ەندىگى ءومىردىڭ پاندەمياعا دەيىن جانە پاندەميادان كەيىن دەپ بولىنە باستاعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار دا ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ورىن الۋدا... بۇرىنعىداي قاجەت بولسىن-بولماسىن بەيبەرەكەت سابىلىپ جۇرەتىن جۇرتتىڭ اياعى تىيىلىپ، ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىندا ءيىن تىرەسە سابىلىسقان ەلدىڭ قاراسى بۇل كۇندە كورىنبەيدى. ءتىپتى، بۇرىن ءار نارسەگە اسا ءمان بەرە بەرمەيتىن حالىق ەندى كوشەدە ءبىر-بىرىنە ۇركە قاراپ، قوعامدىق ورىندارعا كىرەردە، كولىكتەرگە مىنەردە دەرەۋ بەتپەردەسىن تاعىپ تاپ-تۇيناقتاي جيناقتالا قالاتىن، كەز كەلگەن جەردە انتيسەپتيك قولدانىپ، تازالىق ساقتاپ، اينالاسىنداعىلارعا تازالىق تالاپتارى تۋرالى ەسكەرتۋ جاساي باستايتىن ادەتتەر پايدا بولدى.
كۇندەلىكتى تىرلىكتە «اتتىعا ەرىپ جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلىپ»، ءبىر-بىرىنەن اسىپ ءتۇسۋ ءۇشىن داڭعازالىقتىڭ بۋىنا ۇرىنعاندار قازىر ەس جيا باستادى. اتاق ءۇشىن الىس-جاقىن ءجۇز تانىستاردى جۇزدەپ، مىڭداپ جيىپ الىپ، ءزاۋلىم سارايلاردا توي جاساپ، ءتىپتى وزگەلەردەن ارتىق ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن قالتاسى تەسىك، شاماسى جوق بولسا دا كرەديتكە قىمبات كيىم كيىپ، كولىك ءمىنىپ، ىشكەن-جەگەنىمەن ماقتاناتىنداردىڭ قاراسى شەكتەن شىققانى وتىرىك ەمەس. دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءتاجدى تاجال وسىنىڭ ءبارىنىڭ بەكەر ەكەنىن ۇقتىرىپ، ماتەريالدىق بايلىقتان گورى، مورالدىق قۇندىلىقتاردىڭ قاي كەزدە دە ماڭىزدى بولاتىنىن كوزگە شۇقىپ كورسەتتى. اركىم وسىعان دەيىن نە ىستەپ، نە قويعانىنا ەسەپ جاساپ، الدا قانداي وزگەرىستەر جاساۋ كەرەك، قانداي جاعدايدا نەگە دايىن بولۋ كەرەك دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە كوشتى. انشەيىندە جاي سوزگە اينالىپ، تىلەك ايتقاندا عانا قولدانا باستاعان ءبىرىنشى بايلىقتىڭ باسقا ەمەس، دەنساۋلىق ەكەنىن انىق ۇقتى. ادامعا ەڭ قىمباتى اتاق پەن بايلىق ەمەس، ەت جاقىن تۋىسى، بىرگە تۋعان باۋىرى، الىسىپ-بەرىسپەسە دە قۋانا كورىسىپ، قۋانىشىن بولىسەتىن، قايعىسىنا ورتاقتاساتىن اعايىنى ەكەنىن شىن سەزىندى. سەبەبى، باي-باعلان، كەدەي-كەپشىك، حان مەن قارا دەپ تاڭداپ جاتپاي، ەلدى باۋداي ءتۇسىرىپ، قىناداي قىرىپ جىبەرگەن COVID-19 تالاي ادامدى قيماسىنان ايىرىپ، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تىعىرىققا تىرەدى. كەشە اياعى جەرگە تيمەي، مۇرنى كوككە ءشۇيىرىلىپ ەشكىمدى كوزگە ىلمەي، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، وزدەرىن جەردەگى جارتى قۇداي ساناپ جۇرگەندەر باسقانى ەمەس، ءبىر جۇتىم اۋا مەن ءبىر قاسىق سۋدىڭ قادىرىنە قالاي جەتكەنىن، جان قىسىلعاندا وتكەن ءومىرىنىڭ كوز الدىنان قالاي كولبەڭدەپ وتكەنىن ايتا باستادى... ءيا، پاندەميا تالايدىڭ كوزىن اشىپ، كوكىرەگىن وياتىپ، كۇللى جۇرتقا ساباق بولدى.
