Endigi ómirdiń pandemııaǵa deıin jáne pandemııadan keıin dep bóline bastaǵanyn baıqaý qıyn emes. Adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastar da aıtarlyqtaı ózgerister oryn alýda... Burynǵydaı qajet bolsyn-bolmasyn beıbereket sabylyp júretin jurttyń aıaǵy tyıylyp, oıyn-saýyq ortalyqtarynda ıin tirese sabylysqan eldiń qarasy bul kúnde kórinbeıdi. Tipti, buryn ár nársege asa mán bere bermeıtin halyq endi kóshede bir-birine úrke qarap, qoǵamdyq oryndarǵa kirerde, kólikterge minerde dereý betperdesin taǵyp tap-tuınaqtaı jınaqtala qalatyn, kez kelgen jerde antıseptık qoldanyp, tazalyq saqtap, aınalasyndaǵylarǵa tazalyq talaptary týraly eskertý jasaı bastaıtyn ádetter paıda boldy.
Kúndelikti tirlikte «attyǵa erip jaıaýdyń tańy aıyrylyp», bir-birinen asyp túsý úshin dańǵazalyqtyń býyna urynǵandar qazir es jııa bastady. Ataq úshin alys-jaqyn júz tanystardy júzdep, myńdap jıyp alyp, záýlim saraılarda toı jasap, tipti ózgelerden artyq ekenin kórsetý úshin qaltasy tesik, shamasy joq bolsa da kredıtke qymbat kıim kıip, kólik minip, ishken-jegenimen maqtanatyndardyń qarasy shekten shyqqany ótirik emes. Dúnıeni dúr silkindirgen tájdi tajal osynyń báriniń beker ekenin uqtyryp, materıaldyq baılyqtan góri, moraldyq qundylyqtardyń qaı kezde de mańyzdy bolatynyn kózge shuqyp kórsetti. Árkim osyǵan deıin ne istep, ne qoıǵanyna esep jasap, alda qandaı ózgerister jasaý kerek, qandaı jaǵdaıda nege daıyn bolý kerek degen suraqtardyń jaýabyn izdeýge kóshti. Ánsheıinde jaı sózge aınalyp, tilek aıtqanda ǵana qoldana bastaǵan birinshi baılyqtyń basqa emes, densaýlyq ekenin anyq uqty. Adamǵa eń qymbaty ataq pen baılyq emes, et jaqyn týysy, birge týǵan baýyry, alysyp-berispese de qýana kórisip, qýanyshyn bólisetin, qaıǵysyna ortaqtasatyn aǵaıyny ekenin shyn sezindi. Sebebi, baı-baǵlan, kedeı-kepshik, han men qara dep tańdap jatpaı, eldi baýdaı túsirip, qynadaı qyryp jibergen COVID-19 talaı adamdy qımasynan aıyryp, janyn shúberekke túıip, tyǵyryqqa tiredi. Keshe aıaǵy jerge tımeı, murny kókke shúıirilip eshkimdi kózge ilmeı, jalǵandy jalpaǵynan basyp, ózderin jerdegi jarty Qudaı sanap júrgender basqany emes, bir jutym aýa men bir qasyq sýdyń qadirine qalaı jetkenin, jan qysylǵanda ótken ómiriniń kóz aldynan qalaı kólbeńdep ótkenin aıta bastady... Iá, pandemııa talaıdyń kózin ashyp, kókiregin oıatyp, kúlli jurtqa sabaq boldy.
