قازاق ەجەلدەن جانتاقتان ينە، جاڭقادان تۇيمە جاساعان حالىق. بۇگىنگى زاماندا تۇيمە پلاستماسسادان جاسالىپ جاتىر. شىمكەنت قالاسىندا «كازپلاست» اتتى كومپانيا بار. 2006 جىلى نەگىزى قالانىپ، نارىقتا 8 ملن سومامەن كاسىپ باستاعان. ءيا، كىپ-كىشكەنتاي تۇيمەگە سونشا قارجى جۇمساۋ قاجەت پە ەدى؟ جالپى، بۇل وندىرىستەن پايدا تابۋعا بولا ما؟ ءبىز «كازپلاستتىڭ» نەگىزىن قالاۋشى ءارى ديرەكتورى دانا جۇماباەۆامەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنداعى ءوزىمىز بىلە بەرمەيتىن قۇپيالاردى بىلدىك.
دانا اسەمبەكقىزى ەڭبەك جولىن 2003 جىلى «ساۋلە» تىگىن فابريكاسىنان باستايدى. قورعانىس مينيسترلىگىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، ارنايى كيىم تىگەدى. سول كەزدە تۇيمەگە سۇرانىستىڭ كوپتىگىن جانە بىزدە تۇيمەنىڭ وتە تاپشى ەكەنىن، وندا دا الماتىداعى قازاق سوقىرلار قوعامىنىڭ وقىتۋ-وندىرىستىك كاسىپورنى عانا شىعاراتىنىن بىلەدى. «ولاردىڭ جۇمىس كەستەسى وتە تىعىز، تاپسىرىستارى كوپ، سوندىقتان ۇنەمى ۇزىن-سونار كەزەكتە تۇرىپ، از مولشەردە عانا الا الاسىڭ. اق تۇيمەگە تاپسىرىس بەرسەڭ، سارعىشتاۋ قىپ جاساپ بەرەدى. ءتۇسىنىڭ سايكەسسىزدىگى ءجيى ورىن الاتىن. ال اقشاسىن الدىن الا سۇرايدى. ونسىز دا ماتاعا قارجى جەتكىزە الماي الەك بوپ جاتقاندا بۇل ماسەلە ءبىزدى كادىمگىدەي تىعىرىققا تىرەيتىن ەدى»، - دەيدى كاسىپكەر.
ءسويتىپ، تۇيمە ءوندىرىسىن زەرتتەگەن كەيىپكەرىمىز 2006 جىلى جەلتوقسان ايىندا «كازپلاستتى» اشادى عوي. پلاستماسسامەن بايلانىستى ءارى وتاندىق ءونىم بولعاننان كەيىن اتىن «كازپلاست» دەپ قويادى. سول كەزدە «كىشكەنتاي زاتقا بولا اتىن ايقايلاتىپ قويىپتى» دەپ ميىعىنان كۇلگەندەرگە دانانىڭ «كازپلاستتىڭ» قانداي بولاتىنىن ءالى-اق كورسەتەمىن» دەپ نامىسىن قايراي تۇسكەنى بار.
سونىمەن نە كەرەك، ونىڭ ءبىرىنشى تۇيمەسى 2007 جىلدىڭ 19-شىلدەسىندە شىقتى. –شيكىزاتىن رەسەي مەن پولشادان الدىردىق. «تەرموپلاست اۆتوماتپەن» قالىپقا قۇيۋ ادىسىمەن كەز كەلگەن فورماداعى تۇيمەلەردى جاساپ شىعاردىق. ءبىزدىڭ العاشقى اسسورتيەنتىمىز اسكەريلەردىڭ جەيدەسى، ارنايى كيىمدەرگە قاجەتتى تۇيمەلەر ەدى»، - دەپ ەسكە الادى بيزنەسكە باسقان العاشقى قادامدارىن ەسكە العان د.اسەمبەكقىزى.
