Tárbıe men sanada shekara bola ma?

                 I bólim

Ózekti taqyryp ózimiz úshin órbimek. Qazirgi tańdaǵy kópshilik kóńil bólmeıtin, biraq kóńilsizdikke tap bolyp jatqan jaǵdaı meniń zertteý jumysyma aınalmaq.

Buqaralyq aqparat quraldarynyń, aqparattyq jáne kommýnıkaııalyq tehnologııalardyń balalar aýdıtorııasyna, ómirine áseri orasan zor. Sebebi, jasóspirimderdiń barlyq ýaqyty ınternet, teledıdar qaraýmen ótedi. Aqyrynda qansha kisi ólimi, qanshama qatygezdikti, qansha zorlyq-zombylyqty boıyna sińirgenin de bilmeı qalady. Psıholog ǵalymdardyń zertteýinshe, olar bárin mılarynda ishteı qaıtalap, oıyn oınaǵanda da ony ishki jan dúnıesimen seziný arqyly berilip ketedi eken. Balalardyń bári myna shynaıy ómir men teledıdar, ınternet, kompıýterlik oıyndardan kórgenderin ajyratyp, neniń ne ekenin naqty túsinedi deý – óte jańsaq pikir. Eger olar jaqsy men jamandy aıyra bilse, sabaqtan óte kóp qalý, kitap oqymaý, tún men kúndi aýystyryp alý, sýııd, qoǵamnan bólektený, ata-anaǵa ashylyp syr bólispeý, «eshkim meni túsinbeıdi» degen oıǵa kelip, jalǵyzdyqty seziný, teris aǵymdarǵa elikteý jáne taǵy basqa qaýipter oryn almas edi.

Osy týrasynda akademık Ǵarıfolla Esim bylaı degen bolatyn: «... bizdiń ómir súrip jatqan qoǵamymyzdyń mazmunyn anyqtaıtyn faktor – aqparat. Ony biz aqparattyq qoǵam dep te júrmiz. Búkil álem bir sátte úıińizge syıyp ketedi. Internet, elektrondy poshta júıesi, jetilgen kommýnıkaııa álemdi tutastyryp barady. Burynǵydaı ár eldiń «syryn» saqtaýy múmkin emes. El ishindegi oqıǵa kúni erteń álem tilderindegi basylym betterinde jarııa etilmek. Munyń bári qazaqstandyqtardyń oı-órisine, sezim-sanasyna, minezine, turmysyna sapaly ózgerister engizýde».

Aqparat áleminiń birtutas memleketke tıgizer áseriniń taıaqtyń eki ushy sekildi paıdasymen qosa zııany da bar. Sonyń biri teledıdardan jarııalanatyn baǵdarlamalardyń kótergen ersi taqyryptary. Ata-ana balalarymen birge otyryp aqparat alýǵa qysylatyn zaman boldy. Oǵan qarapaıym bir ǵana mysal: «Jetinshe arnadan» tikeleı efırde, kúndizgi mezgilde kórsetilgen «Óz oıym» baǵdarlamasyn alaıyq. Ondaǵy taqyryptar «Qyzdyq perde qyzyqtyra ma?», «Jynysymdy aýystyrǵym keledi», «Transqa túsken ómir», «Názik jigitter», «Shala tanysym 30 shaqty ret zorlady», «Ataq pa, shataq pa?, «Erkekshora qyzdardyń ereksheligi», «Zorlanǵan qyzdyń zor qaıǵysy», «Jalańashtaný – jarnama ma?», «Naǵyz jigit pe, názik jigit pe?», «Jatyryn jalǵa bergender», «Qyzdardyń páktigi mańyzdy ma?», «Jynystyq tárbıe berý tárbıesizdik pe?», «Kóńildes bolǵym keledi», «Qyzdyǵymdy satamyn», «Jezókshelik qashan zańdastyrylady?», «Nashaqordyń kúni», «Bala satamyn», «Erkekshoralyq ersilik pe?», «Balaǵa seksýaldy tárbıe berý kerek pe?», «Ar saýdasy men tán saýdasy», «Atyń shyqpasa...», «Ózgeriske ushyraǵan kelbet» jáne taǵy basqa. Bul baǵdarlama el bolashaǵyn oılaǵan azamattardyń jan-aıqaıy men sottasýy arqyly jabylsa da, osyǵan uqsas baǵdarlamalar áli efırden alynǵan joq. Mine, osyndaı soraqylyqtardy kórgen balalar ata-anamen bul máseleni talqylap ta jatpaıdy. Burysty durys dep túsinip, baǵdarlamadaǵy keıipkerlerdiń isterine, beınelerine elikteýleri múmkin. Bul zertteý jumysymnyń negizgi nysany – osy balalardyń aqparat qaýipsizdikterin qamtamasyz etý. Balaǵa tóngen qaýip – tutas elge tóngen qater. Elde iritki bolmaý úshin bala quqyǵyn saqtap, qorǵap qalý ár tulǵanyń mindeti dep bilemin.

                                 II  bólim

...Taldanar jumystyń tamyry tereńde bolýy mańyzdy. Súttiń betindegi qaımaqty ǵana qylqytqandaı bolmaı, túpki qazyǵyna da búgin bas suqpaqpyn. Endeshe ata men ájeni – Ipone men Ipad-qa almastyrǵan búkilálemdik jeli Internet taqyrybyna toqtalaıyn.

Qoǵamnyń talaby deımiz, zamannyń damýy deımiz, áıteýir ınternet álemin qorǵashtap shyǵatyn syltaý tabamyz. Iá, az ýaqyt ishinde barlyq kerekti-kereksiz aqparattarmen tolyqqandy qamtamasyz ete alatyn da osy ınternet álemi. Solaı bola tura, ınternettiń qaıdan shyqqanyn, qalaı paıda bolǵanyn bilýge umtylmaıtynymyz da bar.

Internet uǵymy HH ǵasyrdyń aıaǵynda paıda bolsa da, júrdek poıyzdyń jyldamdyǵyn eske salatyndaı jedel qarqynmen qanat jaıyp keledi. Áıgili Er Tóstik ertegisinde Tóstik jyl sanap emes, aı sanap, kún sanap ósipti deıtin jeri bolatyn. Sol Er Tóstiktiń er jetýi sııaqty damyp otyrǵan bir sala bolsa, ol – búkilǵalamdyq jeli Internet. Onyń shyǵý tarıhy da qyzyq. 1957 jyly Keńester Odaǵy jasandy jer serigin ǵaryshqa ushyrǵan soń, AQSh Qorǵanys mınıstrligi «eger soǵys bola qalǵan jaǵdaıda Amerıkaǵa senimdi aqparat almasý júıesi kerek bolady» dep eseptegen. Ondaı júıeni AQSh-tyń Ortalyq barlaý basqarmasynyń qyzmetkerleri oılap tapqan. ARPANET dep atalatyn joba 1969 jyly 29 qazanda tórt mekemeniń kompıýterlerin telefon arqyly baılanystyrady.

Sodan soń ARPANET damyp, ony túrli sala ǵalymdary paıdalana bastaıdy. 1983 jyly bul ataý «Internet» degen uǵymmen almastyryldy. Bul kúnde ınternetti turaqty paıdalanýshylar sany búkil álem boıynsha 1,5 mlrd adamnan asypty. Bul – jer sharyn mekendeıtin halyqtyń tórtten bir bóligi ǵalamtor ıgiligin óz kádesine jaratýda degen sóz.

Qazaqstanda ınternettiń paıda bolý kúni qashan degenge eki jaýap bar. Birinshisi – 1991 jyldyń sáýir aıy. Sol jyly «Parasat» fırmasy bazasynda Relkom júıesiniń Qazaqstandaǵy alǵashqy aımaqtyq toraby ashylǵan bolatyn. Bul torap UUCP boıynsha elektrondyq poshta qyzmetin kórsetetin. Al ekinshi týǵan kúni – Kaznet dúnıege kelgen 1994 jyldyń 19 qyrkúıegi. Osy kúni alǵash ret KZ domeni tirkelgen edi. Sol jyldyń aıaǵynda qazaqstandyq saıttardyń sany 15-ke jetken.

BAQ-ty jappaı monopolııalaý naýqany qyzǵan kezde «Karavan», «Novoe Pokolenıe» gazetteriniń, «RIK» radıosynyń, «KTK» telearnasynyń basshylyǵy májbúrli túrde aýystyrylǵan bolatyn. Al osy proestiń nátıjesinde naýqannan alastatylǵandar ózderiniń saıası jáne shyǵarmashylyq múddelerin dástúrli buqaralyq aqparat quraldarynda jarııa ete almaıtyndyqtan, ol múmkindikterin vırtýaldy keńistikte iske asyrýǵa kiristi. Dál osy kezeń ınternette úkimet basynda otyrǵandardy ótkir synǵa alǵan oppozıııalyq saıttardyń paıda bolýymen sıpattalady.

S.Dývanov óziniń «WEB jýrnalıstıka: opasnye tendenıı» atty maqalasynda «Qazaqstandaǵy ınternet-jýrnalıstıkanyń qalyptasýyna basty sebep bolǵan 1996 jylǵy negatıvti saıası proester», – dep atap kórsetedi.

Alǵashqy kezde ınternetti paıdalanýshylardyń sany az bolǵandyqtan, synalǵan sheneýnikter bul úrdiske asa mán bere qoıǵan joq. Az ýaqyttan soń júıedegi aqparat qaǵazǵa shyǵarylyp, el arasynda taratyla bastaıdy. Sóıtip ınternettiń aýdıtorııasy kóbeıe túsedi.

QR Statıstıka jónindegi agenttiginiń məlimetteri boıynsha, ınternetti mektepke deıingi balalardy qospaǵanda, el turǵyndarynyń 3,1% qoldana almaıdy, 18,4% «kompıýterlik ónerdi» endi ǵana bastap úırenip keledi, al 11,6% azamattar «təjirıbeli paıdalanýshy» sanatyna jatady.

Taǵy bir eskeretini, ınternetten alynǵan aqparatqa bastapqydan senimsizdikpen qaraý úrdiske aınalǵan bolatyn jáne jalǵan aqparattardyń kóptep taralýyn eskersek, mundaı is-áreket úlken mánge ıe. Sonymen qatar, lıenzııa alǵan jelilik basylymdar túrli qoǵamdyq uıymdarmen jáne bılik organdarynyń ókilderimen qarym-qatynas qurýda birshama basylymdyqtarǵa ıe. «Strana.ru» jobasynyń bas redaktory M.Lıtvınovıchtiń pikirinshe, «lıenzııanyń bolýy – jelilik BAQ-tyń bergen málimetteriniń shyndyqqa saı kelýiniń kepili, sebebi ınternette aqparat taratý tártibiniń qataıýyna, sol arqyly kásibı deńgeıiniń joǵarylaýyna septigin tıgizedi» degen bolatyn.

Qazaqstan ǵana emes, barlyq elde ınternet jýrnalıstıka salasynyń bir túrine arnalǵan. Iaǵnı, basty quraldarynyń biri. Qazir qarap otyrsańyz, barlyq telearnanyń, barlyq mekeme, uıymdardyń elektrondy nusqasy paıda boldy, mysaly, áleýmettik jelide paraqshasy, Youtube vıdeohostıngterde akkaýnttary jáne arnaıy saıttary bar.

Ózderińizge belgili «Ázil Álemi» teatrynyń jetekshisi Tursynbek Qabatovtyń ázilderi barsha qazaqqa maıdaı jaǵady. Tipti, ózimizdiń is-áreketterimizdi kórsetkende qyzarmaımyz, tek máz bolamyz. Uıaly telefonnan bas almaıtyn qazirgi zamannyń úlkendi-kishili zamandastaryn eshkimde sharýasy joq ózderimen-ózderi búkshıe júretin maımyldarǵa teńegen bolatyn. Syrttan qarasańyz, rasynda bul teńeýdiń jany bar delik. Al biz oǵan aýzymyzdy basa kúlemiz, biraq rettelmeımiz. Kináni bireýge taǵýǵa bolmaıdy, qaı nárseni de ózimizden bastaý kerek.

