Aqyn Qadyr Myrzalievşe aitsaq, qazaq qazaqty qūda bol dep qinaidy. Būl ärine, qūda tüsu dästürınıŋ HIH-HH ǧasyrlardaǧy sipaty. HHI ǧasyrda keibır qazaq kerısınşe, qūda boluǧa qinalatyn boldy. Öitkenı, keibır salt-dästürımız nietke emes, paidaǧa kelıp tırelıp tūr. Äsırese, qalyŋ mal.Qalyŋ mal alu qyzdy satu ma? Mädeniettanuşy Zira Nauryzbaeva: - "Qazaqta alǧan qalyŋ maldyŋ mölşerındei qyzǧa jasau jasaityn. Iаǧni, qalyŋ mal qyzdyŋ jasauyna ketetın edı. Ata-anasy qyzdy satqandai bolmaidy, jas otbasy tezırek aiaǧynan tūryp ketsın dep, otauyna kerek jabdyqtardy sailap beru üşın alatyn. Keiın, ärine, būl dästür özgerıske tüstı. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda ketıp bara jatyp, syŋsu aitqanda qalyŋ mal alǧan äkesıne qyzdar "menı malǧa sattyŋ" dep ökpe-nazyn bıldıretın boldy. Bıraq, odan būryn (folkloristika ǧylymy bolmaǧan kezde) syŋsu janrynda ondai söz boldy ma, bolmady ma belgısız. Alaşorda arystary qalyŋmalǧa qarsy bolǧan, keŋes zamanynda mūndaiǧa tıptı tyiym salyndy. Men şynymdy aitsam, osyny qoldaimyn". Är eldıŋ salty basqa, itterı qara qasqa Toiyp ta, toŋyp ta sekıre jürıp qazaq bügın qalyŋmaldy qalai töleude? Qazaqstannyŋ är öŋırı qazır qalyŋ mal beru dästürın ärtürlı ūstanady. Keibır aimaq, äsırese, soltüstıkte būl saltty äldeqaşan ūmytqan. Endeşe är aimaqtaǧy qalyŋdyqtyŋ malyn baǧamdap körelık. Äsılınde “qalyŋmal” sözı “qalyŋdyq maly” degendı bıldıredı. Aqtöbede ana sütı – 50 000 teŋge Batys Qazaqstan oblysyndaǧy ırgeles jatqan ekı ruly eldıŋ özınde qalyŋ mal beru dästürı mülde ekı türlı. Mysaly, Aqtöbe qalasy qalyŋ mal degendı köp bıle bermese de, bıraq, "ana sütı" dep yrymdap aqşa aparady eken. Aqtöbe qalasynda köbıne ana sütın äkelu mındet. Ana sütı osydan 2-3 jyl būryn 50 myŋ teŋge kölemınde berıletın, qazır dollar ösuı sebeptı baǧa da ösken boluy mümkın. Bıraq, ana sütı de, kiıt salu da jariia etılmeidı, tek ekı otbasynyŋ özara kelısımı arqyly jasalady. Bıraq, "teŋı kelse, tegın ber" degendei, laiyqty dep tapsa, ol azamatty qalyŋ malmen qinamai, qyzyn beretın. Degenmen, qazaq "qalyŋsyz qyz bolsa da, kädesız küieu bolmaidy" dep, yrymdasa da, bärı bır kädesın jasatyp jatady. Şyǧys qyzynyŋ qalyŋ maly – bır jylqy 100 000 teŋgeden bastalady Şyǧys Qazaqstanda bıreuler qalyŋ mal sūrasa, endı bırı kiıt almasu dästürın ūstanady. Mysaly, Öskemen, Qaton-Qaraǧai öŋırlerı qyzdyŋ qalyŋ malyna bır jylqy sūraidy eken. Qalyŋ maldan tys, jaǧaly kiım–kiıt salyp, qūdalarǧa qymbat syilyq jasaidy. Bır qyzyǧy, jasaudy barǧan jerıne qyzy äbden sıŋgennen keiın, tıptı, bır balaly bolǧan soŋ aparady. Būǧan qosymşa qyz alyp otyrǧan jaq qaltasyna qarai ana sütınıŋ ötemı retınde 100 000 teŋge kölemınde aqşa aparuy