Buǵan deıin júzdegen adamǵa arnalǵan han saraıyndaı toıhanalardy murtynan tizip salyp tastaǵan toı bıznesmenderi men toıdy tabys kózine aınaldyrǵan óner ıelerin de shatqaıatatyp jiberdi. Buryn úıdiń qasyna úlkendeý shatyr tigip qana aǵaıyn-týystyń batasyn alyp, barymen bazarlap yrymyn jasap júrgen eldiń toǵysharlanyp ketkeni sonsha, toıhanalardy ishki-syrtqy árlenýine qarap tańdap, bankterge belshesinen qaryzǵa batsa da jappaı jarysa jaldap, básekelese toı jasap, sońynda bir-birinen qanshalyqty artyq-kem túskenin sóz qylatyn tómen deńgeıge jetkenin kózben kórgen bir kezeńdi ótkizdik. Ókinishti bolǵanymen, áıteýir daraqylyqty ıt jep, dańǵazalyq ýaqyttyń kelmeske ketip, keshteý bolsa da sanaǵa sáýle túskeni qaı jaǵynan alǵanda da durys boldy demeske laj joq. Kópke topyraq shashty dep sókpeńizder, toǵysharlyqtyń býyna urynbaı, odan aman qalǵandardy basynda dymy, qolynda túgi joq dep sókkenderdiń qatary az bolmaǵanyn adamnan jasyrǵanmen, Alladan jasyra almaımyz. Tipti, «toı bolmasyn dep edińder, qyrylyp qaldyńdar ǵoı» dep tabalaǵandardyń da bolǵanyn kórgen, ıá, estigen bolarsyz. Ras, ne dese de árkimdiki ózine jón, árkimge bir-birden berilgen aýyz ben til barda eshkimniń aýzyna eshkimniń qaqpaq bola almaıtyny anyq. Dese de ýaqyt óz enshisindegi dúnıelerdi qashan, qalaı retteýdi adamnyń yrqyna salmaıtynyna taǵy bir márte kóz jetti.
Qazirgi kezde karantın talaptarynyń kezeń-kezeńimen jeńildetilýine qaramastan, toıhanalardyń jaqyn arada ashylmaıtyny, olardyń jumysynyń jýyqta jandanbaıtyny týraly úkimetten arnaıy pármen de berildi. Ol durys ta. Aýrý azaıdy degenmen, odan keler qaýip-qater seıilgen joq. Adamdardyń shamadan tys jıylýyna ruqsat berilgen jaǵdaıda «taz keıpimizge» qaıta túsetinimiz de túsinikti. Muny halyq birden bolmasa da, birtindep túsinip keledi. Bir qýanysh, bir qaıǵyǵa ortaqsatar et jaqyndar ǵana jınalyp, dabyraǵa toly jıyndardyń bas-aıaǵy jınaqtalyp, adamynyń sany shektelip, el erteńin oılap, jónge kelip qaldy. Sol sebepti qazirgi kezde alystan kóz tartyp «men mundalap» turatyn sáýletti ǵımarattar – toıhanalar qańyrap bos tur. Olardyń endigi taǵdyry qalaı sheshiletini bizge beımálim, ol ıeleriniń enshisinde. Degenmen, muńsyz, qamsyz kezde jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptaǵan toıhanalardyń endigi «taǵdyry» týraly qoǵam pikiri ekige jarylǵanyn kórip júrmiz. Bireýler oıyn-saýyq, saýda ortalyqtaryna aınaldyrý kerek dese, endi bireýler ondaılar onsyz da az emes, olardy mádenı, ǵylymı baǵyttardy damytatyn, jastarmen jumys jasaıtyn ortalyqtarǵa, ǵylym-bilim ordalaryna aınaldyrǵan jón dep jatyr. Biz óz tarapymyzdan kóńilge qonatyny ekinshisi nusqa ekenin aıtqymyz keledi jáne sony qoldaımyz. Óıtkeni «kógaldy qýyp gólaıttap, Qyzyqpen júrip jazdy alatyn» ýaqyt kelmeske ketti. Toǵysharlyqtyń dáýreni ótip, bardy bazarlap otyra bermeı álemdik órkenıetke, onyń ishinde ǵylym men bilim órkenıetine umtylý qajettiligi talqylaýdy talap etpeıtin deńgeıge shyqty. «Ana tili» gazetine suhbat bergen Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ta tehnologııanyń qaryshtap damyp jatqan ýaqytynda toı-toılap, jyr jyrlap otyratyn ýaqyt emes ekenin erekshe atap ótkeni belgili. «Qazir «Toıyń toıǵa ulassyn» dep ándetip, toı toılap júretin ýaqyt emes. Búgingideı tehnologııanyń zamanynda toı-tomalaqtyń áńgimesin aıtyp, bir-birin asyra maqtap, as iship, aıaq bosatqanǵa rıza keıipte júrý ádetinen arylý kerek. Memlekettiń ózi ólermendikpen ómir súretin kezge keldik. Sondyqtan eńbek etý – ómir saltyna aınalyp, basty mindet sanalýǵa tıis. Toı qýalaıtyn emes, oı qýalaıtyn kezeńmen betpe-bet keldik. Bul dáýir – aqyl-oıdyń, ǵylym men bilimniń, eńbektiń dáýiri», - dep kesip aıtty. Endeshe «Dúnıeniń keńdiginen ne paıda, kıgen etigiń tar bolsa» degendeı, jan qysylyp, azamzat bitken jantalasyp jan saqtaýdyń qamyn jasap, ozyq tehnologııalardy jasap jatqanda «alma pis, aýzyma tús» dep otyratyn ýaqytymyzdyń joqtyǵy aıan. Sondyqtan urpaq bolashaǵy úshin memlekettiń daýy barysynda birlese eńbek etip, ǵylym men bilimimizdi damytyp, ózgelerge úlgi bolmasaq ta ózimizdi aıaqqa turǵyza alatyn, basqalarmen teń dárejede sanasa alatyn deńgeıge jetýimiz kerek. Ol úshin, árıne, eń aldymen dańǵazalyqtan arylyp, daraqylyqty qoıyp, órkenıet jolynda ǵylym men bilimge den qoıýymyz shart ekeni aıtpasa da túsinikti. Bul – ýaqyt talaby.