Adamzatty ózine qaratqan Internettiń basshysy joq. Ol – táýelsiz, erkin. Sondyqtan, adamdar da onyń aldynda táýelsiz bolǵanyn qalar edim.

Internetti meńgerýimiz kerek dep tańerteńnen qara keshke deıin zaman tehnıkasymen shuǵyldana bergenimizdiń adamzat ómirine tıgizetin ózindik paıdasy men zııany barshylyq ekenine kózimiz jetti. Árqashan ár nárseniń jaqsysyn úırenip, jamannan jırenip, paıdasyn kórip bilip, al zııanynan saqtaný kerek. «Asyl tastan, óner jastan» demekshi qazirgi tehnıka qarqyndy damyǵan zamanda, deni saý, bilimdi urpaq ınternetten qajetti maǵlumattardy jınap, Qazaqstanǵa óz úlesin qosady dep senemin! Tek qana ony saýatty paıdalaný kerek.

Al siz ınternet álemin júıeli paıdalanyp júrsiz be? Qanshalyqty ýaqytyńyzdy arnaısyz? Sizge keler paıdasy men zııany qandaı?!

Talqylar tanymdy taqyryp áli alda. Jalǵasyn kútińiz...

                                                III  bólim

Tárbıe men sana shekarasyna tikeleı áser etetin ol – aqparat!

Jan-jaqtan túsetin aqparatty balalar úshin qaýipsiz dep aıta alamyz ba? BAQ-taǵy jasóspirimderdiń aqparattyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýdegi zańnamalyq tujyrymdar bar ma?! Álemde qandaı, Qazaqstanda qandaı?

Osy saýaldar tóńireginde izdenip kórelik. Sońyna deıin oqyńyz. Kelisken tusyńyz, ne aıtar aqparatyńyz bolsa, pikirge qaldyra ketińiz!

Jastar – el bolashaǵy. Olardyń alǵan bilimderi men habardar bolǵan aqparattaryna birtutas el bolyp jaýap beredi. Memleket músheleriniń densaýlyǵyna, adamgershiligine, rýhanı damýyna keri áserin tıgizetin aqparattardan qorǵaý sharalary sol kezeńderde qabyldanǵan barlyq zańnamada kózdelgen. Sonyń ishinde bala múddesi, bala densaýlyǵy, bala tárbıesi basty taqyryp bolyp turdy. Sondyqtan da, 1989 jyly Birikken Ulttar Uıymynda Balalar quqyqtary týraly konvenııa bolyp, munda balalardyń áleýmettik, ekonomıkalyq, mádenı quqyqtarymen qatar, saıası, azamattyq quqyqtary da qaraldy. Bul konvenııa alǵashqy tolyqqandy jazylǵan halyqaralyq qujat dep esepteledi. Konvenııanyń arqasynda bala quqyǵy alǵash ret halyqaralyq quqyqtyq kúshke ıe bolyp, 2002 jyly bul qujatty 191 el ratıfıkaııalaǵan. Bul memleketter ár 5 jyl saıyn Birikken Ulttar Uıymyna balalar quqyqtary jóninde esep berip otyrdy. Buqaralyq aqparat quraldary taratatyn aqparattarǵa basty nazar aýdarylyp, balalardyń áleýmettik, rýhanı, adamgershilik qasıetterine jáne ál-aýqatyna, olardyń psıhıkalyq oılaý júıeleri men balanyń dene salaýatynyń jaqsy qalyptasýyna baǵyttalǵan materıaldar men aqparattar taratý kerek.

Sondyqtan da barlyq memleketter myna jaǵdaılardy qoldaıdy:

- Balalarǵa paıdaly áleýmettik jáne mádenı turǵydan bilim beretin, sapaly aqparattar taratatyn buqaralyq aqparat quraldaryn qoldaıdy;

- Ár memleketterdiń ulttyq, mádenı derekterin alyp, aqparattardy daıyndaý kezinde, olardy taratyp, basqalarmen almasý kezinde halyqaralyq yntymaqtastyqty saqtaýdy qoldaıdy;

- Jasóspirimderge arnalǵan ádebı shyǵarmalardy kóbeıtýdi qoldaıdy;

- Balalardyń ómirine qaýip tóndiretin aqparattardyń aldyn alýdy jáne sondaı materıaldardyń taralýyna jol bermeıtin qaǵıdalardy qoldaıdy.

Atap aıtqanda, bul konvenııada balalardyń dem alýyna jáne bos ýaqyttaryn tıimdi ótkizýlerine, oıyndar oınap, oıyn-saýyq sharalaryna qatysýlaryna ruqsat etilgen. Tek munda qoıylatyn bir ǵana talap, barlyq is-áreket, barlyq sharalar balanyń jasyna sáıkes bolýy kerek delingen.

JARNAMA týraly baptarǵa toqtalaıyq. Óıtkeni, jarnamadan kórgenin qaıtalaıtyn jastar da, jarnamada kórsetilgen zattarǵa qyzyǵyp, sol dúnıeni alatyn adamdardyń qarasy da mol ekeni anyq. 11-inshi bapta bylaı delingen: «Balalarǵa arnalyp, balalardy paıdalaný arqyly jasalǵan jarnama olardyń múddelerine zııan tıgizbeýi jəne olardyń erekshe qabyldaý qabiletin eskerýi tıis».

Adam ómirine zııandy, biraq qoldanysta júrgen taýarlar týraly jarnamalarǵa kóp elder óte qatań tyıym salǵan. Bul eń durys qabyldanǵan sheshim dep sanaımyn. Óıtkeni, temeki buıymdary men alkogol ishimdikteri jáne taǵy basqa zııandy taýarlardy eshqashan nasıhattaýǵa bolmaıdy. Olardan bala túgili úlkenderdi de aýlaq ustaý qajet. Kóptegen elder mundaıǵa asa zor mán beredi. 15 bapta temeki buıymdarynyń jarnamasyna tyıym salynady.

Bul halyqaralyq deńgeıdegi qujattar. Al Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasynda «qoǵamdyq ımandylyq» degen sóz tirkesteri kóp kezdesedi. Osy týrasynda Konstıtýııanyń 12 babynyń 5 bóliminde: «Adamnyń jəne azamattyń óz quqyqtary men bostandyqtaryn júzege asyrýy basqa adamdardyń quqyqtary men bostandyqtaryn buzbaýǵa, konstıtýııalyq qurylys pen qoǵamdyq ımandylyqqa nuqsan keltirmeýge tıis». Bul tek Qazaqstan Respýblıkasynda ǵana emes, halyqaralyq deńgeıdegi quqyqtyq qujattarda da sóz erkindigine shekteýler qoıylady. Óıtkeni eshkim eshkimniń ala jibin attamaı, eshkim eshkimdi bilmeı jatyp sóge jónelmeý kerek.

Buqaralyq aqparat quraldarynyń basty mindetteriniń biri de. Iaǵnı, olar pornografııaǵa, qatygezdik pen kúsh jumsaǵanǵa, zorlyqqa qarsy baǵyttalǵan zańnamany basshylyqqa ala otyryp, qoǵamdyq adamgershilikti qorǵaıdy. Atazańda joǵaryda qysqasha aıtyp ótken 20 baptyń 3 bóligi de konstıtýııadaǵy normalardy kúshtep ózgertýge, soǵys pen qatygezdikti, áleýmettik, rasalyq, ulttyq, násildik, dindik, júzdik, rýlyq basymdyqtardy úgitteýge qarsylyq bildiredi.

«BAQ týraly» zańda barlyq múddeler men normalar atap ótilgen. 1 baptyń 14 bóliginde erotıka uǵymy kórsetilip, mán-maǵynasy túsindirilgen. Iaǵnı, erotıkalyq ónim degenimiz – adamgershilik ar-uıattan attap ótetin, qazaqqa ashyq aıtqandyǵy tán emes dúnıe bolyp tabylatyn, qyzyǵýshylyq týdyryp, únemi alańdatyp turatyn baspalyq basylym nemese tele-radıodaǵy baǵdarlama. Bul týraly Buqaralyq aqparat quraldary týraly Zańda 14 baptyń 2 bóliginde erotıkalyq sıpattaǵy materıaldardy jarııalap taratatyn merzimdi basylymdardy staıonarlyq emes úı-jaılarda jáne bilim beretin uıymdar, balalarǵa qatysty mekemelerdiń, ǵıbadat ótkiziletin úılerdiń janynda jáne sol aýmaqtardy satýǵa tyıym salynǵan. Sonymen qatar, on segizge tolmaǵan jastaǵy balalarǵa bólshek saýda jasaýǵa tyıym salynady. Bul erotıkalyq aqparattardy taratý jergilikti atqarýshy organdar belgilegen arnaıy staıonarlyq mekenderde júrgizilýi tıis.

Pornografııalyq jáne seksýaldyq-erotıkalyq sıpattaǵy radıodaǵy, teledıdardaǵy baǵdarlamalardyń efırge shyǵýyna jáne sondaı sıpattaǵy kınolar men vıdeolardyń taralýyna, olardy kórsetýge, zań boıynsha tyıym salynady. Sonymen qatar, qatygezdik pen zorlyqty nasıhattaýǵa da óte qatań tyıym salynǵan. Munyń barlyǵy balalardyń aqparattyq qaýipsizdigine, olardyń adamı sana-sezimin lastaýdan qorǵaýǵa baǵyttalǵan is-sharalar.

2000 jyly 6 qyrkúıekte Nıý-Iorkte Qazaqstan Respýblıkasy balalar taqyrybynda, ıaǵnı, balany satý, balalardyń jezókshelikpen aınalysýy nemese oǵan májbúrleý, balalardyń pornografııasyna baılanysty Balalar quqyqtary týraly qabyldanǵan konvenııaǵa fakýltatıvtik hattamaǵa qol qoıǵan bolatyn.

Napoleon Bonaparttyń myna sózderi eriksiz eske oralady: «Saǵan qarsy baǵyttalǵan tórt júz myltyqtan góri tórt baspasózdiń qarsy turǵany áldeqaıda qaýipti» degen pikirinen-aq baspasózdiń qudiretin ańǵarýǵa bolady.

Sonymen qatar, 1973 jyly Chılıde bolǵan tóńkeriste Salvador Aende: «Meniń qolymnan áskerdiń ketip qalǵany túk emes edi. Meniń qolymnan buqaralyq aqparat quraldary ketip qaldy ǵoı», – dep eńiregende etegi jasqa tolǵany tarıhta jazylǵan. Sonda qarap otyrsańyz, buqaralyq aqparat quraldarynyń mindetteri men atqaryp jatqan qyzmetterine beı-jaı qaraýǵa bolmaıdy.

Balanyń aqparattyq qaýipsizdigine baılanysty «Qazaqstan Respýblıkasynyń balanyń quqyǵy týraly» zańdy 2002 jyly 8 tamyz kúni qabyldap, Balanyń quqyqtary jónindegi konvenııa ratıfıkaııalandy. Osy zańdardaǵy baptarǵa súıensek, balanyń sóz bostandyǵy men ar-ojdan erkindigin saqtap, aqparattardy alýyna ruqsat berilip, qoǵamdyq ómirge aralasý quqyǵyna ıe bolatyny aıtylǵan. Alaıda munyń barlyǵy belgili bir zań sheńberinde júzege asyrylyp, eger teris dúnıe balaǵa áser etetin bolsa, zańda bekitilgen sheńberden asýǵa tyıym salynady.

Memlekettik qujattarǵa arnaıy toqtalǵandyqtan myna bapty da aıta ketken jón. 34 bapta: «Pornografııany, qatygezdik pen zorlyq-zombylyqty dəripteıtin, adamnyń qadir-qasıetin qorlaıtyn, balalarǵa zııandy əser etetin jəne quqyq buzýshylyqqa yqpal etetin buqaralyq aqparat quraldaryn, ədebıetti, oıyn-saýyq jəne basqa is-sharalardy paıdalaný» zańǵa qarsy bolyp tabylady.