«كىشكەنتاي بولسا دا، كەرەك نارسە»
«ساۋلە» تىگىن فابريكاسىن تۇيمەمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتكەننەن كەيىن «كازپلاستتىڭ» اياسى كەڭەيە باستايدى. سەمەيگە، باسقا قالالارعا تاپسىرىس جونەلتەدى. ول كەزدە كاسىپكەرلەردىڭ كوپشىلىگىندە ارتىق اقشا جوق. سوندىقتان قاي ۋاقىتتا بەرگەن ىڭعايلى بولسا، سول كەزدە تولەيتىندەي ەتىپ بارلىق فابريكالارعا جاعداي جاسايدى. ءارى سالىعىن دا ءوزى تولەپ وتىرادى. وسىلايشا بىرتىندەپ وتاندىق وندىرۋشىلەردى وزىنە قاراتا باستايدى. 2010 جىلى «اراي» ماي زاۋىتىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ ماي بوتەلكەلەرىنىڭ قاقپاقتارىن وندىرەدى. 2012 جىلى كارابين، ۇشتىق سياقتى تىگىن سالاسىنا قاجەتتى فۋرنيتۋرالاردى شىعارادى.
فۋرنيتۋرا نارىعىن جان جاقتى زەرتتەي كەلە عالامتوردان سانيپلاس دەگەن پولشالىق تۇيمە وندىرۋشىمەن تانىسادى. ول پولشادا 50 جىلدان بەرى تۇيمە شىعارۋمەن اينالىسادى ەكەن. سانيپلاس: «سەنىكى – ەسكى ءادىس. ەۋروپالىق ستاندارت بويىنشا تۇيمە باسقاشا وندىرىلەدى»، - دەپ كاسىپورنىنا دانانى شاقىرىپ، ءوزىنىڭ قۇرىلعىسىن ۇسىنادى. ال نەگىزى ەڭ مىقتى قۇرىلعى يتاليانىڭ «ۆاننەسي» فيرماسىندا شىعارىلادى ەكەن. قىتايدىڭ ءوزى سولاردىڭ ءونىمىن تۇتىناتىن كورىنەدى.
– مەن «ۆاننەسيگە» تىكەلەي شىعىپ، ونداعى زاماناۋي قۇرىلعىنى 2014 جىلى ەلگە كىرگىزدىم. ول ءۇشىن نەسيە الۋىم قيىن بولدى. كوپتەگەن كەدەرگىلەرگە كەزدەستىم. «دامۋ» مەن «سبەربانك» ازەر دەگەندە قارجىلاي قولدادى. سەبەبى، تۇيمەنىڭ باعاسى – ارزان عوي. ال بانكتەگىلەر «بۇل شىعىندى قاشان اقتايدى؟» دەپ ويلايدى. راسىندا، وڭاي بولعان جوق. ەڭبەك ەپتىلىكتى سۇيەدى. ءبىرىنشى اللا، ەكىنشى سەرىكتەستەرىمىزدىڭ ارقاسىندا تاپسىرىس كوپ بولعاندىقتان بۇگىنگى كۇنگە اۋپىرىمدەپ جەتىپ وتىرمىز، - دەيدى دانا. «قۇرال-سايمان ساز بولسا، ماشاقاتىڭ از بولار» دەگەندەي، كەيىپكەرىمىز الدىمەن قۇرال-سايمانىن سايلاپ الىپتى.
دانا جۇماباەۆا شەتەلدىك قۇرىلعىلاردى قازاقستانعا كىرگىزگەننەن كەيىن 2015 جىلى ەلوردادا وتكەن «قازاقستاندا جاسالعان» كورمەسىنە شاقىرتۋ الادى. سول جولى تۇيمەلەرىنىڭ سان ءتۇرىن ەلباسىعا كورسەتەدى. سوندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ونىڭ تۇيمەلەرىنە تاڭدانا قاراپ: «كىشكەنتاي بولسا دا كەرەك نارسە عوي!» دەپ ايتقان ەكەن.
ءيا، «تۇيمەدەن نە تابادى؟» دەيتىندەر دە جوق ەمەس. دەگەنمەن، بۇل كۇندەلىكتى كيىمگە قولدانىلاتىن نارسە بولعاندىقتان، ۇلكەن سۇرانىسقا يە.