Aýrý dendegen shaqta jıǵan dúnıe, kıgen kıim men saýyq-saırannyń emes, ǵylym men bilimniń, ozyq tehnologııanyń asa mańyzdy ekenin jáne dúnıe kóshinen kende qalyp, kenjelep ketkenimizdi túsindik. Osyǵan baılanysty endigi jerde qandaı ǵylymdy damytyp, neni úırenýimiz kerek degen turǵydaǵy san saýaldyń týyndaǵany anyq. Eldegi epıdemıologııalyq ahýal syn kótermeı turǵan shaqta ekonomısterdiń aldaǵy daǵdarys týraly, medıına salasynyń ǵalymdary men dárigerlerdiń koronavırýsqa qatysty ekinshi tolqynnyń bolý-bolmaýy jaıly boljamdary da kóńil kónshiterlik emes ekenin kórip-bilip otyrsyz. Bul jaǵdaı elimizdiń qaı salasyna bolsa da ońaı tımedi, bilim salasyna da úlken soqqy boldy... Olardyń ishinde úreı týǵyzyp, kóńilge qaıaý salatyndary men daqpyrtqa toly ósek-aıańnyń da az emes ekenine qaramastan, «Jaraqty kezde jaý kelmegenimen», «Jaý joq deme, jar astynda» ekenine, qamsyz otyrýǵa bolmaıtynyna kózimiz ábden jetti. Sondyqtan alda bolýy múmkin jaǵdaılarǵa qalaı tótep beremiz, pandemııanyń birinshi kezeńin «Qudaı, Qudaı dep júrip» áýpirimdep áreń ótkizdik, ekinshi tolqyn keler bolsa ne isteýimiz kerek, daıyndyqty qandaı maqsatta, qalaı jasaýymyz kerek degen sııaqty máseleler alǵa shyqty. Jaǵany jaılaýǵa jiberip qoıyp, arqany keńge salyp otyratyn ýaqyt joq. Naqty sharalardy qolǵa alyp, myqty sheshimder shyǵaratyn ýaqyttamyz.
Durys, órkenıetten qalmaýymyz kerek, ol úshin bilim men ǵylym kerek. Urpaq sanaly, tárbıeli, bilimdi bolýy kerek. Oǵan barlyǵymyz at salysýymyz qajet jáne mindettimiz. Oǵan talas joq. Biraq osy kóptegen «kerekterdiń» kóp aıtqanymyzben, eshqaısysynyń máselesi tolyq sheshilip jatqan joq.