Sonymen qatar, balany alkogol ónimderi men temeki ónimderiniń zııandy áseri týraly aıtyp, olardan qorǵaıtyn zań erejeleri de bekitilgen.

Eń soraqy qylmystardyń biri – balany jezókshelikke ıtermeleý. Bul máselege memleket eshqashan da beı-jaı qaraǵan emes. Balalardy jezókshelik jáne pornografııadan qorǵaý úshin zańǵa 40 bapty engizgen: «Balany jezókshelikpen aınalysýǵa tartqandarǵa, balaǵa pornografııalyq materıaldardy nemese zattardy, baspa basylymdaryn, kıno nemese beınematerıaldardy, pornografııalyq sıpattaǵy jəne erotıkalyq mazmundaǵy ózgede nərselerdi taratqandarǵa, jarnamalaǵandarǵa nemese satqandarǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń zań aktilerinde kózdelgen tərtippen jaýaptylyq belgilenedi». Halyqaralyq qujattarmen salystyrǵanda Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasy balalardyń aqparattyq qaýipsizdigi týrasynda halyqaralyq standarttarǵa áli de alystaý ekeni baıqalady.

Áleýmettik jelide suraý júrgizgende 13 jastan bastalǵan eresek balalardyń 54 %-y teledıdar kóretindigin aıtsa, 60 paıyzy beıneni, ıaǵnı, vıdeolardy kóp qaraıtyndyǵyn, 53 %-y kompıýterlik oıyndarda oınasa, 51 %-y ınternette zorlyq pen qatygezdikti kóp kóretinderin aıtyp ótti. Al 13 jastan asqan úlken balalardyń birazy erotıkalyq mazmundy jýrnaldardyń qoljetimdiligin aıtqan bolatyn. Bul jaýaptarǵa qarap, kóńiliń tolqyp, bolashaqty oılap qam jeýge bolady. Qansha jerden shegelep zań shyǵaryp, normalaryn bekitse de balalardyń óz aýyzdarynan estip otyrǵanymyz mynaý?! Istiń tyndyrylýy bir adamǵa emes, bútkil birtutas halyqqa baılanysty ekenin de umytýǵa bolmas.

Kóptegen pedagogtar búgingi bala taqyrybynda sóz qozǵaǵanda, kópshiliginiń oılary bir jerden shyǵýda. «Bizdiń elde kez-kelgen beıne materıaldardy jalǵa alatyn dúkenge kelip, emin-erkin saýda jasaı alady. Iaǵnı, bala qalaǵan beıne ónimdi ala alady jáne sony kóredi. Beıne ónimdi de, balany da shektep jatqan eshkim joq. Eń qyzyqtysy, satýshy da esh oılanbastan balaǵa nemese jasóspirimge suraǵan taýardy esh ýaıymsyz bere salady!... » dese, bireýleri «qazir satýshylarǵa báribir bolyp ketkendeı. Olar taýardyń aqshasy tólense boldy, bala bolsyn, jasóspirim bolsyn qýana-qýana balalarǵa tyıym salynǵan zattardy bere salady».

Qazaqstan Respýblıkasynyń teleradıo habarlaryn taratý týraly zań jobasynyń 29-baby «Telebaǵdarlamalardy taratý kezinde balalar men jasóspirimderdi qorǵaý», 1-tarmaǵynda «Jergilikti ýaqyt boıynsha 06.00-den 22.00-ge deıingi kezeńde balalar men jasóspirimderdiń tándik, psıhıkalyq, ımandylyq, moraldyq jáne rýhanı damýyna zııan keltirýi múmkin telebaǵdarlamardy, sondaı-aq «Mádenıet týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna sáıkes «E 18» ındeksimen ındekstelgen fılmderdi taratýǵa jol berilmeıdi» dep jazylǵan.

Joǵarydaǵy zańdy basshylyqqa alsaq, mysaly, otandyq «Jetinshi arna» telearnasynan kórsetilgen «Óz oıym» baǵdarlamasy jergilikti ýaqyt boıynsha kúndizgi 15:00-de bastalatyn edi. Al qazirgi tańda, osy sekildi «Kel, tatýlasaıyq», «Qalaýlym», «Bir bolaıyq», «Qalaýym LIVE» jáne taǵy basqa baǵdarlamalardyń kóńilge qonymsyz taqyryptary men aıqaı-urystary, las sózderi áli kúnge deıin telearnalardan kórsetilýde. Osyǵan oraı, mundaı baǵdarlamalardyń isi zań buzýshylyqqa jatady dep esepteımin.

                                                IV bólim

Bala úshin zııandy aqparattyń taralýy jáne qorǵaý joldary qandaı?

Telearnalar men gazet-jýrnaldardyń jekemenshikke ótýi arnaıy jolaqty kese berýlerine múmkindik jasaǵandaı. Qazirgi tańda aqparattyń taratylýy, kórsetilýi oryndy dep tolyqqandy aıta almaımyz. Buqaralyq aqparat quraldary jaǵymsyz, qısynsyz, qatygez, teris, burys aqparattardy ashyq ta aıqyn taratatyn bolǵan. Kez-kelgen balaǵa saýalnama júrgizgende buqaralyq aqparat quraldarynda zorlyq-zombylyq, qatygezdik pen satqyndyq emin-erkin kórsetiletinin bildik. Ásirese, mundaılar vıdeo júzinde kóp taralady. Bireýi teledıdardan kórse, birazy ınternettegi arnadan, YouTube, VK, WhatsApp, telegram jáne taǵy basqa áleýmettik jelilerden kóretinderin aıtty. Sonymen qatar, munyń barlyǵy qarap otyrsańyz, óte qoljetimdi jáne tegin. Onyń ornyna til úırený, qyzyqty málimetter alý, qazaq ultynyń búgininiń qadirin bilý úshin tarıhyn nasıhattaıtyn dúnıelerdi nege kórsetpeske?! Kórsetilmeıdi emes, árıne mundaı baǵdarlamalar, maqalalar, ocherkter jeterlik. Biraq sony balanyń sanasyna tán qyzyqtyratyn, qushtarlyǵyn arttyratyn, taǵy da bilsem eken dep umtylatyndaı etip jasaý az.

Búgin de balalar arasvynda uıaly telefondaǵy sms nemese neshe túrli vıdeony bir-birine «laqtyryp» jiberý eń qaýiptisi sekildi. Balalardy da únemi baqylaýda ustap otyrý múmkin emes. Onyń ortasy qandaı ekenin de bilmeı qalamyz. Internet arqyly kóshedegi buzaqylardyń tóbelesterin kórip, qatygezdikterine tańdaı qaǵyp, qyzyq kórip, sony bir kúni isteýleri bek kámil. Qazir barlyq balada uıaly telefon, smartfon. Joq bolsa, basqalardan kem bolatyndaı ata-anasynan alyp berýdi talap etedi. Qolqalap qoımaǵan soń, ata-ana qalaıda alyp beredi. Sonyń kesiri ózine de, ózge de tıip ketýi múmkin ekenin bala oılanyp ta jatqan joq.

Aýylda ósken bala men qalada ósken balanyń aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Biraq qazir aýyldyń da jaǵdaıy jaqsaryp, barlyǵynda birdeı bolmasa da, kóptegen aımaqta ınternet ustaıdy. Aýylda qaınaǵan tirlik bolǵan soń ba, aýyldyń balalary áleýmettik jelini shekten tys paıdalanbaıdy. Úlkenderdiń ortasynda kóp júrgendikten be, ekranda kórsetiletin zorlyq kórinisterge qarsy jáne durys dep sanamaıdy. Al qaladaǵy balalardyń jaǵdaılary da, oılary da kerisinshe. Kóbine qyzdar jaǵy teris pikirin bildirse, uldardyń basym kópshiligi «onda turǵan eshteńe joq» dep túsinedi.

Balalardyń barlyǵy birdeı buqaralyq aqparat quraldaryn, aýdıo men beıne kórsetilimderin shekten tys kóp paıdalaný zııan bolatynyn uǵyna bermeıdi. Jobalap alǵanda jasóspirimder eń bastysy kompıýterlik oıyndardy oınaýdy, ınternetti kóp paıdalanýdy, teledıdar, vıdeo qaraýdy zııandy dep esepteıdi eken. Osylardyń ishinde eń qaýiptisi retinde kompıýterdik oıyndar men ınternet dep sanaıdy. Olardyń oınaıtyn oıyndarynda únemi qantógis, aıaýsyzdyq oryn alady. Barlyq oıyndar sondaı, bireýdi óltirip ketý, qanatyp ketý, zorlyq kórsetý, áıteýir óziń tańdap alǵan personajdy qalaı bolǵanda da aman alyp qalý kerek. Alaıda onyń personaj ekenin umytyp, sol oıynnyń ishine kirip ketedi. Bala túgili úlkendi de sol oıyndy oınatyp, «mynaý sensiń, al jeńýiń kerek» dese, del-sal kúıde mán bermeı emes, kerisinshe bilek sybana kirisip jeńýge umtylary anyq nárse. Bul kompıýterlik oıyndardyń adam sanasyn ýlaýynyń naq kórinisi.

Adam keıde kórgen fılmniń ishinde júrgendeı sezinedi. Únemi sol kórinis, sol beıne, sol adamdar, sol jer, sol qylyqtar, ádetter, sondaǵy sózderdi oılap júredi. Sondyqtan da, shynaıy ómirde túsinbeýshilikter bolyp, qarym-qatynasta kishigirim qıyndyqtar týyndap jatady. Tipti balalar oıynǵa berilip ketkenderi sonshalyq bir-birimen tildesýden de qalady. Burynǵy qazaqtyń tepse temir úzetin qara domalaq qara kúsh balalary kúresip, asyq oınap, láńgi teýip, atqa shaýyp, bir-birimen arqa-jarqa bolsa, búginde uıaly telefon, kompıýter oıyndary baýrap alyp, bir-birimen aralasýdan qaldy.

Qazirgi zamannyń balalary bos ýaqyttaryn «bos» ótkizedi. Tórt qabyrǵada ne teledıdar kórip jatady, ne kompıýterden oıyn oınaıdy, odan qalsa uıaly telefonǵa shuqshııady. Negizinen bul alańdatatyn jaǵdaı. Dalada kóp ýaqytyn ótkizetin bala az. Biren-saran bala ǵana fýtbol, voleıbol oınaıdy, rolık tebedi, skeıtbordta syrǵanaıdy. Únemi sport sekııalaryna baratyn balalar sany da kóp emes, tabıǵatqa shyǵatyndary múldem sırek. Ómirdi belsendi qozǵalysta súrýdiń ózi tómendeýimen qatar, balalardyń jaqyn aǵaıyndarymen qarym-qatynasta bolýynyń ózi sırep barady. Statıstıkaǵa súıensek, 21% balalar ǵana qonaqqa barady eken. Olarǵa kópshiliktiń ortasynda bolǵanǵa qaraǵanda, tynysh jerde ınternette otyrǵandary unaıdy.

Al kitap oqý, qolónermen aınalysý, sýret salý, sheberligin arttyrý nemese shahmat úırený, mýzykamen shuǵyldaný degender múldem az kórsetkish kórsetedi. Balalar udaıy ınternette «otyrady». Shamamen alǵanda bizdiń tipti 4-5 jastaǵy balalarymyzdyń ózi ınternetke qushtar. 6 jas pen 9 jas aralyǵyndaǵy balalar kompıýterlik oıyndarǵa óte qatty qyzyǵady, olar úshin bul eń qyzyqty dúnıe ispetti.