بۇعان دەيىن جۇزدەگەن ادامعا ارنالعان حان سارايىنداي تويحانالاردى مۇرتىنان ءتىزىپ سالىپ تاستاعان توي بيزنەسمەندەرى مەن تويدى تابىس كوزىنە اينالدىرعان ونەر يەلەرىن دە شاتقاياتاتىپ جىبەردى. بۇرىن ءۇيدىڭ قاسىنا ۇلكەندەۋ شاتىر تىگىپ قانا اعايىن-تۋىستىڭ باتاسىن الىپ، بارىمەن بازارلاپ ىرىمىن جاساپ جۇرگەن ەلدىڭ توعىشارلانىپ كەتكەنى سونشا، تويحانالاردى ىشكى-سىرتقى ارلەنۋىنە قاراپ تاڭداپ، بانكتەرگە بەلشەسىنەن قارىزعا باتسا دا جاپپاي جارىسا جالداپ، باسەكەلەسە توي جاساپ، سوڭىندا ءبىر-بىرىنەن قانشالىقتى ارتىق-كەم تۇسكەنىن ءسوز قىلاتىن تومەن دەڭگەيگە جەتكەنىن كوزبەن كورگەن ءبىر كەزەڭدى وتكىزدىك. وكىنىشتى بولعانىمەن، ايتەۋىر داراقىلىقتى يت جەپ، داڭعازالىق ۋاقىتتىڭ كەلمەسكە كەتىپ، كەشتەۋ بولسا دا ساناعا ساۋلە تۇسكەنى قاي جاعىنان العاندا دا دۇرىس بولدى دەمەسكە لاج جوق. كوپكە توپىراق شاشتى دەپ سوكپەڭىزدەر، توعىشارلىقتىڭ بۋىنا ۇرىنباي، ودان امان قالعانداردى باسىندا دىمى، قولىندا تۇگى جوق دەپ سوككەندەردىڭ قاتارى از بولماعانىن ادامنان جاسىرعانمەن، اللادان جاسىرا المايمىز. ءتىپتى، «توي بولماسىن دەپ ەدىڭدەر، قىرىلىپ قالدىڭدار عوي» دەپ تابالاعانداردىڭ دا بولعانىن كورگەن، ءيا، ەستىگەن بولارسىز. راس، نە دەسە دە اركىمدىكى وزىنە ءجون، اركىمگە ءبىر-بىردەن بەرىلگەن اۋىز بەن ءتىل باردا ەشكىمنىڭ اۋزىنا ەشكىمنىڭ قاقپاق بولا المايتىنى انىق. دەسە دە ۋاقىت ءوز ەنشىسىندەگى دۇنيەلەردى قاشان، قالاي رەتتەۋدى ادامنىڭ ىرقىنا سالمايتىنىنا تاعى ءبىر مارتە كوز جەتتى.
قازىرگى كەزدە كارانتين تالاپتارىنىڭ كەزەڭ-كەزەڭىمەن جەڭىلدەتىلۋىنە قاراماستان، تويحانالاردىڭ جاقىن ارادا اشىلمايتىنى، ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ جۋىقتا جاندانبايتىنى تۋرالى ۇكىمەتتەن ارنايى پارمەن دە بەرىلدى. ول دۇرىس تا. اۋرۋ ازايدى دەگەنمەن، ودان كەلەر قاۋىپ-قاتەر سەيىلگەن جوق. ادامداردىڭ شامادان تىس جيىلۋىنا رۇقسات بەرىلگەن جاعدايدا «تاز كەيپىمىزگە» قايتا تۇسەتىنىمىز دە تۇسىنىكتى. مۇنى حالىق بىردەن بولماسا دا، بىرتىندەپ ءتۇسىنىپ كەلەدى. ءبىر قۋانىش، ءبىر قايعىعا ورتاقساتار ەت جاقىندار عانا جينالىپ، دابىراعا تولى جيىنداردىڭ باس-اياعى جيناقتالىپ، ادامىنىڭ سانى شەكتەلىپ، ەل ەرتەڭىن ويلاپ، جونگە كەلىپ قالدى. سول سەبەپتى قازىرگى كەزدە الىستان كوز تارتىپ «مەن مۇندالاپ» تۇراتىن ساۋلەتتى عيماراتتار – تويحانالار قاڭىراپ بوس تۇر. ولاردىڭ ەندىگى تاعدىرى قالاي شەشىلەتىنى بىزگە بەيمالىم، ول يەلەرىنىڭ ەنشىسىندە. دەگەنمەن، مۇڭسىز، قامسىز كەزدە جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان تويحانالاردىڭ ەندىگى «تاعدىرى» تۋرالى قوعام پىكىرى ەكىگە جارىلعانىن كورىپ ءجۇرمىز. بىرەۋلەر ويىن-ساۋىق، ساۋدا ورتالىقتارىنا اينالدىرۋ كەرەك دەسە، ەندى بىرەۋلەر وندايلار ونسىز دا از ەمەس، ولاردى مادەني، عىلىمي باعىتتاردى دامىتاتىن، جاستارمەن جۇمىس جاسايتىن ورتالىقتارعا، عىلىم-ءبىلىم وردالارىنا اينالدىرعان ءجون دەپ جاتىر. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان كوڭىلگە قوناتىنى ەكىنشىسى نۇسقا ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى جانە سونى قولدايمىز. ويتكەنى «كوگالدى قۋىپ گولايتتاپ، قىزىقپەن ءجۇرىپ جازدى الاتىن» ۋاقىت كەلمەسكە كەتتى. توعىشارلىقتىڭ داۋرەنى ءوتىپ، باردى بازارلاپ وتىرا بەرمەي الەمدىك وركەنيەتكە، ونىڭ ىشىندە عىلىم مەن ءبىلىم وركەنيەتىنە ۇمتىلۋ قاجەتتىلىگى تالقىلاۋدى تالاپ ەتپەيتىن دەڭگەيگە شىقتى. «انا ءتىلى» گازەتىنە سۇحبات بەرگەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تا تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامىپ جاتقان ۋاقىتىندا توي-تويلاپ، جىر جىرلاپ وتىراتىن ۋاقىت ەمەس ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكەنى بەلگىلى. «قازىر «تويىڭ تويعا ۇلاسسىن» دەپ اندەتىپ، توي تويلاپ جۇرەتىن ۋاقىت ەمەس. بۇگىنگىدەي تەحنولوگيانىڭ زامانىندا توي-تومالاقتىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ، ءبىر-ءبىرىن اسىرا ماقتاپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتقانعا ريزا كەيىپتە ءجۇرۋ ادەتىنەن ارىلۋ كەرەك. مەملەكەتتىڭ ءوزى ولەرمەندىكپەن ءومىر سۇرەتىن كەزگە كەلدىك. سوندىقتان ەڭبەك ەتۋ – ءومىر سالتىنا اينالىپ، باستى مىندەت سانالۋعا ءتيىس. توي قۋالايتىن ەمەس، وي قۋالايتىن كەزەڭمەن بەتپە-بەت كەلدىك. بۇل ءداۋىر – اقىل-ويدىڭ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ەڭبەكتىڭ ءداۋىرى»، - دەپ كەسىپ ايتتى. ەندەشە «دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا، كيگەن ەتىگىڭ تار بولسا» دەگەندەي، جان قىسىلىپ، ازامزات بىتكەن جانتالاسىپ جان ساقتاۋدىڭ قامىن جاساپ، وزىق تەحنولوگيالاردى جاساپ جاتقاندا «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەپ وتىراتىن ۋاقىتىمىزدىڭ جوقتىعى ايان. سوندىقتان ۇرپاق بولاشاعى ءۇشىن مەملەكەتتىڭ داۋى بارىسىندا بىرلەسە ەڭبەك ەتىپ، عىلىم مەن ءبىلىمىمىزدى دامىتىپ، وزگەلەرگە ۇلگى بولماساق تا ءوزىمىزدى اياققا تۇرعىزا الاتىن، باسقالارمەن تەڭ دارەجەدە ساناسا الاتىن دەڭگەيگە جەتۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن، ارينە، ەڭ الدىمەن داڭعازالىقتان ارىلىپ، داراقىلىقتى قويىپ، وركەنيەت جولىندا عىلىم مەن بىلىمگە دەن قويۋىمىز شارت ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل – ۋاقىت تالابى.
