qūşaǧyna alady,
Osy sätte aru aqqu äsem änge salady.
Sympyldatyp qanattaryn, sūŋqyldatyp dauysyn,
Äsem änmen ūiytady qūz qoinauyn, tau ışın.
Osy öleŋ joldaryn oqyǧanda, Aqqu-aqynnyŋ öz beinesın körgendei äserge bölenesıŋ.
Osyndai syrşyl öleŋderımen oqyrman jüregınen oryn alǧan Marfuǧa aqynǧa Qainekei Jarmaǧambetov, Jūmaǧali Sain, Äbdılda Täjıbaev, Mūhamedjan Qarataev, Dmitrii Snegin, Hamit Erǧaliev, Syrbai Mäulenov, Ǧafu Qaiyrbekov, Jūban Moldaǧaliev, Tūrsynbek Käkışev, Äzılhan Nūrşaiyqov, Äbıraş Jämışev siiaqty aǧa buyn ökılderı jyly lebızderın arnap, batasyn berdı.
«Japyraq sılkıngen keş» jinaǧyna jazǧan pıkırınde qazaqtyŋ bırtuar aqyny Ǧafu Qaiyrbekov: «Ömırde aqynnyŋ köp bolǧany jaqsy. Ärine, şyn şabytty aqyn bolsa jäne örnek kestesı, ün-dauysy äraluan bolsa. Öitkenı, aqyndyq – äulieler tuysy, perışteler joldasy. Ol – kielı, ielı qūdıret perzentı. Olardyŋ jaratylysy – jai adamdardan müldem basqaşa. Būl bır aspandaǧy qūs pen jerdegı adam arasyndaǧy jalǧasqan köpır. Aqyndyqty äulie tūtpau – beişaralyqtyŋ belgısı. Men aqyn Marfuǧa Aithojinany otyz jylǧa juyq bılemın. Onyŋ alǧaşqy Qazaqstandaǧy öleŋder jinaǧyn da özım şyǧardym. Sonan soŋǧy 20-ǧa tartar talai kıtap, taŋdamaly jinaqtaryn qadaǧalap oqyp jüremın. Şyn taza tuma talant, jan-jürek, qiial, oi, sezım iırımderı san aluan, san örnektı, näzık, lirik aqyn ekenıne közım anyq jetken. Bır öleŋı bolsa da anyq qanaǧattanyp oqityn aqyndarymnyŋ bırı», – dep Marfuǧa aqyn poeziiasyna erekşe baǧa berdı. Būl tıptı, bükıl aqyndyq önerdıŋ anyqtamasy dese de bolǧandai.
Al asa körnektı qazaq aqyny Jūban Moldaǧaliev bolsa: «Marfuǧanyŋ aqyn boluyna onyŋ tabiǧi talanty ǧana emes, bızdıŋ ömırdıŋ aqiqi bolmysy da yqpal etken. Aithojina şyǧarmaşylyǧyna ötken ömır joly, quanyşy, qanattanuy, jürek toltyrǧan sezımı, bärı-bärı turaly tolǧau qajettılıgı kırıgıp ketken. …Marfuǧanyŋ Şolpan İmanbaeva men Mariiam Hakımjanova siiaqty ǧajaiyp aqyn apalary bar. Tanylǧan qatar-qūrbylary da joq emes. Qazaq aqyn qyzdarynyŋ jaŋa tolqyny ösıp keledı. Bıraq Marfuǧanyŋ öz aqyndyq qoltaŋbasy, özındık körkemdık boiauy, düniege öz közqarasy bar», – dep joǧary baǧa berdı.
Osyndai jyly lebız, jürekjardy pıkırler Aqqu-aqynnyŋ qanatyn qataityp, janyn nūrǧa toltyrdy, köŋılın kökke örlettı. Onyŋ şabyttanǧan jyr-jüregı:
O, täkappar täŋır şyŋdar,
Sal qaraǧai, samyrsyndar.
Alataudyŋ ūşyp kelgen
Qarlyǧaşyn tanyrsyŋdar…
Sylaŋ qaqqan syrly özender,
Saǧym qūşqan nūr beleŋder.
Syrnai samal, qyrmyzy gül,
Saǧan qalai qūr kelem men, – dep tögıldırdı.
Keide aqyn özı körgen ömır körınısterın jüregınen ötkızıp baryp özgeşe nazdy da sazdy, nūrly da syrly şumaqtarǧa ainaldyrady. Öleŋ qalai keledı, tılge qalai oralady, sol qalpynda tögıledı. Sonysymen de aqyn jyry sonşalyqty tabiǧi, sonşalyqty ystyq körınedı.
Jaiqalyp jatyr, Jaiyqtyŋ jasyl jaǧalaulary,
Jaltyldap ūşqan, būlttardy qūşqan şaǧala-au bärı.
Atpaşy, mergen, jalynam saǧan jazyqsyz qūstyŋ
Jer-anaǧa tamady-au qany.
…Sybyrlap jatyr Jaiyqtyŋ kümıs tolqyndary,
Jaǧaŋa keldım janymdy syrǧa toltyrǧaly.