Jalpy aıtqanda teledıdar, beıne men aýdıo, mýzyka, ınternet, kompıýterdegi oıyndar balalardyń ómirlerinde asa úlken ról atqaryp tur. Ár eldi mekende baılanystyń ártúrliligin, ıaǵnı, teledıdar men ınternettiń, kompıýterlik oıyndardyń taralý jıiligi ártúrli ekendigin de eskere ketken jón. Soǵan baılanysty da qarasaq, aýyldyq jerde balalar kóbine teledıdar qarasa, qalalyq jerlerde únemi ınternette «otyrady», kompıýterlik oıyndar oınap, dıskterden nemese onlaın beınejazbalar kórgendi qalaıdy.

Al teledıdardan 10 jastan bastap, 18 jas aralyǵyndaǵy balalar eń tanymal, ataqty komedııa, melodrama, serıal, oıyn-saýyq, mýzykalyq baǵdarlamalardy qaraıdy. Odan keıin balalardyń 30 paıyzy mýltfılmder men sport týrasyndaǵy habarlardy, boevıkterdi qaraǵandy unatady. Ásirese, er balalar boevık, atys-shabysqa úıir.

Al 6 jastan 9 jasqa deıingi balalar mýltfılmder qaraýdy jaqsy kóredi, odan keıin baryp ózderiniń bilim deńgeılerin kórsetetin ıntellektýaldy baǵdarlamalar, habarlar, til úıretetin, oqytatyn, sheberlikke baýlıtyn habarlardy, sırek kezdesetin janýarlar men adamdar kóp bara bermeıtin tabıǵat oryndary men ondaǵy tirshilikti kórsetetin derekti fılmderdi, saıahattardy kórgendi unatady. Al sodan keıin baryp, melodrama men komedııa, drama kóredi. Iaǵnı, qanshalyqty balanyń jasy kishi bolsa sonshalyqty ol óz-ózine qyzyqty dúnıeler izdep, tanymyn keńeıtip, bilgisi keletini kóbeıip, tanymdyq baǵdarlamalarǵa kóp qyzyǵady. Al neǵurlym balanyń jasy úlken bolsa, soǵurlym ol jeńil nársege, kúlkili dúnıege, ne oıyn-saýyq baǵdarlamalarǵa úıir bolady eken.

Endigi kezek súıikti keıipkerler bolmaq. Balalardyń qyzyǵatynyn, fılm, mýltfılmdegi súıikti keıipkerlerin, ol keıipkerlerdi nelikten unatatyndyqtaryn, qaı qasıetterin jaqsy kóretindikterin bilý – adamgershilik qundylyqtaryn aıqyndaýǵa negiz bolady. Kópshiligin kúlkili, ázilqoı keıipkerler qyzyqtyrady. Al ózderin bir keıipkerge balaıtyn bolsa mindetti túrde erjúrek, qaharman, batyr beınelerdi tańdaıdy. Eń keremet keıipkerleriniń tóbeleskendegi qımyldaryn, jeńip shyǵatyn tásilderin erekshe baǵalap, eshkimge ustatpaıtyn, eshqashan eńsesi túspeıtin qasıetterin unatady. Súıikti keıipkerlerdiń myna qasıetterin kópshilik bala birdeı atap ótti: meıirimdi bolýy, dostyqqa adaldyq, kómekke der kezinde kelýi, maqsatqa jetýi, ádildikti tý etýi, adamgershiligi men shynaıylyq qasıetteri. Bireýine Djekı Channnyń tóbeleskeni unasa, ekinshisine kúlkili qylyqtary úshin unaıdy. Al keıbireýlerine meıirimdiligi men ańǵal da adal júzi unaıdy. Bireýge «Sýmerkı» fılminde basty róldegi Edvard Kalın boıyndaǵy erekshe qasıetimen unasa, basqalaryna sulýlyǵy úshin, qyzǵa degen shyn mahabbaty úshin unaıdy. Iaǵnı, jaǵymdy keıipkerlerdiń jaǵymdy isteri balalardy súısindiredi.

Balalar qandaı tanymal baǵdarlamalar, habarlar kóredi? Olar myna baǵdarlamalardy qaraıtyn bolyp shyqty: «Qalaýlym», «Óz oıym», «Aıtýǵa ońaı», «Kel, kelinim», «KTK-da Qabatov», «Kelinder báıgesi», «Kóńildi tapqyrlar alańy», «Túngi stýdııa», «Jaıdarman» jáne t.b. Mine, osyndaı habarlardy kórý arqyly adamdardyń sana-sezimin oıatatyn, adam múddesine saı, balanyń rýhanı damýyna áser etetin jáne etpeıtin, kóńildi jáne qyzyqsyz baǵdarlamalardy da qaraıdy. Al bala psıhologııasyna asa mán beretin iri tulǵalardyń aıtýynsha, «Óz oıym», «Qalaýlym», «Kel, kelinim», «Bir bolaıyq», «Qalaýym LIVE», «Kel, tatýlasaıyq» sekildi baǵdarlamalardan bala eshqandaı paıdaly nárse almaıdy. Tek qana zııanyn tıgizedi.

Óıtkeni qarapaıym ǵana mysal retinde kezinde otandyq arnada kórsetilgen «Óz oıym» baǵdarlamasyn alaıyq. Ondaǵy taqyryptar «Qyzdyq perde qyzyqtyra ma?», «Jynysymdy aýystyrǵym keledi», «Transqa túsken ómir», «Názik jigitter», «Shala tanysym 30 shaqty ret zorlady», «Ataq pa, shataq pa?, «Erkekshora qyzdardyń ereksheligi», «Zorlanǵan qyzdyń zor qaıǵysy», «Jalańashtaný – jarnama ma?», «Naǵyz jigit pe, názik jigit pe?», «Jatyryn jalǵa bergender», «Qyzdardyń páktigi mańyzdy ma?», «Jynystyq tárbıe berý tárbıesizdik pe?», «Kóńildes bolǵym keledi», «Qyzdyǵymdy satamyn», «Jezókshelik qashan zańdastyrylady?», «Nashaqordyń kúni», «Bala satamyn», «Erkekshoralyq ersilik pe?», «Balaǵa seksýaldy tárbıe berý kerek pe?», «Ar saýdasy men tán saýdasy», «Atyń shyqpasa...», «Ózgeriske ushyraǵan kelbet» jáne taǵy basqa.

Tanymal telearnada kúndizgi ýaqyt 15:00-de bastalatyn tikeleı efırden sanaly adamnyń oıyn adastyratyn dúnıeniń kórsetilmeýi kerek dep oılaımyn. Rasynda, mundaı arsyz dúnıelerdi balalar túgili biz de bilmegen bolýymyz múmkin. Óıtkeni qazaqta ondaı óreskeldik joqtyń qasy. Sheshender «bizdiń ulttan jezókshe shyqpaǵan!» jep maqtanady. Al biz ózimizdiń qyzdarymyzdyń aryn, qundylyǵyn saýdalap, jezókshelikke jol ashyp berip jatyrmyz. Sonymen qoımaı, tikeleı efır arqyly jarnamalap jatyrmyz. Bul baǵdarlamany kóretin 6-9 jastaǵy balapandardan bastap eseıip kele jatqan ul-qyzdarymyz ne oılaıdy? Qonaq bolyp otyrǵan keıipkerlerge qarap, istep júrgen «isterin» durys dep sanaıtyndaryn kórip, olarda da jeńil oı, taıaz bilim, haram nıet qalyptaspaı ma?! Búgingi tańda balalarymyzdyń ne kórip, ne tyńdap júrgenine basty nazar aýdarmasaq, erteńgi kúni qısyq bitken aǵashty túzetýimiz múmkin bolmas...

Iozef Gebbels «Maǵan buqaralyq aqparat quraldaryn berińizder, sol kezde men kez-kelgen halyqty shoshqanyń tobyryna aınaldyramyn» degen eken. Sondyqtan da mundaı bassyzdyqty, halyqty arsyz pıǵylǵa ıtermeleýdi, oı dúnıesi endi qalyptasyp kele jatqan perishtedeı pák balapandardyń mıyn ýlaýdan saqtanaıyq, óz urpaǵymyzdy saqtaıyq!

Al endi kompıýterlik oıyndarǵa toqtalaıyq. GTA, Counter-strike, Mafi ya II, Dota, Counter strike, FEAR 2, postal, NFS, Warcraft, Mortal Combat, Call of Duty jáne taǵy basqa kóptegen kompıýterlik oıyndar búginde balalardyń basty qyzyǵy.

Qazirgi tańda barlyq qalalyq jerde kompıýterlik klýbtar bar. Balalar ýaqyttarynyń basym kópshiligin sol jerlerde ótkizedi. Kompıýterlik klýb úıde oınaǵanǵa qaraǵanda áserli, ári ol jerde orta da qyzyp turady. Oıynnyń qyzyǵyna túsip ketken oqýshylar qalaıda bir-birin jeńip shyǵýǵa tyrysady jáne aıaqtalmaıynsha tapjylmaı otyrady. Keıde utys tigip, jeńis kimge buıyrsa sol paıdaǵa keletin kezder de bolady. Mundaı oıynǵa qushtarlanyp alǵan balanyń sabaqqa degen yntasy bolmaıdy. Ómirge degen belsendiligi azaıatyny sózsiz.

Al qazir balalar qanshalyqty kitap oqıdy? Ádebıet oqıtyn balalar sany az ekeni túsinikti. Búginde kitapty qolǵa ustap otyryp oqý emes, elektrondy nusqasyn oqý jeńilirek sekildi sanalady. Gazet pen jýrnaldardyń da balalar ómirinde óz oryndary bar. Biraq olarda osyǵan kelgende jalqaýlyq basym. Jalpy balalardyń qyzyǵýshylyǵy arttyratyn gazet-jýrnaldar mynalar: «Ulan» balalar men jasóspirimderge arnalǵan respýblıkalyq gazet, «Aıgólek» respýblıkalyq balalar jýrnaly, «Baldyrǵan» balalar jýrnaly, «Aqjelken» jýrnaly jáne taǵy basqa. Balalardyń atap kórsetken basty gazet-jýrnaldary osylar boldy.

Balanyń jas shamasynyń da olardyń qyzyǵýshylyqtary men tańdaýlary kezinde ózindik orny bar ekendigi baıqalady. Óıtkeni eresek balalar zulymdyq pen qatygezdik sýretteletin, zorlyq áreketterdiń elementteri kórsetiletin oıyndarǵa kóbirek áýes. Qan tógis pen atys-shabys – olardyń jan rahatyn tynyshtandyrady. Al bul jastaǵy balalar oıyn-saýyq, shoý baǵdarlamalardy unatady. Sonymen qatar, olar ózderiniń súıikti keıipkerlerin jeke dara qasıetteri úshin, adamgershiligine qarap tańdaıdy.

Al mundaı oıyn-saýyqqa arnalǵan, kóńil kóteretin habarlardy 6 jáne 9 jastaǵy balalar asa qatty unata bermeıdi, al 16 jastan bastap 18 jastaǵy balalardyń kópshiligine bul taqyryp jaqsy tanys. Soǵan oraı da jasy úlken balalar qatygezdik sıpattaǵy oıyndarǵa áýes bolyp keledi.

Bala taǵdyry – ulttyń bolashaǵy. Bala janyńnyń arashasy. Qazirgi tańda bala taqyrybynda kóterilip júrgen máseleler jeterlik. Ǵalamnyń sonshalyqty damyǵanynyń saldarynan baladan bólek, ata-ana, atalar men ájelerge deıin uıaly telefonnyń, kompıýterdiń, planshettiń ishinde otyratyn boldy. Emin-erkin, arqa-jarqa otyryp áńgime aıtýdan qalyp baramyz. Basqa jurtqa tańsyq dúnıe bolmas, biraq qazaqqa tán emes qylyq. Shet eldikter úshin ul men qyz ata-anany baǵýǵa mindetti emes, al qazaq halqy urpaǵymen maqtanady. Tálim de, tárbıe de bólek. Sol sebepti adam sanasyn ýlaıtyn dúnıelerdi baladan saqtaǵan abzal. Qazir ekiniń biri uıaly telefon shuqylap, ózimen-ózi aqyryp, ne shoshynyp sekirip, ne tomaǵa tuıyqtalyp, ne ashýly keıipke enip otyratyny, adamdarmen qarym-qatynasta dál sol emoııadan shyǵa almaı turatyny anyq baıqalady.