اۋرۋ دەندەگەن شاقتا جيعان دۇنيە، كيگەن كيىم مەن ساۋىق-سايراننىڭ ەمەس، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، وزىق تەحنولوگيانىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن جانە دۇنيە كوشىنەن كەندە قالىپ، كەنجەلەپ كەتكەنىمىزدى تۇسىندىك. وسىعان بايلانىستى ەندىگى جەردە قانداي عىلىمدى دامىتىپ، نەنى ۇيرەنۋىمىز كەرەك دەگەن تۇرعىداعى سان ساۋالدىڭ تۋىنداعانى انىق. ەلدەگى ەپيدەميولوگيالىق احۋال سىن كوتەرمەي تۇرعان شاقتا ەكونوميستەردىڭ الداعى داعدارىس تۋرالى، مەديتسينا سالاسىنىڭ عالىمدارى مەن دارىگەرلەردىڭ كوروناۆيرۋسقا قاتىستى ەكىنشى تولقىننىڭ بولۋ-بولماۋى جايلى بولجامدارى دا كوڭىل كونشىتەرلىك ەمەس ەكەنىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرسىز. بۇل جاعداي ەلىمىزدىڭ قاي سالاسىنا بولسا دا وڭاي تيمەدى، ءبىلىم سالاسىنا دا ۇلكەن سوققى بولدى... ولاردىڭ ىشىندە ۇرەي تۋعىزىپ، كوڭىلگە قاياۋ سالاتىندارى مەن داقپىرتقا تولى وسەك-اياڭنىڭ دا از ەمەس ەكەنىنە قاراماستان، «جاراقتى كەزدە جاۋ كەلمەگەنىمەن»، «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا» ەكەنىنە، قامسىز وتىرۋعا بولمايتىنىنا كوزىمىز ابدەن جەتتى. سوندىقتان الدا بولۋى مۇمكىن جاعدايلارعا قالاي توتەپ بەرەمىز، پاندەميانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىن «قۇداي، قۇداي دەپ ءجۇرىپ» اۋپىرىمدەپ ارەڭ وتكىزدىك، ەكىنشى تولقىن كەلەر بولسا نە ىستەۋىمىز كەرەك، دايىندىقتى قانداي ماقساتتا، قالاي جاساۋىمىز كەرەك دەگەن سياقتى ماسەلەلەر العا شىقتى. جاعانى جايلاۋعا جىبەرىپ قويىپ، ارقانى كەڭگە سالىپ وتىراتىن ۋاقىت جوق. ناقتى شارالاردى قولعا الىپ، مىقتى شەشىمدەر شىعاراتىن ۋاقىتتامىز.
دۇرىس، وركەنيەتتەن قالماۋىمىز كەرەك، ول ءۇشىن ءبىلىم مەن عىلىم كەرەك. ۇرپاق سانالى، تاربيەلى، ءبىلىمدى بولۋى كەرەك. وعان بارلىعىمىز ات سالىسۋىمىز قاجەت جانە مىندەتتىمىز. وعان تالاس جوق. بىراق وسى كوپتەگەن «كەرەكتەردىڭ» كوپ ايتقانىمىزبەن، ەشقايسىسىنىڭ ماسەلەسى تولىق شەشىلىپ جاتقان جوق.
وسىلاي بولا تۇرا، ءبىلىم سالاسىنىڭ العا جىلجىپ، بالالاردىڭ تولىققاندى ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى وتە كوپ ەككەنىن ايتپاسقا بولمايدى. ويتكەنى «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى». بۇل سالادا اتقارىلىپ جاتقان جاقسى ىستەر مەن جاڭالىقتاردى جوققا شىعارمايمىز. بىراق ساباق باستالدى، ال ءۇش تىلدە وقىتىلعالى وتىرعان جاراتىلىستانۋ پاندەرىنىڭ وقۋلىقتارى بارلىق وقۋشىعا جەتپەيدى. نەگە؟ ماسەلەن، باسقا جاقتا جاعداي قانداي بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ مەكتەپتە ءار 9 سىنىپقا بيولوگيادان بار-جوعى 5 وقۋلىق بەرىلگەن. قالعان بالالارعا وقۋلىقتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىنىڭ سىلتەمەسىن جىبەرەمىز دەپتى. ەندى قاراڭىز، نە وقۋلىعى جوق (كومپيۋتەردىڭ جىرىن ايتپاي-اق قويايىق – اۆت.) نە سمارتفونى جوق، ول بولسا اۋلىندا ينتەرنەتى نەمەسە تاريفكە قوسىلاتىن تيىنى جوق بالانىڭ قۇقىن كىم قورعايدى؟ پاندەميانىڭ كەسىرىنەن كارانتيننەن كارانتينگە كەتىپ، سالدارىنان جۇمىس توقتاپ، اتا-اناسىنىڭ ايلىقسىز قالىپ، اقشا تابا الماعانى ءۇشىن، ۇكىمەتتىڭ وسى كۇنگە دەيىن ءبىلىم سالاسىنداعى قوردالانعان، ءارى كەزەك كۇتتىرۋگە بولمايتىن اسا ماسەلەلەردى شەشپەگەنى، بارلىق اۋماقتى ينتەرنەتپەن قامتي الماعانى ءۇشىن، ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ وقۋلىقتى جەتكىلىكتى بەرمەگەنى ءۇشىن، جالپى قاشىقتان وقۋدىڭ ميعا قونبايتىن تالاپتارى مەن قاپتاعان سۇراقتارى ءۇشىن وقۋشى مەن مۇعالىم، اتا-انا نەگە قيىندىق كورىپ، جاۋاپتى بولۋى كەرەك دەگەن ۇلكەن سۇراقتىڭ جاۋابىن كىمنەن، قايدان، قاشان الۋعا بولادى؟ اتا-انالار كىمگە جۇگىنىپ، كىمنەن كومەك سۇراۋى كەرەك؟ بۇل ماسەلەلەردى ەرىكتىلەر مەن قولىنان كەلگەنشە ەلگە كومەك قىلىپ جۇرگەن جاناشىر ازاماتتار تۇبەگەيلى شەشە الماسى انىق. بۇل ماسەلە، اسىرەسە كوپبالالى وتباسىلار مەن الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلارعا وتە اۋىر سوعىپ وتىر.
