Qazaq ejelden jantaqtan ıne, jańqadan túıme jasaǵan halyq. Búgingi zamanda túıme plastmassadan jasalyp jatyr. Shymkent qalasynda «Kazplast» atty kompanııa bar. 2006 jyly negizi qalanyp, naryqta 8 mln somamen kásip bastaǵan. Iá, kip-kishkentaı túımege sonsha qarjy jumsaý qajet pe edi? Jalpy, bul óndiristen paıda tabýǵa bola ma? Biz «Kazplasttyń» negizin qalaýshy ári dırektory Dana Jumabaevamen áńgimelesý barysynda jeńil ónerkásip salasyndaǵy ózimiz bile bermeıtin qupııalardy bildik.
Dana Ásembekqyzy eńbek jolyn 2003 jyly «Sáýle» tigin fabrıkasynan bastaıdy. Qorǵanys mınıstrligimen kelisimshartqa otyryp, arnaıy kıim tigedi. Sol kezde túımege suranystyń kóptigin jáne bizde túımeniń óte tapshy ekenin, onda da Almatydaǵy Qazaq soqyrlar qoǵamynyń Oqytý-óndiristik kásiporny ǵana shyǵaratynyn biledi. «Olardyń jumys kestesi óte tyǵyz, tapsyrystary kóp, sondyqtan únemi uzyn-sonar kezekte turyp, az mólsherde ǵana ala alasyń. Aq túımege tapsyrys berseń, sarǵyshtaý qyp jasap beredi. Túsiniń sáıkessizdigi jıi oryn alatyn. Al aqshasyn aldyn ala suraıdy. Onsyz da mataǵa qarjy jetkize almaı álek bop jatqanda bul másele bizdi kádimgideı tyǵyryqqa tireıtin edi», - deıdi kásipker.
Sóıtip, túıme óndirisin zerttegen keıipkerimiz 2006 jyly jeltoqsan aıynda «Kazplastty» ashady ǵoı. Plastmassamen baılanysty ári otandyq ónim bolǵannan keıin atyn «Kazplast» dep qoıady. Sol kezde «kishkentaı zatqa bola atyn aıqaılatyp qoıypty» dep mıyǵynan kúlgenderge Dananyń «Kazplasttyń» qandaı bolatynyn áli-aq kórsetemin» dep namysyn qaıraı túskeni bar.
Sonymen ne kerek, onyń birinshi túımesi 2007 jyldyń 19-shildesinde shyqty. –Shıkizatyn Reseı men Polshadan aldyrdyq. «Termoplast avtomatpen» qalypqa quıý ádisimen kez kelgen formadaǵy túımelerdi jasap shyǵardyq. Bizdiń alǵashqy assortıentimiz áskerılerdiń jeıdesi, arnaıy kıimderge qajetti túımeler edi», - dep eske alady bızneske basqan alǵashqy qadamdaryn eske alǵan D.Ásembekqyzy.
«Kishkentaı bolsa da, kerek nárse»
«Sáýle» tigin fabrıkasyn túımemen tolyqtaı qamtamasyz etkennen keıin «Kazplasttyń» aıasy keńeıe bastaıdy. Semeıge, basqa qalalarǵa tapsyrys jóneltedi. Ol kezde kásipkerlerdiń kópshiliginde artyq aqsha joq. Sondyqtan qaı ýaqytta bergen yńǵaıly bolsa, sol kezde tóleıtindeı etip barlyq fabrıkalarǵa jaǵdaı jasaıdy. Ári salyǵyn da ózi tólep otyrady. Osylaısha birtindep otandyq óndirýshilerdi ózine qarata bastaıdy. 2010 jyly «Araı» maı zaýytymen kelisimshartqa otyryp maı bótelkeleriniń qaqpaqtaryn óndiredi. 2012 jyly karabın, ushtyq sııaqty tigin salasyna qajetti fýrnıtýralardy shyǵarady.