Osyndaı oıyn saldarynan bolǵan oqıǵany aıtyp óteıin. Mańǵystaýdyń aýyldyq jerinde mektep oqýshysy uıaly telefonnan qorqynyshty oıyn júktep alǵan. Munyń aldynda da birneshe oıyndardy oınap júrgendikten ádetinshe buǵan da qyzyqqan. Vk áleýmettik jelisinde osy oıynnyń arnaıy grýppasyna tirkelip, sol jerde kórsetilgen sharttar arqyly oıyndy oınaǵan. Aıtylǵan tapsyrmalardy oryndap, qalaı qunyǵyp ketkendigin jáne qalaı odan shyǵýǵa bolatynyn bilmegen. Birneshe kúnderden keıin ol balada ózgerister, qatýly qabaq, muńly janar, ashýǵa toly minez, eshkimdi kórgisi kelmeıtin sátter oryn alǵan. Bir kúni mektepke sabaqqa barǵan ony baspaldaqqa asylyp qalǵan kúıinde taýyp alǵan. Artynsha anyqtalǵan málimetter boıynsha, ne óziń, ne ata-anany óltirý tapsyrylǵan. Aıaly alaqanda, ystyq mahabbatqa bólenip ósken bala ata-anasyn sheksiz súıetini belgili. Sol sebepten de qoıylǵan tapsyrmadan asyp ta kete almaı, ne ony oryndaı da almaı mıy ýlanǵan ol óz-ózine qol jumsaǵan. Mine, balany qadaǵalamaýdyń, durys aqparat almaýynyń saldarynan qıylǵan ómir... Mundaı jaǵdaılar elimizdiń túkpir-túkpirinde oryn alyp jatyr. Men Mańǵystaýdaǵy bolǵan oqıǵany mysal ettim. Ókinishke oraı, ata-anasynyń ótinishimen aýyldyń aty men balanyń esimin atamadym.

                                                V bólim

Balalarǵa qazirgi aqparattyq tehnologııalardyń teris áseri.

Búgingi ǵasyrdyń jańalyqtary kúnnen-kúnge ǵalamat ózgerispen damýda. HH ǵasyrda-aq buqaralyq aqparat quraldarynda da damý proesteri júrip, jańa tehnologııamen qamtamasyz etildi. Oǵan balalardyń qoldary tez jete bastady. Óıtkeni sol jyldary-aq aqparat kózderiniń qatary kóbeıip ınternet te qosylyp, barlyq jerde paıda bolǵan bolatyn. Aqparat almasýdyń jańa túri kóbeıip, ınteraktıvti kompıýterlik baǵdarlamalardy, ártúrli oıyndardy, beıne-aýdıo jazbalardy, ánderdi, komıkster men kitaptardy, baspasóz basylymdardy balalar erkin túrde qoldana alatyn dárejege jetti.

Al kommerııalyq teledıdar 1941 jyly shyqqan bolatyn. Bul kezde jańa aqparattyń endi-endi elge kelý kezeńi bolatyn. Alaıda qansha jerden kommerııalyqqa aınalý úderisi bolsa da, onyń tıgizip jatqan ózindik paıdasy da boldy. Atap aıtqanda, balalarǵa bilim berý týraly baǵdarlamalar jasalyp, olardyń bala úshin orasan zor áseri tıdi.

Qazirgi balalar tym aqyldy.

Birinshiden, olar týmysynan bólek, sana-sezimderi, qabyldaý júıeleri ózge. Mektepte aýzy ańqıǵan buryńǵynyń balalaryn kórý qıyn. Qazirgi tańda mektep jalǵyz aqparat kózi emes, ustazdardyń da mańyzy basqasha. Ejiktep bárin úıretip, balalardy ár taqyryp saıyn jańalyq ashqandaı qyzyqtyratyn júıe búginde qatty ózgeriske ushyraǵan. Jańa taqyrypqa muǵalim kóp izdenip daıyndalý kerek. Óıtkeni balalar barlyǵyn biledi jáne olarǵa qajetti emes aqparatpen bilimderin taıazdaýǵa bolmaıdy.

Buqaralyq aqparat quraldarynyń balalarǵa áser etýi anaǵurlym basymdylyqqa ıe. Bul birinshiden ata-analardy, odan keıin medıına qyzmetkerleri men ustazdardy alańdatyp, jıi talqylaýǵa túsetin taqyryp bolyp tur. Tek Qazaqstanda ǵana emes, álemde basty nazardaǵy másele. Mysaly, Amerıka Pedıatrııa akademııasynyń ókilderi aqparat kózderiniń kúrdelenýi balalardyń aýdıtorııasynyń da ulǵaıýyna tikeleı áser etip jatyr dep sanaıdy. Munyń oń jáne teris eki jaǵy bar. Oń áseri, balalar jańa dúnıeni úırenýge, bilimge qushtar, kóptegen talqylaýǵa qatysýǵa múmkindik alady, án álemi, oıyn-saýyqtar arqyly boıdaǵy ónerlerin de damytýǵa úıir bolady. Al teris jaǵy, balalar kórgen nársesin qaıtalap isteýi múmkin. Mysaly, zorlyq-zombylyq, qatygez is-áreketter men erotıkalyq sıpattaǵy aqparattarǵa tap bolýy múmkin. Naqty emes dene formasyn kórsetýmen qatar, zııandy ádetterge jatatyn temeki tartý, ishimdik ishý syndy nárselerdi durys dep qabyldaýlary múmkin. Mundaı teris maqsattaǵy aqparattar balalardyń aýdıtorııasyna baǵyttala otyryp, basty qaýip tóndiredi.

Bárimizge belgili amerıkalyq ǵalym, ári ádistemeshi Reen Hobbs kompıýterlik saýattylyq túsinigine toqtalyp, eki faktordy atady.

Ol kompıýterdi jáne ınternetti qoldanýdy kompıýterlik saýattylyqqa jatqyzýǵa bolmaıtyndyǵyn aıta otyryp, kerekti aqparatty qaraý, tyńdaý, kórý, oqý arqyly saraptap ta, taldap ta bilý kerektigi mańyzdy dep kórsetti. Bul birinshi faktor. Al ekinshi faktorda ata-analar máselesi qarastyrylǵan. Iaǵnı, ata-ana balanyń ınternetti paıdalaný shegin baqylaýda ustaýy qajet. Buqaralyq aqparat quraldarynda san alýan aqparattar taraýy múmkin, múmkin ǵana emes, ras. Sondyqtan da, fantazııa men shyndyqtyń ara-jigin ajyratyp, adaspaıtyn jol silteý – ata-ananyń basty mindeti. Ata-ananyń tikeleı balamen qarym-qatynasy olardyń da aqparatqa synı kózben qaraýlaryna áser etedi.

Mektep psıhologynyń aıtýy boıynsha: «Negizinen barlyq jaǵdaı ata-anaǵa baılanysty. Ata-ana balanyń kún tártibin baqylaýda ustasa, bári óz rejımimen júredi. Al eger ata-ana balanyń kún tártibinen beıhabar bolsa, bala da betimen ketedi. Kúni boıy teledıdar qaraıdy, smartfonnan shyqpaıdy. Bul eń birinshi densaýlyqqa zııan. Kóz janarynyń kórý qabiletin nasharlatyp qana qoımaı, psıhıkany da buzady. Óıtkeni adam mıy kúndelikti demalyp otyrýy kerek».

3 saǵattan astam ýaqyt teledıdar kórý balalarǵa zııan. Eskere ketetin nárse, bala óz jasyna laıyqty dúnıeni qaraýy tıis. Sabaqqa kerekti aqparat beretin baǵdarlamalar, oı óristi damytatyn, janýarlar álemi men qorshaǵan orta týraly, ǵarysh pen jer shary týraly bilim beretin baǵdarlamalardy kórý balalarǵa óte paıdaly. Teledıdardy túbegeıli jaman dep, birjolata kórsetpeı qoıý da durys emes. Óıtkeni, balalar kóptegen málimetterdi teledıdardan alady. Árıne, kez-kelgen nárseniń jaqsy-jaman jaǵy bolady. Teledıdar da sondaı. Eger kógildir ekrannan teris baǵyttaǵy dúnıeler kórsetilip jatsa, ata-ana balamen birge qarap, ony taldaı otyryp túsindirý qajet. Ol balanyń aqparatty qalaı bolsa solaı emes, durysty durys, burys burys dep qabyldaýyna óz septigin tıgizedi. Barlyq nárse óz ornymen bolýy úshin, barlyǵynyń óz shekarasy bolý kerek. Teledıdardy qaraý ýaqyty da shekteýli bolǵany jón.

Al ınternet eresek adamdar túgili bala ómirine de óz izin salyp úlgergen. Qazirgi balalar ınternetsiz ómirlerin elestete almaıdy. Ata-ana ınternetti de teledıdar sııaqty 5 baldyq júıeden 3,1 ballmen baǵalaıdy. Iaǵnı, ınternettiń oń jáne teris áser etýi ortasha. Aqparattyq arnalar balanyń oı-órisin keńeıtedi, óz betimen sheshim qabyldaýǵa úıretedi. Al ınternettiń teris áseri: balanyń jeke damýyna múmkindik bermeıdi jáne aqyl-oı zeıinin nasharlatady, naqty ómirden alshaqtatyp, seksýaldy erkindikke jol beredi degen pikirler basymdylyqqa ıe boldy.

Budan shyǵatyn qorytyndy teledıdar da, ınternette balalardyń damýyna teń derejede oń jáne teris áser etedi. Sondyqtan da tek bir jaqty sheshim qabyldanbaıdy, tek qanshalyqty oń áser etetinin jáne teris áser etetinin baǵalaı alamyz. Oń áser etý sıpattamasyna mynalar jatady: bala aqyl-oıy keńeıedi, óz betimen oılaýy damıdy. Al teris áseri: balanyń jeke adam bop damýyna kedergi bolady jáne moraldyq jaǵynan buzylýyna, seksýaldyq erkindikke septigin tıgizýi yqtımal.

Álemdik zertteýlerde naqtylanǵandaı buqaralyq aqparat quraldarynyń balalarǵa tıgizetin teris áseri 6 faktorǵa negizdelgen bolatyn. Olar: birinshi, buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy zorlyq-zombylyq taqyryby; ekinshi, erotıka elementteriniń nasıhattalýy; úshinshi, qalypty emes dene pishininiń stereotıpterin taratý; tórtinshi, balalardyń densaýlyǵynyń nasharlaýy. Al, besinshisi, balalardyń psıhıkasynyń buzylýy; altynshy, balalardyń áleýmettik ortadaǵy qarym-qatynasynyń buzylýy.

Buqaralyq aqparat quraldarynda zorlyq-zombylyqty nasıhattaý – eń aýqymdy másele. 1970 jyldardan beri bul taqyryp zerttelip, jazylyp keledi. Sol zertteýlerdiń nátıjesinde aqparattyq keńistikte zorlyq týraly aıtylǵan aqparattardyń óte kóp kórsetilýi balalarǵa agressııa ákeledi eken. Sonymen qatar, balalar tuıyqtalyp, qorqynysh ne muńaıý sezimderimen bólisýdi jón kórmeı, qorshaǵan ortadan alystap, qorqýǵa ákelip soqtyrýy múmkin. Pedıatrdyń da jaýaby dál osyǵan kep saıady. Ol: «Júıke aýrýyn emdeıtin dárigerge dál osyndaı balalar keledi. Iaǵnı, qorqynyshty, qatygezdik beınelengen fılmderdi kórgen balalar, sonyń áserinen shyǵa almaǵaı, agressııaǵa toly kompıýterdegi oıyndardy oınaǵan balalar óz tártipteriniń qalaı buzylǵandaryn baıqamaǵandyqtan, bara-bar bul asqynyp bara jatqandyqtan keledi» degen bolatyn.