Jalbyrai qalyp japyraq-şaşy, aru qaiyŋnyŋ,
Su keştı appaq baltyrlary.
Sözden obraz jasau, jansyzǧa jan bıtıru, tılsızge tıl bıtıru – şeber aqynnyŋ ǧana qolynan kelse kerek. Mūndai tabiǧat suretterı men ömır qūbylystaryn astastyra saliqaly oi aityp, salmaqty tüiın tüiu Marfuǧa aqyn jyrlarynda mol kezdesedı.
Aqynnyŋ «Balqūraq», «Şyŋdaǧy jazu», «Jastyq şaq», «Aqquym menıŋ», «Qaragöz – aiym», «Baian jürek», «Aq besıgım», «Közımnıŋ qarasy», «Jarqyra menıŋ, jūldyzym», «Qyran jetken», «Japyraq sılkıngen keş», «Aqqu-jürek», «Alataudyŋ aq batasy», taǧy basqa jiyrmadan astam jyr kıtaptarynyŋ ärqaisysynda qazaq elınıŋ taǧdyr-talaiy, salt-dästürı, tuǧan jerge degen saǧynyş pen aŋsaudyŋ asqaq körınısterı optimistık tūrǧydan beinelenedı. Marfuǧa aqyn qalamynan mahabbat pen tabiǧat, Otanǧa degen süiıspenşılık pen elge degen eren ıŋkärlıkke toly näzık te örşıl lirika mol-mol tudy. «Ertıs äuenderı», «Aq Edıl – Arman», «Perm däpterınen», «Baltyq jyrlary», «Kavkaz äserlerı», «Bolgariia äuenderı», «Sairamnan köşken saǧymdar», «Türkiia däpterı», «İslamabad aspany», taǧy basqa toptamalarynyŋ atynan körınıp tūrǧandai Marfuǧa Aithoja saparnama jyrlar jazudyŋ özındık ülgısın körsetken aqyn. Keiıngı jyldary jaryq körgen «Aŋsau», «Aqqu-jürek», «Alataudyŋ aq batasy» atty kıtaptarynda aqyn Täuelsız Qazaqstannyŋ bügıngı jetıstıkterın epikalyq keŋ tynyspen jyrlaidy, Prezident N.Ä.Nazarbaevtyŋ asqaq beinesın öleŋmen somdaidy. «Qyr qyzǧaldaǧy», «Baǧaranyŋ batyry», «Ot ışındegı gül», «Jeŋeşe-ai», «Tobyq», «Bas kiım», «Jetısu suretterı», «Qūnanbai äuletterı», «Abylaihan daŋǧyly», «Alataudyŋ aq batasy» poemalary men balladalary aqyndy jaŋa belesten körsettı.
2001 jyly şyqqan «Aŋsau» kıtaby üşın Qazaqstannyŋ Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty atandy. Talai tolqyn jas buyndy tuǧan eldı, jerdı süiuge tärbielegen ör, täkappar jyrlary üşın Elbasynyŋ öz qolynan «Parasat» ordenın aldy. Jetı kıtaby orys tılınde jaryq kördı. Qyryqtan astam alys-jaqyn şet el tılderıne öleŋderı audarylyp, basylyp şyqty. Mūnyŋ bärı Marfuǧa aqynnyŋ talmai ızdenıp, tek biıkke talpynǧan eŋbekqorlyǧynyŋ arqasynda qol jetkızgen asulary.
Jiyrma jasqa deiın at jalyn tartyp mınıp, aǧalarymen bırge jüirık attardan, säigülıkterden tüspegen, qyz quuǧa qatysqan, asaudyŋ auyzdyǧymen alysyp ösken aqynǧa jas kezınen daryǧan bır qasiet bar. Ol tauda tuyp, tauda ösken janǧa tän mınez, asqaq täkapparlyq. Talqynyŋ biık taularyn, qūz-jartastaryn jaryp ötkenı de, asau özendı jaldap keşkenı de onyŋ sol örlıgı, qaisarlyǧy, er mınezdılıgı bolatyn. Sondyqtan bolar, sol mınezı onyŋ öleŋderıne de sıŋdı.
Jürsem-daǧy astynda san-saianyŋ,
Şalqaiǧanǧa men-daǧy şalqaiamyn.
Künşılderdıŋ küŋkılın közıme ılmei,
Sol täkappar qalpymda qartaiamyn, – dep soǧady aqyn jüregı.
Seksenınşı jyldardaǧy bır öleŋınde:
Jūldyzdai sönıp bır kün qūlar kökten,
Ǧaryşqa aqyn jany qūmar netken.
Armanym bolmas edı būl jalǧanda,
Biıkke jyrym jetse Qyran jetken! – dep tebırengen aqyn bügınde özı armandaǧan Qyran jetken biıktı baǧyndyryp otyr. Elınıŋ aialy alaqanynda, halqynyŋ ystyq yqylasyna bölengenı – sol biıkke jetkenı bolar!
Jasūlan NAURYZÄLI
"ADYRNA"