Fýrnıtýra naryǵyn jan jaqty zertteı kele ǵalamtordan Sanıplas degen polshalyq túıme óndirýshimen tanysady. Ol Polshada 50 jyldan beri túıme shyǵarýmen aınalysady eken. Sanıplas: «Seniki – eski ádis. Eýropalyq standart boıynsha túıme basqasha óndiriledi», - dep kásipornyna Danany shaqyryp, óziniń qurylǵysyn usynady. Al negizi eń myqty qurylǵy Italıanyń «Vannesı» fırmasynda shyǵarylady eken. Qytaıdyń ózi solardyń ónimin tutynatyn kórinedi.
– Men «Vannesıge» tikeleı shyǵyp, ondaǵy zamanaýı qurylǵyny 2014 jyly elge kirgizdim. Ol úshin nesıe alýym qıyn boldy. Kóptegen kedergilerge kezdestim. «Damý» men «Sberbank» ázer degende qarjylaı qoldady. Sebebi, túımeniń baǵasy – arzan ǵoı. Al banktegiler «bul shyǵyndy qashan aqtaıdy?» dep oılaıdy. Rasynda, ońaı bolǵan joq. Eńbek eptilikti súıedi. Birinshi Alla, ekinshi seriktesterimizdiń arqasynda tapsyrys kóp bolǵandyqtan búgingi kúnge áýpirimdep jetip otyrmyz, - deıdi Dana. «Qural-saıman saz bolsa, mashaqatyń az bolar» degendeı, keıipkerimiz aldymen qural-saımanyn saılap alypty.
Dana Jumabaeva sheteldik qurylǵylardy Qazaqstanǵa kirgizgennen keıin 2015 jyly Elordada ótken «Qazaqstanda jasalǵan» kórmesine shaqyrtý alady. Sol joly túımeleriniń san túrin Elbasyǵa kórsetedi. Sonda Nursultan Ábishuly onyń túımelerine tańdana qarap: «Kishkentaı bolsa da kerek nárse ǵoı!» dep aıtqan eken.
Iá, «túımeden ne tabady?» deıtinder de joq emes. Degenmen, bul kúndelikti kıimge qoldanylatyn nárse bolǵandyqtan, úlken suranysqa ıe.
Dana Jumabaevanyń komandasy tapsyrysqa qaraı kez kelgen úlgidegi túımeni shyǵara beredi. Túıme shyǵarýdyń dızaınerlik ádisteri jetip artylady. Mysaly, Italııada qymbat kıimderge qymbat túımeler shyǵarady. Al bizde ondaı qymbat kıimder joq. Sondyqtan, eń arzan túıme – 2 teńge, al eń qymbaty – 18,7 teńge.
Túıme óndirý salasynda birinshi satydan ekinshi avtomattandyrylǵan satyǵa kóterilgen «Kazplast» qazirde basqa da otandyq óndirýshilermen qoıan-qoltyq jumys istep jatyr.
–«Azala tekstıl» mata, «Saıahat servıs» sentıfon, biz fýrnıtýra shyǵaryp, bir-birimizdi súırep jatyrmyz. Sebebi, bir-birimizsiz kún kóre almaımyz. Meniń túımem kerek jerge sentıfon da, mata da qajet. Bárimizdiń maqsatymyz – bir, ónimdi ótkizý. Qorǵanys mınıstrliginiń tapsyrysyn oryndaýǵa bizder, otandyq óndirýshiler bes jyldyq kelisimshart, ıaǵnı konorıýmǵa otyrǵanbyz. Tapqan paıdamyzdy ınvestıııaǵa quıyp kelemiz. Tórt jylyn abyroımen alyp shyqtyq. Biraq, jyl saıyn bizge kedergi jasaıdy. «Qazir konorıým memlekettik tapsyrystan alynyp tastalǵan» dep jeleýletedi. Burynǵy jemqorlyqtyń ıisi ańqyǵan júıege aparyp, qaıtadan tendermen istegisi keledi. Biz eshkimge «eshnárse» bermeımiz, tapsyrysty taza oryndaýǵa tyrysamyz. «Osy máseleni parlamenttik minberde de kóterdim. Eger biz ónimimizdi ótkize almasaq, nesine qarjy quıamyz?! - dep D.Jumabaeva bul saladaǵy problemalardyń da bir shetin shyǵardy.