دانا جۇماباەۆانىڭ كومانداسى تاپسىرىسقا قاراي كەز كەلگەن ۇلگىدەگى تۇيمەنى شىعارا بەرەدى. تۇيمە شىعارۋدىڭ ديزاينەرلىك ادىستەرى جەتىپ ارتىلادى. مىسالى، يتاليادا قىمبات كيىمدەرگە قىمبات تۇيمەلەر شىعارادى. ال بىزدە ونداي قىمبات كيىمدەر جوق. سوندىقتان، ەڭ ارزان تۇيمە – 2 تەڭگە، ال ەڭ قىمباتى – 18,7 تەڭگە.
تۇيمە ءوندىرۋ سالاسىندا ءبىرىنشى ساتىدان ەكىنشى اۆتوماتتاندىرىلعان ساتىعا كوتەرىلگەن «كازپلاست» قازىردە باسقا دا وتاندىق وندىرۋشىلەرمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەپ جاتىر.
–«ازالا تەكستيل» ماتا، «ساياحات سەرۆيس» سەنتيفون، ءبىز فۋرنيتۋرا شىعارىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيرەپ جاتىرمىز. سەبەبى، ءبىر-ءبىرىمىزسىز كۇن كورە المايمىز. مەنىڭ تۇيمەم كەرەك جەرگە سەنتيفون دا، ماتا دا قاجەت. ءبارىمىزدىڭ ماقساتىمىز – ءبىر، ءونىمدى وتكىزۋ. قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسىن ورىنداۋعا بىزدەر، وتاندىق وندىرۋشىلەر بەس جىلدىق كەلىسىمشارت، ياعني كونتسورتسيۋمعا وتىرعانبىز. تاپقان پايدامىزدى ينۆەستيتسياعا قۇيىپ كەلەمىز. ءتورت جىلىن ابىرويمەن الىپ شىقتىق. بىراق، جىل سايىن بىزگە كەدەرگى جاسايدى. «قازىر كونتسورتسيۋم مەملەكەتتىك تاپسىرىستان الىنىپ تاستالعان» دەپ جەلەۋلەتەدى. بۇرىنعى جەمقورلىقتىڭ ءيىسى اڭقىعان جۇيەگە اپارىپ، قايتادان تەندەرمەن ىستەگىسى كەلەدى. ءبىز ەشكىمگە «ەشنارسە» بەرمەيمىز، تاپسىرىستى تازا ورىنداۋعا تىرىسامىز. «وسى ماسەلەنى پارلامەنتتىك مىنبەردە دە كوتەردىم. ەگەر ءبىز ءونىمىمىزدى وتكىزە الماساق، نەسىنە قارجى قۇيامىز؟! - دەپ د.جۇماباەۆا بۇل سالاداعى پروبلەمالاردىڭ دا ءبىر شەتىن شىعاردى.
بۇدان بولەك، قاراماعىندا تۇيمە تسەحىنان باسقا تىگىن فابريكاسى دا بار «كازپلاست» كومپانياسىندا 100 ادام جۇمىسپەن قامتىلىپ وتىرسا دا، ءالى كۇنگە جەكە مەنشىك عيماراتى جوق ەكەن. جالعا الىپ وتىر. بۇل دا بيزنەس جۇرگىزۋدە كوپ كەسىرىن تيگىزىپ جاتقانعا ۇقسايدى. «ال قورعانىس مينيسترلىگى ەگەر عيماراتىڭ بولماسا، قاراماعىڭدا 100 ادام تۇگىل 1000 ادام ىستەسە دە تاپسىرىس بەرمەيدى. وسى ادىلەتتى مە؟ ال مەن سالىق تولەپ جاتىرمىن عوي»، - دەيدى كومپانيا ديرەكتورى.
شىمكەنتتەگى ەكونوميكالىق نەمەسە يندۋستريالدى ايماقتان جەر الىپ، عيمارات سوعايىن دەسە، 6 پايىزبەن نەسيە الۋعا قاۋقارى جوق. پايىزدىق جۇكتەمەسىن كوپسىنەدى، ويتكەنى، ەرتەڭگى كۇنگە سەنىمسىزدىكپەن قارايدى.