Máselen: kompıýterlik klýbtar (oıyn avtomattary) jáne kafelerdegi Wi-Fi jelisi 24 saǵat boıy jumys jasaıdy. Kúni-túni kompıýterlik oıyndardan bas kótermeıtin balalardyń kópshiligi zorlyq-zombylyq, urlyq-qarlyq ortasyna túsedi. Olar eń aldymen ınternetten soǵys týraly fılmderdi, qorqynyshty kınolardy jáne erotıkany izdeıdi, jáne kóredi. Olar kınoǵa berilip ketkendigi sondaı, ár sahnanyń jasalýyna da mán berip, qyzyǵýshylyq tanytady. Olardyń oıynsha qatygezdikti somdaıtyn rólderi bar fılmder ish pystyrmaıtyn, qyzyqty týyndylar bolyp tabylady. Sol oıyndardyń 99 paıyzy qatygezdik desek te bolady.

Al, balalar ózderi kórgen zorlyq-zombylyq, qatygezdik vıdeolardy taratýǵa áýes keledi. Erotıkaǵa tym qyzyǵýshylyq ta tanyta bastaıdy, eti úırengenderi sonshalyq, ekranda kórsetilgen qatygezdikke jyly shyraı da tanytpaıdy, anyǵyraq aıtqanda, olar úshin zorlyq ádettegi jáı ǵana oqıǵa bolyp ketedi.

Eger balalar bos ýaqyttaryn ádebıetke qyzyǵyp, kitap oqýǵa jumsasa, ár balanyń tárbıesine áser etip, ınabatty-ıbaly kózqarasyn qalyptastyrýǵa septigin tıgizer edi.

Jalpy erotıka elementteri – zańda da basty qaralǵan aýqymdy taqyryp. Erotıka bala sanasyn buzatyn tym ashyq sahnalar.

Al, keıbir balalar kórgen aqparattaryn ata-analarymen bólisip, jaman men jaqsynyń ara-jigin ajyratyp alady. Mundaı talqylaýda balalardyń alǵan áseri shekten aspaıdy. 48% balalar erotıkalyq mazmundaǵy jýrnaldardy qoljemdi dep belgilegen. Sonyń arasynda 10 men 18 jas aralyǵyndaǵy eresek balalardyń shamamen 3%-y ǵana mazmuny bar derekti kadrlardy kórgendi unatatyn bolyp shyqty. Erotıkanyń keń sıpat alýynyń nátıjesi jaqsylyqqa aparmaıtynyn korrelıaııalyq taldaýdan baıqaýǵa bolady. Onyń qorytyndysy boıynsha erotıka sıpatyndaǵy aqparattardy emin-erkin qaraıtyn balalardyń kópshiligi delik kompıýterdegi arnaıy oıyndardy kóp oınaǵandyqtan, áleýmettik jelide shamadan tys kóp ýaqyt ótkizetin jáne oıyn klýbtarynda kóp bolyp, sabaqqa ýaqytynda barmaı, sabaqty kóp bosatatyndar. Mundaı balalar ata-analary ózderiniń jan-dúnıesin, máselelerin, nıetterin túsinbeıdi dep esepteıdi. Zııandy áreketter men ádetterge úıir bolady, ıaǵnı, temeki tartyp, syra, ishimdik ishýden bas tarpaıdy, aqshaǵa bástesip oıyndar oınaıdy. Munyń barlyǵy qumarlyq, zına jasaý, qate baǵytqa ketý. Esten aıyratyn osyndaı esirtkilerge jolaǵan balalar erte jastan jynystyq qatynasqa da túsedi. Bul áreketke erte túsken balalar ózge balalarǵa qaraǵanda tún mezgiline áýes bolady.

Balalardyń 3-4 saǵat emes, tym uzaq ýaqyty oıynǵa ketedi. Olar fılmderdegi qatygezdik pen zorlyq-zombylyq beıneleri sol fılmdi qyzyqty etip qana qoımaı, adamdy ómir súrýge úıretedi, aqyl-oıdyń shymyr bolýyna kómektesedi dep sanaıdy. Sondyqtan da olar zorlyqqa oń kózqaras tanytady. Al bilim jaıyna qalyp, mektepke ýaqytyly baryp, sabaqtaryna qatysýǵa «ýaqyty jetpeıdi-mys». Ata-ana balalarynyń teledıdar aldynda ne kórip jatqanyn, kompıýtermen qandaı sıpattaǵy oıyndar oınap jatqandyǵyn jáne qanshalyqty ýaqyttaryn soǵan jumsaıtyndaryn múldem baqylamaıdy. Ádette dál osyndaı tártiptegi balalar zııandy juqpaly dúnıeniń bárine úıir keledi. Mysaly, spırtti ishimdikterdi áýeli tatyp kóredi, keıinnen syramen jalǵasyp ishkish bolyp ketedi. Temekini tútindetýge qyzyǵady, sodan keıin kúnine úzdiksiz temeki tartatyn halge jetedi. Aqshaǵa oıyn oınap, alǵashynda jeńiske jetedi, sodan bastap qumar oıyndaryna kirige beredi, qaryzǵa belsheden bir-aq batady.

Bul taldaýdan uqqanymyz mynaý. Ata-ananyń qaraýynan qalǵan, baqylaýda bolmaǵan balalar aqparat kózderinen aldyn ala saqtaý sharalary jasalmaǵandyqtan, olardyń neshe túrli jaǵymsyz ádetteri men daǵdylary qalyptasady. Áreketsizdiktiń áserinen, balalar teris baǵytqa túsip ketýi de múmkin jáne balalardyń densaýlyǵy men sabaq oqýyna edáýir kedergisin keltiretini sózsiz..

                  VI bólim

  Aqparattyq tehnologııa bala sanasyna ǵana emes, tárbıesine de, densaýlyǵyna da áser etýde. Mysaly, jarnama, fılm, klıpte kórsetilgen tamasha dúnıeler shyn máninde sapaly ma, joq pa, ata-anamen sanaspaı, satyp alýdy talap etetin balalar da kóbeıdi.

Oǵan qosa, kógildir ekrnadaǵy jarnama men minsiz kelbet te psıhologııaǵa áser etedi. Kez-kelgen jarnama, beınerolıkter men sýretterdegi adamdardyń dene pishini minsiz, ári kelisti. Shynaıy ómirdegi adam beınesine sáıkes kele bermeıdi, óıtkeni, montajdaý, effekt berý jumystary júrgizilip, tym erekshe, kózge kórikti etip kórsetiledi. Al balalar sol minsiz álem men kelbetke elikteýi múmkin. Tek qyz balalar ǵana emes, uldarda da bolatyn jaǵdaı. Jarnamalar men beınejazbalardan kórgen kelisti deneli jigitterge uqsaýǵa tyrysyp, neshe túrli qaýipke barýy yqtımal.

Qyz balalar bolsa, qypsha beldi arýdyń kelisti kelbetine qyzyǵyp, durys tamaqtanýdan bas tartyp, densaýlyqtaryn nasharlatyp alýda. Aýrýhanaǵa tabaldyryǵyn tozdyrǵan emdelýshiler jaıly dárigerler de «kóptegen aýrýdyń túpki bastaý kózi – durys tamaqtanbaýda, aǵzaǵa qajetti azyqpen qamtamasyz etpegendikte» degen bolatyn.

Salaýatty ómirdiń úsh formýlasy – durys tamaqtaný, únemi qozǵalysta, jaqsy kóńil-kúıde bolý jetkilikti. Al bul áreketterdi qazir balalar arasynda azaıýda. Internet bar tórt qabyrǵadan shyqqysy kelmeıdi. Bul balalardyń artyq salmaq jınap, semizdikke beıimdelýin arttyrady. Oǵan qosa, fast-fýd ónimderiniń de jarnamalary eriksiz elirtip, ózine táýeldi etedi. Al negizinen, eń zııandy taǵam túrleriniń biri – osy fas-fýd ónimderi. Ol ish-qurylystyń jumysyn nasharlatpasa, paıdasy joq. Qanshalyqty artyq salmaǵy bar adamnyń ómirine sonshalyqty qaýip tónip turǵandyǵy barshaǵa túsinikti.

Densaýlyq – zor baılyq. Al deni saý balanyń – aqyl-oıy túzý, ómirge qushtarlyǵy basym bolady. Sondyqtan da, jarnamada, ekrandaǵy basqa kórsetilimderde de tym qatty astamshylyq pen ásireýshilikti qoldanbaǵan jón sekildi.

Reseı ǵalymdary N.N. Avdeeva men N.A. Fomın zertteýi boıynsha, balalar ortasyna eń kóp taraǵany ishimdikter men tamaq ónimderiniń, oıynshyqtardyń jarnamalary ár balanyń zııandy ádet qalyptastyrýyna sebepker bolýy múmkin. Bizdiń elimizde ata-analar únemi beıqam halde júredi. Olar jarnamalardyń bala ómirine, onyń densaýlyǵyna qaýip tóndiretinin sezinbeıdi.

Balanyń mektep úlgeriminiń nasharlaýy, sabaqqa barýy da aýqymdy máselege aınalyp otyr. Mektep úlgerimderi úshin ustaz ata-anaǵa shaǵymdansa, ata-ana balaǵa sógis aıtady. Mundaı máseleler búgingi kúni óte jıi týyndaıdy. Ózdiginen úı tapsyrmasyn oryndaıtyn balalar kemde-kem. Jaǵymsyz áreketterge áýes bolǵandyqtan, úı jumysyn oryndaýǵa ýaqytty az bóledi, keıde tipti oryndamaı da barady. Al bul balanyń óz ortasynan bólektenýine, únemi yńǵaısyzdyq týdyryp, qysylyp júrýine ákeledi.

Sonymen qatar, balalar ınternet-klýbtarǵa ınteraktıvti oıyndardy oınaýǵa jıi barady. Onda ýaqyt týraly umytyp, denesin túzý ustaý, kompıýter aldynda uzaq ýaqyt otyrǵandyqtan kózdiń kórý júıesi nasharlaıtyndyǵy jaıynda oılanbaıdy. Al ertesine uıqysy qanbaǵan kúıinde, kóz tamyrlary sharshaǵan, qyzarǵan qalpynda, basy aýyryp áreń dep sabaqqa barady. Al mundaı haldegi balada qaıdaǵy zeıin, oqýǵa degen qaıdaǵy ynta bolsyn?! Sondyqtan da, munyń ózi bala aýdıtorııasyna tolyqtaı teris áser etýshi faktor.

Óz-ózine qol salý – sýııd. Búgingi tańda balalar arasynda óte kóp kezdesip jatqan eń aýyr oqıǵalardyń biri. Ómirin qııýǵa sheshim qabyldaý balanyń psıhıkasynyń shyrmaýyqqa túskenin bildiredi. Sýııd jasaýdan Qazaqstan Reseıden keıingi ekinshi oryn alyp tur. Bul zobalańnyń bizdiń elde keń taraǵanyn osydan-aq bilýge bolady. Statıstıkaǵa júginsek, 100 myń turǵynǵa 26,9 óz erkimen ólýge sheshim qabyldaıdy eken.

Óz-ózin óltirý soltústik aımaqtardaǵy qalalarǵa qaraǵanda, ońtústiktegi jerlerde joǵary kórsetkishke ıe bolyp tur. Shamamen aıtqanda, Almaty qalasynda 100 myń turǵynǵa 5,1 adam óz-ózine qol jumsaıdy. Al Nursultan qalasynda 100 myń turǵynnan 14 adam sýııdke barady. Atalǵan kórsetkishter jyl ótken saıyn ulǵaıýda. Mine, osyǵan qarap-aq jergilikti halyqtyń psıhıkalyq densaýlyqtarynyń tómen deńgeıde ekendigin bilýge bolady. Medıına qyzmetkerleri muny jas bolǵandyqtan psıhıkanyń tez búlinetindiginen dep túsindiredi. Al keıbir pikirler mekteptegi psıhologtardy kinálaıdy. Mektep psıhologtarynyń daıyndyǵynyń azdyǵynan, balalar úshin, eresekter úshin olardyń psıhıkasyn qadaǵalap, saýatty jastardy tárbıeleýde az jumys jasaıtyndyǵynan dep te sanaıdy. Árıne, mektepte tuıyqtalyp, óz-ózdigimen bólektenip júrgen bala qanshama. Óle salýdy jeńil kóretin jasóspirimder osyndaıdan shyǵady.