Osylaı bola tura, bilim salasynyń alǵa jyljyp, balalardyń tolyqqandy bilim alýyna kedergi óte kóp ekkenin aıtpasqa bolmaıdy. Óıtkeni «aýrýyn jasyrǵan óledi». Bul salada atqarylyp jatqan jaqsy ister men jańalyqtardy joqqa shyǵarmaımyz. Biraq sabaq bastaldy, al úsh tilde oqytylǵaly otyrǵan jaratylystaný pánderiniń oqýlyqtary barlyq oqýshyǵa jetpeıdi. Nege? Máselen, basqa jaqta jaǵdaı qandaı bilmeımin, bizdiń mektepte ár 9 synypqa bıologııadan bar-joǵy 5 oqýlyq berilgen. Qalǵan balalarǵa oqýlyqtyń elektrondy nusqasynyń siltemesin jiberemiz depti. Endi qarańyz, ne oqýlyǵy joq (kompıýterdiń jyryn aıtpaı-aq qoıaıyq – avt.) ne smartfony joq, ol bolsa aýlynda ınterneti nemese tarıfke qosylatyn tıyny joq balanyń quqyn kim qorǵaıdy? Pandemııanyń kesirinen karantınnen karantınge ketip, saldarynan jumys toqtap, ata-anasynyń aılyqsyz qalyp, aqsha taba almaǵany úshin, úkimettiń osy kúnge deıin bilim salasyndaǵy qordalanǵan, ári kezek kúttirýge bolmaıtyn asa máselelerdi sheshpegeni, barlyq aýmaqty ınternetpen qamtı almaǵany úshin, bilim mınıstrliginiń oqýlyqty jetkilikti bermegeni úshin, jalpy qashyqtan oqýdyń mıǵa qonbaıtyn talaptary men qaptaǵan suraqtary úshin oqýshy men muǵalim, ata-ana nege qıyndyq kórip, jaýapty bolýy kerek degen úlken suraqtyń jaýabyn kimnen, qaıdan, qashan alýǵa bolady? Ata-analar kimge júginip, kimnen kómek suraýy kerek? Bul máselelerdi eriktiler men qolynan kelgenshe elge kómek qylyp júrgen janashyr azamattar túbegeıli sheshe almasy anyq. Bul másele, ásirese kópbalaly otbasylar men áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasylarǵa óte aýyr soǵyp otyr.
Az aılyqqa kúnderi qarap, bir ash, bir toq júrgen muǵalimderdiń de shekesi qyzyp turǵan joq. Bilim salasyna qatysty ár túrli platformalara birneshe saıtty qoldaný arqyly sabaq ótýge mindettelgenimen, onyń da qolynda talapqa saı ne kompıýteri, ne noýtbýgy, ne netbýgy, tipti plansheti joq. Tájirıbe retinde ZOOM-nan qaıyr bolmaǵan soń, PADLET platformasynda sabaq ótip kórdi. Alaıda tájirıbe kóńilden shyqpady, sebebi sol ZOOM-nyń kebin kıip, oqýshylar men muǵalim bir-birin ne tolyq kóre, ne durys estı almaı ábden áýre sarsańǵa tústi. Eń bolmasa muǵalimniń máselesin tolyq sheshe almaı otyryp, oqýshyǵa qatysty máselede ata-anaǵa qandaı talap qoıý kerek?! Absýrd jaǵdaılar óte kóp... Shyn máninde, tek sózben jumys isteýge et úırenip ketkenimiz sonsha, iske kelgende únemi ótirik aıtyp, qurǵaq ýáde berip, mımyrt mıtyńnan aspaıtynymyz ókinishti.
Qurǵaq ýádeden qýyrdaq qýyryp, sulý sózden saraı salyp otyrǵanda eldiń zarynan qulaq tunyp barady. Endi «syrty bútin, ishi tútin» balalardy ósirmekshimiz be? Basqasy basqa, erteń qolynda oqýlyǵy joq balanyń qoǵamnyń saýatty, sanaly múshesi bolýyn talap etýge qaqymyz da qalmaıdy ǵoı. Ózgeristerdi talap etip otyrǵan ótpeli jáne qıyn kezeńde ómir súrip jatyrmyz. Ony barlyǵy túsinip otyr. Alaıda sol ózgeris bizdi jaqsy jaqqa aparýy kerek qoı. Biraq qajetti oqý-quraldarmen tolyq qamtamasyz etilmegen ustazdar men oqýshylar qaıpek kerek? Bul - Bilim mınıstrligi men bilim salasyna qatysty barlyq mekemeler dereý sheshýi kerek máseleler. Óıtpegen jaǵdaıda elge «bizde bári keremet» dep ótirik aıtyp, shyn máninde dymsyz áli qansha otyratynymyzdy Qudaı bilsin. «Qurǵaq qasyq aýyz jyrtatynyn» umytatyn ýaqytta emes edik qoı...
Janbota Sultanmuratqyzy,
"Adyrna" ulttyq portaly