جەڭىل ونەركاسىپتىڭ جەڭىل ەمەس پروبلەمالارى
شىنتۋايتىندا، جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنداعى جەڭىل ەمەس پروبلەمالار جەتىپ ارتىلادى. تۇپكىلىكتى تۇتىنۋشى مەن وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر باسەكەگە تۇسە المايتىن يمپورت ونىمدەرىنىڭ وتە اۋقىمدى كولەمىنىڭ بەلەڭ الۋى ونەركاسىپكە ۇلكەن كەسىرىن تيگىزۋدە. ءبىزدىڭ نارىققا 70 % يمپورت تاۋارىن تاسىمالدايتىن شەتەل مەملەكەتتەرىندە جەڭىل ونەركاسىبى ايتارلىقتاي جەتىلگەن، سوندىقتان ولار ءبىزدىڭ حالىققا كۇندەلىكتى كيىمنىڭ اناعۇرلىم ساپالى ءارى قاۋىپسىز مودەلدەرىن ۇسىنۋدا. ال بۇل ۇدەرىس وتاندىق ءوندىرىس پەن تاۋارلاردىڭ تۇتىنۋشى الدىندا تارتىمدىلىعىن جويادى، باسەكەگە قابىلەتسىزدىك ورىن الادى.
وتاندىق نارىقتىڭ نەگىزگى ماسەلەسى زاڭسىز تاسىمالداناتىن تاۋار يمپورتى، رەسمي ەمەس ءارى كولەڭكەلى كەلەتىن ەسەپكە الىنباعان ءوندىرىس بولىپ وتىر. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان نارىعىندا الەۋەتتى ساتىپ الۋشى ءۇشىن ساپاسى ناشار، بىراق باعاسى ارزان تاۋارلاردىڭ وراسان كولەمى تولاستاماي، پايدا بولىپ وتىر. وسىلايشا قازاقستاننىڭ رەسمي كومپانيالارى شىعارىپ وتىرعان ستاندارتتارعا ساي، دۇرىس كومپانەنتتەردەن جاسالعان ساپالى كيىم ۇلگىلەرى، جالپى تاۋارلار سۇرانىسقا يە ەمەس. ناتيجەسىندە وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر كونترافاكتىلى تاۋارلارمەن كۇرەسۋگە، باسەكەگە تۇسۋگە ءماجبۇر. ماسەلەن، «كازپلاست» تۇيمەلەرىنىڭ نارىققا شىققانىنا 8 جىل بولسا دا، ءالى كۇنگە ەكسپورتقا شىعا الماي وتىر.
وسىنداي تەڭگەرىمسىز ۇدەرىس سالدارىنان نارىعىمىزعا كەلەتىن تاۋار، ءونىم ساپاسى ءتۇسىپ، تابىس تا ازايادى، ال وسىنىڭ ءبارى بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىق تولەمدەرى كولەمىن ايتارلىقتاي تومەندەتىپ وتىر. سوندىقتان نارىقتا شەتەلدىك، ەسەپكە الىنباعان، شىعۋ تەگى بەلگىسىز، ساپاسىز تاۋار جالپى ەل ەكونوميكاسى دامۋىنا كەرى اسەر تيگىزۋدە.
جالعىز شەشىم – يمپورت كولەمىن قىسقارتۋ، يمپورتتى الماستىرۋ جانە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردى مەملەكەتتىك قولداۋ. تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە – ءىرى جانە ورتا كاسىپورىنداردىڭ كوبى ەسكى جابدىقپەن ءارى كونە تەحنولوگيالارمەن جۇمىس ىستەۋى سالدارىنان تاۋارلارى باسەكەگە شىداس بەرمەيدى. كاسىپورىنداردا اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەلەر جوق، سوندىقتان ءوندىرىس تولىعىمەن قول ەڭبەگىمەن ورىندالادى. سوندىقتان شىعارىلاتىن تاۋاردىڭ وزىندىك قۇنى ايتارلىقتاي قىمباتقا تۇسۋدە. جەڭىل ونەركاسىپتەگى جاعداي قاجەتتى فۋرنيتۋرامەن جابدىقتاۋ سالاسىنا دا بايلانىستى بولىپ وتىر. فۋرنيتۋرانىڭ 25%-دان 39%-عا دەيىن وتاندىق وندىرۋشىلەر شىعارسا، قالعانى يمپورتتىق ءونىم. نارىقتاعى تۇيمەلەردىڭ 60-70%-ى شەتەلدەن تاسىمالدانادى، اسىرەسە جەيدە مەن كوستيۋمدەرگە ارنالعان تۇيمە مەن اشەكەي سىرتتان كەلەدى.