Budan bólek, qaramaǵynda túıme ehynan basqa tigin fabrıkasy da bar «Kazplast» kompanııasynda 100 adam jumyspen qamtylyp otyrsa da, áli kúnge jeke menshik ǵımaraty joq eken. Jalǵa alyp otyr. Bul da bıznes júrgizýde kóp kesirin tıgizip jatqanǵa uqsaıdy. «Al Qorǵanys mınıstrligi eger ǵımaratyń bolmasa, qaramaǵyńda 100 adam túgil 1000 adam istese de tapsyrys bermeıdi. Osy ádiletti me? Al men salyq tólep jatyrmyn ǵoı», - deıdi kompanııa dırektory.
Shymkenttegi ekonomıkalyq nemese ındýstrıaldy aımaqtan jer alyp, ǵımarat soǵaıyn dese, 6 paıyzben nesıe alýǵa qaýqary joq. Paıyzdyq júktemesin kópsinedi, óıtkeni, erteńgi kúnge senimsizdikpen qaraıdy.
Jeńil ónerkásiptiń jeńil emes problemalary
Shyntýaıtynda, jeńil ónerkásip salasyndaǵy jeńil emes problemalar jetip artylady. Túpkilikti tutynýshy men otandyq taýar óndirýshiler básekege túse almaıtyn ımport ónimderiniń óte aýqymdy kóleminiń beleń alýy ónerkásipke úlken kesirin tıgizýde. Bizdiń naryqqa 70 % ımport taýaryn tasymaldaıtyn shetel memleketterinde jeńil ónerkásibi aıtarlyqtaı jetilgen, sondyqtan olar bizdiń halyqqa kúndelikti kıimniń anaǵurlym sapaly ári qaýipsiz modelderin usynýda. Al bul úderis otandyq óndiris pen taýarlardyń tutynýshy aldynda tartymdylyǵyn joıady, básekege qabiletsizdik oryn alady.
Otandyq naryqtyń negizgi máselesi zańsyz tasymaldanatyn taýar ımporty, resmı emes ári kóleńkeli keletin esepke alynbaǵan óndiris bolyp otyr. Osynyń nátıjesinde Qazaqstan naryǵynda áleýetti satyp alýshy úshin sapasy nashar, biraq baǵasy arzan taýarlardyń orasan kólemi tolastamaı, paıda bolyp otyr. Osylaısha Qazaqstannyń resmı kompanııalary shyǵaryp otyrǵan standarttarǵa saı, durys kompanentterden jasalǵan sapaly kıim úlgileri, jalpy taýarlar suranysqa ıe emes. Nátıjesinde otandyq taýar óndirýshiler kontrafaktili taýarlarmen kúresýge, básekege túsýge májbúr. Máselen, «Kazplast» túımeleriniń naryqqa shyqqanyna 8 jyl bolsa da, áli kúnge eksportqa shyǵa almaı otyr.
Osyndaı teńgerimsiz úderis saldarynan naryǵymyzǵa keletin taýar, ónim sapasy túsip, tabys ta azaıady, al osynyń bári bıýdjetke túsetin salyq tólemderi kólemin aıtarlyqtaı tómendetip otyr. Sondyqtan naryqta sheteldik, esepke alynbaǵan, shyǵý tegi belgisiz, sapasyz taýar jalpy el ekonomıkasy damýyna keri áser tıgizýde.
