اقىن قادىر مىرزاليەۆشە ايتساق، قازاق قازاقتى قۇدا بول دەپ قينايدى. بۇل ارينە، قۇدا ءتۇسۋ ءداستۇرىنىڭ ءحىح-حح عاسىرلارداعى سيپاتى. ءححى عاسىردا كەيبىر قازاق كەرىسىنشە، قۇدا بولۋعا قينالاتىن بولدى. ويتكەنى، كەيبىر سالت-ءداستۇرىمىز نيەتكە ەمەس، پايداعا كەلىپ تىرەلىپ تۇر. اسىرەسە، قالىڭ مال.
قالىڭ مال الۋ قىزدى ساتۋ ما؟
مادەنيەتتانۋشى زيرا ناۋرىزباەۆا:
- "قازاقتا العان قالىڭ مالدىڭ مولشەرىندەي قىزعا جاساۋ جاسايتىن. ياعني، قالىڭ مال قىزدىڭ جاساۋىنا كەتەتىن ەدى. اتا-اناسى قىزدى ساتقانداي بولمايدى، جاس وتباسى تەزىرەك اياعىنان تۇرىپ كەتسىن دەپ، وتاۋىنا كەرەك جابدىقتاردى سايلاپ بەرۋ ءۇشىن الاتىن.
كەيىن، ارينە، بۇل ءداستۇر وزگەرىسكە ءتۇستى. ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا كەتىپ بارا جاتىپ، سىڭسۋ ايتقاندا قالىڭ مال العان اكەسىنە قىزدار "مەنى مالعا ساتتىڭ" دەپ وكپە-نازىن بىلدىرەتىن بولدى. بىراق، ودان بۇرىن (فولكلوريستيكا عىلىمى بولماعان كەزدە) سىڭسۋ جانرىندا ونداي ءسوز بولدى ما، بولمادى ما بەلگىسىز.
الاشوردا ارىستارى قالىڭمالعا قارسى بولعان، كەڭەس زامانىندا مۇندايعا ءتىپتى تىيىم سالىندى. مەن شىنىمدى ايتسام، وسىنى قولدايمىن".
ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا
تويىپ تا، توڭىپ تا سەكىرە ءجۇرىپ قازاق بۇگىن قالىڭمالدى قالاي تولەۋدە؟ قازاقستاننىڭ ءار ءوڭىرى قازىر قالىڭ مال بەرۋ ءداستۇرىن ءارتۇرلى ۇستانادى. كەيبىر ايماق، اسىرەسە، سولتۇستىكتە بۇل سالتتى الدەقاشان ۇمىتقان. ەندەشە ءار ايماقتاعى قالىڭدىقتىڭ مالىن باعامداپ كورەلىك. اسىلىندە “قالىڭمال” ءسوزى “قالىڭدىق مالى” دەگەندى بىلدىرەدى.
اقتوبەدە انا ءسۇتى – 50 000 تەڭگە
باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى ىرگەلەس جاتقان ەكى رۋلى ەلدىڭ وزىندە قالىڭ مال بەرۋ ءداستۇرى مۇلدە ەكى ءتۇرلى. مىسالى، اقتوبە قالاسى قالىڭ مال دەگەندى كوپ بىلە بەرمەسە دە، بىراق، "انا ءسۇتى" دەپ ىرىمداپ اقشا اپارادى ەكەن.
اقتوبە قالاسىندا كوبىنە انا ءسۇتىن اكەلۋ مىندەت. انا ءسۇتى وسىدان 2-3 جىل بۇرىن 50 مىڭ تەڭگە كولەمىندە بەرىلەتىن، قازىر دوللار ءوسۋى سەبەپتى باعا دا وسكەن بولۋى مۇمكىن. بىراق، انا ءسۇتى دە، كيىت سالۋ دا جاريا ەتىلمەيدى، تەك ەكى وتباسىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى ارقىلى جاسالادى. بىراق، "تەڭى كەلسە، تەگىن بەر" دەگەندەي، لايىقتى دەپ تاپسا، ول ازاماتتى قالىڭ مالمەن قيناماي، قىزىن بەرەتىن. دەگەنمەن، قازاق "قالىڭسىز قىز بولسا دا، كادەسىز كۇيەۋ بولمايدى" دەپ، ىرىمداسا دا، ءبارى ءبىر كادەسىن جاساتىپ جاتادى.
شىعىس قىزىنىڭ قالىڭ مالى – ءبىر جىلقى
100 000 تەڭگەدەن باستالادى
شىعىس قازاقستاندا بىرەۋلەر قالىڭ مال سۇراسا، ەندى ءبىرى كيىت الماسۋ ءداستۇرىن ۇستانادى. مىسالى، وسكەمەن، قاتون-قاراعاي وڭىرلەرى قىزدىڭ قالىڭ مالىنا ءبىر جىلقى سۇرايدى ەكەن. قالىڭ مالدان تىس، جاعالى كيىم–كيىت سالىپ، قۇدالارعا قىمبات سىيلىق جاسايدى. ءبىر قىزىعى، جاساۋدى بارعان جەرىنە قىزى ابدەن سىڭگەننەن كەيىن، ءتىپتى، ءبىر بالالى بولعان سوڭ اپارادى.
بۇعان قوسىمشا قىز الىپ وتىرعان جاق قالتاسىنا قاراي انا ءسۇتىنىڭ وتەمى رەتىندە 100 000 تەڭگە كولەمىندە اقشا اپارۋى كەرەك.