kerek. Būl aimaqta naqty qalyŋ mal mölşerı joq. Ekı jaqtyŋ kelısımımen otbasylyq jaǧdailardy eskere otyryp, qūdalyq kädelerı – ölı-tırısı, toi maly (toiǧa arnap soiylatyn mal) berıledı. Şyǧys Qazaqstandyqtar qalyŋ mal dep osylardy esepteidı. Sirek jaǧdaida mūny aqşalai da berıp jatady. Ol 200 myŋ teŋgeden bastalady. Būl salttyŋ körınısı Astana qalasynda da däl osyndai sipat beredı. Almaty 100 – 500 myŋ teŋge aralyǧy 100-150 myŋ teŋge – eŋ tömengı qalyŋ mal mölşerı. Köbınese Almaty jūrty 300 myŋ teŋgenı qanaǧat köredı. Eŋ köp degende 500 myŋ teŋgege deiın barady. Qalyŋ maldan bölek basqa aimaqtardaǧy tärızdı qorjyn, kiıt kigızu joralǧylary jasalady. Köbınese kiıttıŋ mölşerı men sapa, sipatyn qos qūdaǧi aldyn ala kelısedı. Qanşa jaǧaly kiım, qanşa altyn, kümıs, köilek-jaulyq, şapan-şapqyt qajet ekendıgın sūrasyp, bılıp alady. Şymkent 1 mln teŋgege deiın Eŋ tömengı mölşer – 300,000 tg. Mūndai qalyŋ maly tölengen qyzdyŋ jasauy osy baǧaǧa sai jabdyqtalyp keluı tiıs. Onyŋ ışınde tösek-oryn garnitury, bır jük (sandyq ışınde körpe-jastyq t.b.) bolady. Ortaşa baǧa – 500,000 teŋge. Qalyŋ malyŋyz osy mölşerde bolsa, artyŋyzdan kelgen jasauǧa mındettı türde tösek-oryn garnitury, ekı jük jäne negızgı tūrmysqa qajettı zattar (teledidar, toŋazytqyş, t.b.) enuı kerek. Şymkentte qalyŋmal qūny 1 000,000 teŋgege jetıp te, asyp ta jatady. Qalyŋ malyŋyzdyŋ tölemı osyndai bolsa, jasauyŋyzdyŋ qūramyna üige qajettı barlyq ūsaq-tüiekke deiıngı zattar enuı kerek. Estımegen elde köp. Aitylǧan üş şamada da qyzdyŋ jasauyna onyŋ kiımderı enedı. Tört mezgıldık kiımıŋız su jaŋa betınde etiketkalarymen keluı tiıs. Onyŋ jaŋa ekendıgı jeŋgeler «tekserısınen» ötedı. Taraz 300 myŋ – 1 mln teŋge Qalyŋ maly köp tölenetın qyzdardyŋ bırı – Taraz sūlulary. Şymkenttegı körsetkış mūnda da qaitalanady. Qalyŋdyq maly 300 myŋ teŋgeden 1 mln-ǧa deiın jetedı. Basqa aimaqtardaǧydai mūnda da jıgıt jaq qalyŋ mal beruge, qyz jaq ūzatuǧa jaǧdaiy kelmei jatsa, ädeiılep «alyp qaşu» salty jasalady. Tegın qyzda abyroi bola ma? Qalyŋ mal berılmeitın aimaqtar Qaraǧandy aimaǧy men Qazaqstannyŋ batysy Aqtöbe, Atyrau, Oral qalalarynda qalyŋ mal mülde tölenbeidı. Alaida qyzdyŋ abyroiy üşın jasauyna barlyq tūrmysqa qajettı dünieler, kiım-keşekterı enedı. Soŋǧy derekterge süiensek, qazırgı kezde barlyq aimaqta qyzdyŋ joǧarǧy bılımınıŋ boluy onyŋ qalyŋ malynyŋ kölemıne äser etedı. Qyzyl diplomy, şetelde bılım alǧandyǧy – onyŋ baǧasyn ösıre tüsetın faktorlardyŋ bırı. Mınekei, eldegı qalyŋdyq maly osylai baǧalanuda. Bıraq qyz baǧasy qalyŋ malmen ǧana ölşenbek emes. Onyŋ bedelı men abyroiy barǧan jerınde qandai kelın, jūbai, ana bolǧandyǧymen baǧalanady.
Aiaulym ÄBILDA
“Adyrna” ūlttyq portaly