Qolaısyzdyq, jaısyz seziný – psıhıkanyń eń kúrdeli jaǵdaıy. Zertteý nátıjesi boıynsha: 5% balalar ózderin «jalǵyzbyn» dep sezinetindikterin bildirse, 27%-y keıde solaı sezinetindikterin, 16%-y ondaıdy sırek oılaıtyndyqtaryn, 52%-y eshqashan olaı sanamaǵandyqtaryn kórsetti. Osy balalardyń ishinde 14 paıyzy túnde shoshyp oıanyp, bastyrylyp, úreıden qorqady eken. Al 27 paıyzy bireýden nemese bir nárseden seskenedi. Baıqaǵanymyzdaı, balalar arasynda psıhıkanyń qolaısyzdyqqa ushyraýy asqynyp barady. Ózderin jalǵyz sanaıtyn balalar sol sezimmen qatar qorqynyshty kúıdi de basynan ótkeredi. Bul balanyń kinási emes, tikeleı ata-anaǵa baılanysty, olardyń baladan alshaqtyǵynyń saldary. Balalar ón boıyndaǵy úreıdi, qorqynyshty azapty teleekrannan, ınternettegi neshetúrli beınelerden, kompıýterdegi teris baǵyttaǵy oıyndardy oınaǵandyqtan osyndaı halge túsedi. Eń soraqysy, balalar «qalaı ádemi ólýge bolady» dep te oılanatyndary bar eken. Fılm, kıno, oıyn bolsyn, barlyǵynda jartastan qulap bara jatqan aq kóılek kıgen qyzdyń, ne ómirden batyldyqpen bas tartqan er jigittiń tómen qaraı qulaýy kóptep kórsetiledi. Onyń bári túsirilim barysynda montajben jasalatynyn, birneshe adamdardyń ustap, arqanmen tartyp turý arqyly bolatynyn balalar oılana bermeıdi. Óıtkeni, olar ózdiginen muny oılap taba almaıdy. Jasóspirimder tek syrtqy kórinisti ǵana kórdi jáne soǵan qyzyqty. Sondyqtan da olar úshin jartastan qulaý – eń sátti, ádemi ólý bolyp tabylady eken. Átteń-aı...

Qosalqy mádenıet – qazirgi jastar talaby. Jastar soıologııasynda osy jastardyń qosalqy mádenıeti burynnan mańyzdy bolyp keledi. Beıresmı birlestik retinde damyp, sanalýan bolady. Oǵan qoǵamdaǵy qarym-qatynasta bolatyn orta, áleýmettik ortasy, sonymen qatar olardyń ıerarhııasy. Bul tek Qazaqstanda ǵana emes, búkil álem boıynsha taralǵan júıe. Bizdiń elimizge osy batys pen shyǵystan kelip, kirigip jatyr desek te bolady. Halyqaralyq deńgeıde taralǵan jastar aǵymy retinde mynalardy atap ótýge bolady: hıp-hop, repper, emo, skeıter jáne rokerler.

Emo-kıd – kóbinese depressııaǵa ushyrap otyratyn adam. Ol toptyń arasynan óziniń ashyq alýan tústi túrimen erekshelenip kórinedi, ózimen pikirleri saı keletin, birdeı oılaıtyn adamdardy izdeıdi. Emonyń ədettegi shash pishini qıǵash qıylǵan, murynnyń ushyna deıin jetetin, bir kózin jaýyp turatyn kekiliniń bolýy, al artqy jaǵynda ər jaqqa qaraı jalbyrap turatyn qysqa qıylǵan shash bolyp tabylady. Jigitter de, qyzdar da erinderin denesiniń túsine saı boıaýy, tonaldyq kremdi paıdalanýy múmkin. Kózderin qaryndashpen nemese týshpen qoıýlap boıaıdy da, osyǵan baılanysty ol kózder ashyq betindegi tústi tańba bolyp kórinedi. Tyrnaqtaryn qara lakpen boıaıdy. Emo-kıdter eki tústi órnekteri men stıldik belgileri bar qyzǵylt-qara tústi kıim kıedi. Kıimderiniń negizgi tústeri qara jəne qyzǵylt bolyp tabylady, biraq basqa da ersi tústeri bar kıimderdi kııýge de jol beriledi.

Bul elimizde túbegeıli joq nárse deýge bolmas. Túkpir-túkpirde osyndaı aǵymdardy nasıhattap, eliktep júrgen jastarymyz óte kóp. Alaıda jastardyń shaǵyn mádıenıetterge kirigýiniń bári nashar bola bermeıdi. Árbir adam jeke tulǵa. Zamannyń talabyna saı jastardyń da qalaýy men kózqarasy ózgerip otyratyny belgili qubylys. Olar qandaı da bir mádenıettiń ókili bolǵysy kelip, jańashyldyqqa umtylýy qalypty jaǵdaı. Mundaı áleýmettik ahýal ár zamanda ártúrli oryn alady. Jiptiń eki ushy bar demekshi, mundaı áreket, belgili bir topqa múshe bolý balalarǵa keri áserin de tıgizip jatady. Olardy teris ádetterge úıretýi de múmkin jáne sonyń áserinen balanyń dene densaýlyǵy men psıhıkalyq densaýlyǵyna zardap ákelýi ǵajap emes. Al joǵaryda atap ótken «Emo» degenimiz dál osy atap ótkenimizdeı, zııanyn tıgizedi. Emo degenimiz – óz emoııalaryn adamdardyń kózinshe kúlý, jylaý arqyly, kóńil-kúıi nasharlaǵanda tamyrlaryn kesý, tipti óz-ózin óltirý sııaqty teris daǵdylardy nasıhattaýshylar. Mundaıǵa shoshyna qaraǵan balalar, uqsaǵysy kelip qyzyǵa da qaraıdy. Sondyqtan balalarǵa budan basqa da shaǵyn mádenıetterdiń atrıbýttarynyń teris baǵyty men oń jaǵyn uqtyra bildiretin eresekterdiń aqyly men kómegi kerek.

                                                VII bólim

 Balalardyń aqparattyq qaýipsizdigi qanshalyqty eskeriledi? Ata-analardyń múmkindigi qandaı?

Aqparattyń ara-jigin ajyratyp bilýde, bala ata-anaǵa jıi elikteıdi. Olardyń tanym-túsinigine kóp kóńil aýdarady. Ata-ana jaman oıǵa jaqyn bolsa, ne bolsa sony jamandasa bul áreketi balaǵa da áser etedi.

Psıholog mamandardyń pikiri boıynsha: «ata-ananyń tárbıesine barlyǵy baılanysty. Balalarynyń rejımin qadaǵalap, bos ýaqyttaryn da tıimdi jumsaýy kerk. Al ata-ana tarapynan baqylaý bolmasa, ol balalar óz bilgenderin isteıdi, tipti kúni boıy teledıdar kórip otyra beredi».

Qazirgi kezde eresek adamdardyń ózi kóp qatelesip, balaǵa durys aqparat bermek túgili, ózderi jalǵan aqparatty shyn dep qabyldaıdy. Sondyqtan eresek qaýymǵa da aqparattyq ortany qabyldaýda ara-jigin ajyratyp bilý mádenıetin qalyptastyrý kerek sekildi. Bul týrasynda kóptegen jýrnalıster de óz pikirlerin bildirip keledi. Aqparattyń shynaıy nemese jalǵan ekendigin saralaı biletin jáne kórgen, estigen aqparatty durys jaǵynan paıdalana bilýge úıretken abzal. Aqparat aǵynynyń teris áserinen balalar túgili eresek qaýymyn da saqtaý úshin, olardy sol taqyrypta jasalatyn arnaıy sabaqtarǵa da jiberip otyrý kerek sekildi.

Ata-ana balaǵa kóp ýaqytyn arnamaıdy, shamamen 4-5 saǵatqa ǵana birge bolýy múmkin. Sol sebepti balalardyń oıy da ekige bólingen, keıbiri áke-shesheleri armandaryn aıtqyzbaı-aq biledi dese, keıbiri «ata-anamyz bizdi túsinbeıdi» dep sanaıdy. Óıtkeni, ata-ananyń balamen qarym-qatynasynda kúndelikti bir ǵana taqyryp qozǵalady: sabaqqa barýy jáne tamaqtanýy. Al olardyń qandaı aqparatty kórip, ne qabyldap jatqanyn, ınternette qansha saǵat otyrǵandyǵyn, qandaı oıyndar oınap jatqandyǵynan beıhabar.

Árıne, ata-ana balasyna jamandyq tilemes. Alaıda balasynyń bos ýaqytynda nemen aınalysyp júrgenin, qandaı isterge qyzyǵatynyn, mektepte qandaı jetistikke jetkenin, ne búldirgenin bilmeıtin, qyzyqpaıtyn, suramaıtyn, balasymen baılanysta bolmaıtyn ata-analar barlyǵynan habarsyz bolady.

Balalardyń jas aıyrmashylyǵy men jynysy da ózindik mańyzy bar faktorlar. Óıtkeni, balanyń jasy ósken saıyn ata-anaǵa kóp nárse aıta bermeıdi. Aqparattyq keńistikten neni qabyldap, neni kórip jatqanyn ejiktep aıtý, talqylaý bolmaıdy. Oǵan eresek balalar da, ata-ana da asa qatty nıetti emes. Paıyzben kórsetkende de bul jaǵdaılar anyq baıqalady. Mysaly, 6 men 9 jas aralyǵyndaǵy balalardyń 76 %-y teledıdardaǵy kórgen habarlaryn ata-anasymen birge talqylaıdy. Al 16 men 18 jastaǵy eresek balalardyń tek 53 %-y ata-anamen kórgen habarlaryn bólisedi. Olardyń ishinde qyzdar basymdyqqa ıe bolyp otyr. Uldar az kórsetkish kórsetýde. Iaǵnı, er balalar ata-anasyna kóp aqparattardy aıta bermeıdi, talqylaýdan da qashyńqyraıdy.

Statıstıka málimetinshe de, ata-analar ul balaǵa qaraǵanda qyz balaǵa kóp nazar aýdarady eken. Qyzdardyń úı jumysy, sharalarǵa qatysýy sııaqty mekteptegi qyzyǵýshylyqtaryna ata-analardyń 73 paıyzy kóńil bóledi. Al uldarǵa ata-analardyń 63 paıyzy ǵana qyzyǵýshylyq tanytady. Sonymen qatar, ata-ana qyzdarynyń ne istegeni, bos ýaqytyn qaıda ótkizgenine tolyqqandy mán berse, ul balalarǵa az qyzyǵýshylyq tanytady. Mine, bul teńsizdik ata-ananyń qyz bala men er balanyń aqparattyq saýatyn bilý kezinde de anyq baıqalady.

Negizinen qyzdarǵa qaraǵanda er balalar neshe túrli kórinisterge, kompıýterlik oıyndarǵa, ekrandaǵy beınelerge áýes keledi. Olardy ınteraktıvti oıyndar men qatygezdik, zorlyq ister qyzyqtyratyny da anyqtalǵan. Sondyqtan da, ata-ana balasymen tyǵyz qarym-qatynasta bolsa, olardyń máselelerin ashyq surap, óz aldarynda qysylmaı erkin bolýyna jaǵdaı jasasa, bala da ata-ana aldynda aqtarylyp sala beredi. Óz oılaryndaǵy mazasyz jaıtty aıtyp, máselelerin talqylap, ata-ana kórsetken jolmen, aıtqan aqylmen júrýge úırenedi.