سونداي-اق، نارىققا وڭتۇستىك ازيا (قىتاي، تايۆان، وڭتۇستىك كورەيا) ەلدەرىنەن كەلەتىن ساپاسىز، ۇساق-تۇيەك فۋرنيتۋرانىڭ سان الۋاندىعى دا كەرى اسەر ەتىپ وتىر. سوڭعى 3-4 جىلدا تۇرىك ونىمدەرىنىڭ ۇلەسى ارتىپ كەلەدى، بۇل ءونىم ءتۇرى دە ساپالى بولا بەرمەيدى. بۇل جايت ءونىم شىعارۋدا جوعارى ساپا دەڭگەيىنە ءمان بەرگەن كاسىپورىندارعا ماتا مەن فۋرنيتۋرا جەتكىزۋشىلەرمەن تىكەلەي شارت جاساۋعا ماجبۇرلەيدى.
سونىمەن قاتار جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا جۇمىسشى مامانداردى دايىندايتىن كاسىبي باعدارلامالاردىڭ جوقتىعى دا سالانى كەنجەلەتىپ تۇر. زاماناۋي اۆتوماتتىق جۇيەلەرىن قولدانۋمەن تەحنولوگيالىق جابدىقتا جۇمىس ىستەي الاتىن بولاشاق مامانداردى دايىندايتىن تەرريتوريالىق ارنايى كوللەدجدەر جوق. ءتىپتى، قاتارداعى جۇمىسشىلاردىڭ تاپشىلىعى دا سەزىلەدى – ەسكى كادرلار ەڭبەك دەمالىسىنا شىعىپ، جاستار از ەڭبەكاقىعا جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتۋدا. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ورىنداۋ ءۇشىن وتاندىق ماتالار ءوندىرىسى مەن ساتىپ الۋ 40-50%-عا قىسقاردى. وسىلايشا وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر ءوندىرىس كولەمىن ازايتىپ، مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ورىنداۋعا ارنالعان قۋاتتى جايدان جاي ۇستاۋدان دا باس تارتۋدا، ويتكەنى، ول قوسىمشا شىعىن.
نارىق ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، جەڭىل ونەركاسىبىنىڭ بولشەك نارىعى – ازىق-تۇلىكتىك ەمەس تاۋارلار اراسىندا ەرەكشە ماڭىزى بار نارىق بولىپ وتىر. جەڭىل ونەركاسىبىنىڭ 2020 جىلعا دەيىن دامۋ ستراتەگياسى بويىنشا وتاندىق تاۋار ۇلەسىنىڭ ىشكى نارىقتا ارتۋى قاراستىرىلعان ەدى. الايدا، ناتيجە كوڭىل كونشىتپەي وتىر.
قازىرگى تاڭدا شاعىن جانە ورتا بيزنەس كاسىپورىندارى ءۇشىن وڭتايلى جاعداي قالىپتاسقان. مەملەكەتتىك قولداۋ باعدارلامالارىنىڭ تالاپتارى جاقسارىپ، نارىقتاعى جالپى احۋال وڭ وزگەرگەن. تەحنولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر، اۋىرتپالىعى مول ءارى ارتتا قالعان ءوندىرىس سالدارىنان ءىرى كاسىپورىندار تىگىن سالاسىندا تار باعىتتار بويىنشا، ماسەلەن، تاپسىرىسقا ەكسكليۋزيۆتى كيىم تىگۋ بويىنشا ماماندانا المايدى. ماسەلەن، قازاقستانداعى جالعىز تۇيمە شىعاراتىن «كازپلاست» كومپانياسىنا قارجىلاي قولداۋ كەم بوپ تۇرعان كەزدە، ارينە، نارىقتا تاپشىلىق سەزىلەدى. سول ءۇشىن وتاندىق تۇيمە ءوندىرىسىن قولداۋ قاجەت-اق.
ءمولدىر كەنجەباي