Jalǵyz sheshim – ımport kólemin qysqartý, ımportty almastyrý jáne jeńil ónerkásip salasynda otandyq taýar óndirýshilerdi memlekettik qoldaý. Taǵy bir úlken másele – iri jáne orta kásiporyndardyń kóbi eski jabdyqpen ári kóne tehnologııalarmen jumys isteýi saldarynan taýarlary básekege shydas bermeıdi. Kásiporyndarda avtomattandyrylǵan júıeler joq, sondyqtan óndiris tolyǵymen qol eńbegimen oryndalady. Sondyqtan shyǵarylatyn taýardyń ózindik quny aıtarlyqtaı qymbatqa túsýde. Jeńil ónerkásiptegi jaǵdaı qajetti fýrnıtýramen jabdyqtaý salasyna da baılanysty bolyp otyr. Fýrnıtýranyń 25%-dan 39%-ǵa deıin otandyq óndirýshiler shyǵarsa, qalǵany ımporttyq ónim. Naryqtaǵy túımelerdiń 60-70%-y shetelden tasymaldanady, ásirese jeıde men kostıýmderge arnalǵan túıme men áshekeı syrttan keledi.
Sondaı-aq, naryqqa Ońtústik Azııa (Qytaı, Taıvan, Ońtústik Koreıa) elderinen keletin sapasyz, usaq-túıek fýrnıtýranyń san alýandyǵy da keri áser etip otyr. Sońǵy 3-4 jylda túrik ónimderiniń úlesi artyp keledi, bul ónim túri de sapaly bola bermeıdi. Bul jaıt ónim shyǵarýda joǵary sapa deńgeıine mán bergen kásiporyndarǵa mata men fýrnıtýra jetkizýshilermen tikeleı shart jasaýǵa májbúrleıdi.
Sonymen qatar jeńil ónerkásip salasynda jumysshy mamandardy daıyndaıtyn kásibı baǵdarlamalardyń joqtyǵy da salany kenjeletip tur. Zamanaýı avtomattyq júıelerin qoldanýmen tehnologııalyq jabdyqta jumys isteı alatyn bolashaq mamandardy daıyndaıtyn terrıtorııalyq arnaıy kolledjder joq. Tipti, qatardaǵy jumysshylardyń tapshylyǵy da seziledi – eski kadrlar eńbek demalysyna shyǵyp, jastar az eńbekaqyǵa jumys isteýden bas tartýda. Sonyń nátıjesinde memlekettik tapsyrysty oryndaý úshin otandyq matalar óndirisi men satyp alý 40-50%-ǵa qysqardy. Osylaısha otandyq taýar óndirýshiler óndiris kólemin azaıtyp, memlekettik tapsyrysty oryndaýǵa arnalǵan qýatty jaıdan jaı ustaýdan da bas tartýda, óıtkeni, ol qosymsha shyǵyn.
Naryq sarapshylarynyń pikirinshe, jeńil ónerkásibiniń bólshek naryǵy – azyq-túliktik emes taýarlar arasynda erekshe mańyzy bar naryq bolyp otyr. Jeńil ónerkásibiniń 2020 jylǵa deıin damý strategııasy boıynsha otandyq taýar úlesiniń ishki naryqta artýy qarastyrylǵan edi. Alaıda, nátıje kóńil kónshitpeı otyr.
Qazirgi tańda shaǵyn jáne orta bıznes kásiporyndary úshin ońtaıly jaǵdaı qalyptasqan. Memlekettik qoldaý baǵdarlamalarynyń talaptary jaqsaryp, naryqtaǵy jalpy ahýal oń ózgergen. Tehnologııalyq erekshelikter, aýyrtpalyǵy mol ári artta qalǵan óndiris saldarynan iri kásiporyndar tigin salasynda tar baǵyttar boıynsha, máselen, tapsyrysqa eksklıýzıvti kıim tigý boıynsha mamandana almaıdy. Máselen, Qazaqstandaǵy jalǵyz túıme shyǵaratyn «Kazplast» kompanııasyna qarjylaı qoldaý kem bop turǵan kezde, árıne, naryqta tapshylyq seziledi. Sol úshin otandyq túıme óndirisin qoldaý qajet-aq.
Móldir KENJEBAI