از ايلىققا كۇندەرى قاراپ، ءبىر اش، ءبىر توق جۇرگەن مۇعالىمدەردىڭ دە شەكەسى قىزىپ تۇرعان جوق. ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى ءار ءتۇرلى پلاتفورمالارا بىرنەشە سايتتى قولدانۋ ارقىلى ساباق وتۋگە مىندەتتەلگەنىمەن، ونىڭ دا قولىندا تالاپقا ساي نە كومپيۋتەرى، نە نوۋتبۋگى، نە نەتبۋگى، ءتىپتى پلانشەتى جوق. تاجىريبە رەتىندە ZOOم-نان قايىر بولماعان سوڭ، PADLET پلاتفورماسىندا ساباق ءوتىپ كوردى. الايدا تاجىريبە كوڭىلدەن شىقپادى، سەبەبى سول ZOOM-نىڭ كەبىن كيىپ، وقۋشىلار مەن مۇعالىم ءبىر-ءبىرىن نە تولىق كورە، نە دۇرىس ەستي الماي ابدەن اۋرە سارساڭعا ءتۇستى. ەڭ بولماسا مۇعالىمنىڭ ماسەلەسىن تولىق شەشە الماي وتىرىپ، وقۋشىعا قاتىستى ماسەلەدە اتا-اناعا قانداي تالاپ قويۋ كەرەك؟! ابسۋرد جاعدايلار وتە كوپ... شىن مانىندە، تەك سوزبەن جۇمىس ىستەۋگە ەت ۇيرەنىپ كەتكەنىمىز سونشا، ىسكە كەلگەندە ۇنەمى وتىرىك ايتىپ، قۇرعاق ۋادە بەرىپ، ميمىرت ميتىڭنان اسپايتىنىمىز وكىنىشتى.
قۇرعاق ۋادەدەن قۋىرداق قۋىرىپ، سۇلۋ سوزدەن ساراي سالىپ وتىرعاندا ەلدىڭ زارىنان قۇلاق تۇنىپ بارادى. ەندى «سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن» بالالاردى وسىرمەكشىمىز بە؟ باسقاسى باسقا، ەرتەڭ قولىندا وقۋلىعى جوق بالانىڭ قوعامنىڭ ساۋاتتى، سانالى مۇشەسى بولۋىن تالاپ ەتۋگە قاقىمىز دا قالمايدى عوي. وزگەرىستەردى تالاپ ەتىپ وتىرعان وتپەلى جانە قيىن كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ونى بارلىعى ءتۇسىنىپ وتىر. الايدا سول وزگەرىس ءبىزدى جاقسى جاققا اپارۋى كەرەك قوي. بىراق قاجەتتى وقۋ-قۇرالدارمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلمەگەن ۇستازدار مەن وقۋشىلار قايپەك كەرەك؟ بۇل - ءبىلىم مينيسترلىگى مەن ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى بارلىق مەكەمەلەر دەرەۋ شەشۋى كەرەك ماسەلەلەر. ويتپەگەن جاعدايدا ەلگە «بىزدە ءبارى كەرەمەت» دەپ وتىرىك ايتىپ، شىن مانىندە دىمسىز ءالى قانشا وتىراتىنىمىزدى قۇداي ءبىلسىن. «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتاتىنىن» ۇمىتاتىن ۋاقىتتا ەمەس ەدىك قوي...
جانبوتا سۇلتانمۇراتقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