بۇل ايماقتا ناقتى قالىڭ مال مولشەرى جوق. ەكى جاقتىڭ كەلىسىمىمەن وتباسىلىق جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قۇدالىق كادەلەرى – ءولى-ءتىرىسى، توي مالى (تويعا ارناپ سويىلاتىن مال) بەرىلەدى. شىعىس قازاقستاندىقتار قالىڭ مال دەپ وسىلاردى ەسەپتەيدى. سيرەك جاعدايدا مۇنى اقشالاي دا بەرىپ جاتادى. ول 200 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى. بۇل سالتتىڭ كورىنىسى استانا قالاسىندا دا ءدال وسىنداي سيپات بەرەدى.
الماتى
100 – 500 مىڭ تەڭگە ارالىعى
100-150 مىڭ تەڭگە – ەڭ تومەنگى قالىڭ مال مولشەرى. كوبىنەسە الماتى جۇرتى 300 مىڭ تەڭگەنى قاناعات كورەدى. ەڭ كوپ دەگەندە 500 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بارادى. قالىڭ مالدان بولەك باسقا ايماقتارداعى ءتارىزدى قورجىن، كيىت كيگىزۋ جورالعىلارى جاسالادى. كوبىنەسە كيىتتىڭ مولشەرى مەن ساپا، سيپاتىن قوس قۇداعي الدىن الا كەلىسەدى. قانشا جاعالى كيىم، قانشا التىن، كۇمىس، كويلەك-جاۋلىق، شاپان-شاپقىت قاجەت ەكەندىگىن سۇراسىپ، ءبىلىپ الادى.
شىمكەنت
1 ملن تەڭگەگە دەيىن
ەڭ تومەنگى مولشەر – 300,000 تگ. مۇنداي قالىڭ مالى تولەنگەن قىزدىڭ جاساۋى وسى باعاعا ساي جابدىقتالىپ كەلۋى ءتيىس. ونىڭ ىشىندە توسەك-ورىن گارنيتۋرى، ءبىر جۇك (ساندىق ىشىندە كورپە-جاستىق ت.ب.) بولادى.
ورتاشا باعا – 500,000 تەڭگە. قالىڭ مالىڭىز وسى مولشەردە بولسا، ارتىڭىزدان كەلگەن جاساۋعا مىندەتتى تۇردە توسەك-ورىن گارنيتۋرى، ەكى جۇك جانە نەگىزگى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار (تەلەديدار، توڭازىتقىش، ت.ب.) ەنۋى كەرەك.
شىمكەنتتە قالىڭمال قۇنى 1 000,000 تەڭگەگە جەتىپ تە، اسىپ تا جاتادى. قالىڭ مالىڭىزدىڭ تولەمى وسىنداي بولسا، جاساۋىڭىزدىڭ قۇرامىنا ۇيگە قاجەتتى بارلىق ۇساق-تۇيەككە دەيىنگى زاتتار ەنۋى كەرەك.
ەستىمەگەن ەلدە كوپ. ايتىلعان ءۇش شامادا دا قىزدىڭ جاساۋىنا ونىڭ كيىمدەرى ەنەدى. ءتورت مەزگىلدىك كيىمىڭىز سۋ جاڭا بەتىندە ەتيكەتكالارىمەن كەلۋى ءتيىس. ونىڭ جاڭا ەكەندىگى جەڭگەلەر «تەكسەرىسىنەن» وتەدى.
تاراز
300 مىڭ – 1 ملن تەڭگە
قالىڭ مالى كوپ تولەنەتىن قىزداردىڭ ءبىرى – تاراز سۇلۋلارى. شىمكەنتتەگى كورسەتكىش مۇندا دا قايتالانادى. قالىڭدىق مالى 300 مىڭ تەڭگەدەن 1 ملن-عا دەيىن جەتەدى.
باسقا ايماقتارداعىداي مۇندا دا جىگىت جاق قالىڭ مال بەرۋگە، قىز جاق ۇزاتۋعا جاعدايى كەلمەي جاتسا، ادەيىلەپ «الىپ قاشۋ» سالتى جاسالادى.
تەگىن قىزدا ابىروي بولا ما؟ قالىڭ مال بەرىلمەيتىن ايماقتار قاراعاندى ايماعى مەن قازاقستاننىڭ باتىسى اقتوبە، اتىراۋ، ورال قالالارىندا قالىڭ مال مۇلدە تولەنبەيدى. الايدا قىزدىڭ ابىرويى ءۇشىن جاساۋىنا بارلىق تۇرمىسقا قاجەتتى دۇنيەلەر، كيىم-كەشەكتەرى ەنەدى.
سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازىرگى كەزدە بارلىق ايماقتا قىزدىڭ جوعارعى ءبىلىمىنىڭ بولۋى ونىڭ قالىڭ مالىنىڭ كولەمىنە اسەر ەتەدى. قىزىل ديپلومى، شەتەلدە ءبىلىم العاندىعى – ونىڭ باعاسىن وسىرە تۇسەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.
مىنەكەي، ەلدەگى قالىڭدىق مالى وسىلاي باعالانۋدا. بىراق قىز باعاسى قالىڭ مالمەن عانا ولشەنبەك ەمەس. ونىڭ بەدەلى مەن ابىرويى بارعان جەرىندە قانداي كەلىن، جۇباي، انا بولعاندىعىمەن باعالانادى.
اياۋلىم ءابىلدا
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