Ata-ana balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin arnaıy jadynamalardy bilgen abzal. Aqparattyq qaýipsizdikti arttyrý – balaǵa zııandy aqparattardy, ásirese, ınternettegi taratylatyn málimetterdi alý balanyń densaýlyǵyna, onyń oılaý qabileti men onyń fızıkalyq, rýhanı, psıhıkalyq, adamgershilik turǵydan damýyna zııan keltirýiniń aldyn alý jáne joıý. Bul qaýipsizdikti qamtamasyz etý – ata-analardyń moınynda. Sondyqtan da ata-ana mindeti – balasynyń ınternetti paıdalaný mádenıetin qalyptastyryp, onyń qalaı qoldanyp jatqandyǵyn óz baqylaýynda ustaý.

Internettiń qaýipti ekenine myna málimetter arqyly taǵy da kóz jetkizýge bolady. Eń pornografııa jaıly, zorlyq áreketter men esirtki, zań boıynsha tyıym salynǵan nárselerdi jarııalaıtyn saıttar balaǵa eń qaýipti bolyp tabylady. Sonymen qatar, oıyndar, qumar oıyndar, forýmdar men áleýmettik jeliler de balanyń dene saýlyǵy men oı saýlyǵyna da qaýip tóndirip tur. Internette alaıaqtar óte kóp. Olar balalardy aldap ketip, sana-sózimine aýyr soqqy jasaýy múmkin. Shynaıy ómirde aldanyp qalǵan balalar táýekel etýden, bolashaqqa erkin qadam jasaýdan tartynshaqtanyp turatyn bolady.

Aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý barysynda qarapaıym ǵana nárselerge nazar aýdarylmaıdy. Myna jeti erejeni ata-analar este saqtaýlary qajet.

Birinshiden, balalardyń ınternetti ne úshin qoldanatyny, qaı maqsatta qaraıtynynan habardar bolý.

Ekinshi keńes, balanyń qandaı chat men toptarǵa tirkelgenin, kimmen aralasatynyn surap, bilip otyrý. Ata-ana balasyna paıdaly chatta otyrýyna ruqsat bergenmen, sport pen mýzyka, basqa da sabaqtar boıynsha dostarymen tek qana ortaq chatta aralasýyn talap etken jón.

Úshinshiden balaǵa eskertetin jaıt, mobıldi telefon nómeri men úıdiń mekenjaıyn, qaı mektepte oqıtyny jaıly bógde adamǵa aqparat bermeýdi úıretý kerek. Otbasynyń, óziniń sýretterin barlyq jerge júktemeý kerektigin eskertip otyrý qajet.

Tórtinshi ereje, bala ózine nemese ata-anasyna belgisiz bireýlerden kelgen faıldardy ashýǵa bolmaıtynyn túsindirý kerek. Óıtkeni mundaı faıldar ádeıi maqsatpen jiberilip, onda vırýstar, agressıvti sýretter men vıdeolar, zııandy aqparattar bolýy múmkin.

Al besinshi keńes, balaǵa ınternette basqa adamnyń atyn jamylyp jalǵan aqparat taratyndardyńkóp ekendigin aıtyp, aldanýdyń aldyn-alý kerek. Jalǵyz ózi, ata-ana ruqsatynsyz ınternette tildesken adammen shynaıy ómirde tanysýǵa eshqashan barmaý kerektigin túsindirip, ár ata-ana óz balasymen jumys jasaý qajet.

Altynshy ereje, ınternette bireý aýyr sóz aıtsa, renjisse, agressıvti energııa berse, kinálap, balaǵattaıtyn jaǵdaı jasamaı, is-áreketin qadaǵalaýǵa úıretý kerek. Mundaı sátte ata-ana balasymen birge ekenin uqtyryp, bala ata-anaǵa barlyǵyn aıtýǵa beıim bolýy kerek.

Al sońǵy keńes: ınternet qaýipsizdigi salasynda qyzmet jasaıtyn mamandarmen baılanysyp, kompıýterde súzgileý programmalaryn ornatyńyz. Bala ınternetke kirip aqparat izdegende ekran qaptalyndaǵy neshe túrli uıatty jarnamalar men beıneler kórsetilmeýdiń aldyn alady. Bul asa mańyzdy. Óıtkeni, ınternette bul kórinister izdemese de eriksiz shyǵyp, kórer kózge baqyraıyp kórsetilip turatyn teris aqparattar.

70 % ata-ana óz balasyn ártúrli aqparattardan qorǵap júrmiz dep sanaıdy. Nazar aýdaratyn nárse, ata-analar men balalar eki túrli jaýap qatady. Ata-ana balalaryn baqylaýda ustaıtyndyqtaryn aıtsa, balalar ata-analarynyń kóp nárseden beıhabar ekendigin aıtty. Bul ata-ananyń balany qadaǵalap júrmiz dep oılap, aldanýy. Mysaly, 9% ata-ana balasynyń qandaı kompıýterlik oıyndar oınaıtynyn, kompıýterlik klýbtar men ınternet kafelerdiń qaısysyna baratyny, ne isteıtindikterin baqylamaımyz nemese bul jaǵyn sırek qadaǵalaımyz dese, balalardyń jaýaby boıynsha 22 %-y baqylaýsyz jiberiledi eken

Tehnıkalyq quraldardy qoldanýda da aıyrmashylyq bar. Mysaly, úlkenderdiń basym kópshiligi qarapaıym smartfondy qalaı qoldaný kerektigin jasóspirim balalardan úırenip jatady. Sondyqtan da, kóp ata-ana balasynyń ınternetti qalaı qoldanyp otyrǵandyǵyn da, ne bolmasa ondaǵy nárselerdiń bárin qalaı jasalyp jatqanyn da uǵa bermeıdi, bilmeıdi. Budan shyǵatyn qorytyndy, ata-analardyń ózderine balalardyń bolashaǵy men aqparattyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin, zııandy aýdıo-vıdeo, áleýmettik jeli, kompıýterdegi oıyndardyń zııandy tustary men aqparattary týraly málimetter berilý kerek. Ata-ana bárin bilýi kerek, qaýiptiń qalaı tónip turǵanyn kórý kerek.

Muǵalimder men oqýshylardyń aqparattyq tehnologııa salasyndaǵy bilimderin salystyrǵanda balalar alǵa shyǵyp ketedi. Óıtkeni olar tez úırenýge, oılap tabýǵa beıim. Olardyń mılary jańa, jańa álem, jańa tehnologııa. Sondyqtan da balalardy tek muǵalimder túzeı almaıdy, olarǵa qorshaǵan qoǵam da óz áserin beredi. Aralasatyn dostary men jaqyn týystarynyń da ózindik paıdasy men kesiri tıip jatatyny ras.

Jalpy balanyń aqparattyq keńistiktegi quqyǵyn mektep qana qorǵaýy tıis deý qate uǵym. Balanyń jaqsy tárbıe alýy mektep muǵalimderinen bólek, ata-ana, týystar men balanyń aralasatyn ortasy, teledıdardaǵy paıdaly habarlarǵa tikeleı baılanysty.

Balalardyń aqparattyq qaýipsizdigi úshin densaýlyq saqtaý organdary men kámeletke tolmaǵandardyń isi jónindegi ınspekııalar barynsha jumys isteıdi eken. Al ata-analardyń pikirinshe, jergilikti, oblystyq deńgeıdegi Bilim departamentteri, ókimet organdary, úkimettik emes uıymdar bul máselege salmaqty túrde qaramaıdy eken. Al bıznes qurylymdary múlde qyzyǵýshylyq týdyrmaıdy.

Sondyqtan da, keıbir iri qalalarda turatyn ata-analar dáriger, psıholog mamandaryna senim bildirip, olardyń qabyldaýlaryna qatysyp, ózderi bala úshin jumystanady eken. Al aýyldy jerdegi turǵyndardyń oǵan barýǵa, birinshiden, ýaqyty tapshy, ekinshiden, qarjy máselesi kedergi jasaıdy.

Eger de ata-ana tarapynan balanyń ómirine degen qyzyǵýshylyq mol bolsa, olarmen aqparattardyń teris, burysyn emin-erkin otyryp talqylasa kóptegen jaǵymsyz ádetterdiń aldyn alǵan bolar edi. Mysaly, balalar teledıdardy az qarap, kompıýterlik oıyndardy azaıtar edi. Internettegi erotıka mazmunyndaǵy nárseler men vıdeolardy shekten tys qaraý zııandy ekenin uǵynady. Ekrandaǵy zorlyq-zombylyqty durys dep sanaıtyn balalar sany azaıyp, ondaı sıpattaǵy kórinisterdi basqa balalarǵa taratýǵa áýes bolmas edi. Óıtkeni bala da aqyldy, túsindirip aıtsań, úırenýge beıim keledi. Sondyqtan da, olar durys emes nárseni bilýi kerek, sonda qatygezdikke toly oıyndardy oınaýdan alshaqtap, óz ómirlerin baǵalaı bastaıdy.

Ata-ana balalardyń jaqsy ne jaman jol tańdaýynda úlken ról atqarady. Balalardyń aqparattyq qaýipsizdigin saqtaý – ata-ana retinde boryshy. Sondyqtan da, ata-analar balaǵa oryndy tyıym da sala bilip, baqylaý da ustaǵan jón. Bul óz nátıjesin beretin jaqsy tárbıe bolmaq.

                                                VIII bólim

 Álem elderi balalardyń aqaparattyq qaýipsizdigin qalaı qorǵaıdy? Olardaǵy tyń tehnologııa men zańmen bekitilgen tyıymdar qandaı? Al Qazaqstanda she?

Balalardyń aqparattyq qaýipsizdigi tek bir ǵana otbasynda, bir ǵana elde emes, bútkil álem boıynsha talqyǵa túsken jáne túse beretin taqyryp. Sondyqtan da, álemdegi demokratııalyq elderde arnaıy zań qarastyrylǵan:

• Jasóspirimderdiń adamgershilik qasıetteri men aman-saýlyǵyna qarsylyq ákeletin aqparattardyń taralýyna jáne taratylýyna zań boıynsha qatań tyıym salynady.
• Balalardyń dene densaýlyǵyna jáne oı-sanasynyń damýyna zııan keletin bolsa, ol aqparattardy saraptaýdan ótkizip, qarastyrady.
• Balaǵa teris daǵdylardy úıretetin aqparattyq ónimderdiń arnaıy tizimi jasalady.
• Zııandy aqparattardan balalardy qorǵaý maqsatynda baqylaıtyn, qadaǵalaýda ustaıtyn organdar qurylǵan.
• Al eger zańda belgilengen talaptarǵa saı emes zańsyz taratylatyn aqparattyq ónimder bolsa, oǵan qatań túrde shara qoldanylyp, jaýapkershilikke tartylady.

Balalardy qorǵaý úshin buqaralyq aqparat quraldaryna shekteý qoıylǵanymen, bul shet memleketterdiń barlyǵyna aqparattardy jetkizý kezinde kedergi keltirmeıdi. Bul shet elderde jasalǵan tájirıbeden alynǵan qorytyndylar bolatyn.

Eýropa elderiniń tájirıbesinde jan-jaqty barlyǵy qarastyrylǵan. Mysaly, ondaǵy televızııa salasynda bekitilgen zańdy berik ustanyp, arnalardan kórsetiletin baǵdarlamalarda balalardyń rýhanı oıyna, fızıkalyq jáne adamgershilik sanasyna keri áserin tıgizetin kórinister men aqparattar kórsetilmeıdi. Kúsh jumsaý men zorlyqty nasıhattaıtyn baǵdarlamalardyń ekranǵa shyǵýyna tyıym salynǵan. Telearnalardan bólek, balalar únemi qoldanatyn ınternetti de zań júzinde qolǵa alynǵan. Internette balalarǵa jaqsy kórinip, biraq zańǵa qaıshy materıaldardy jarııalaıtyndardy anyqtap alýǵa bolady. Osyndaı aýqymdy jumystardy atqarý úshin jasóspirimderdi qorǵaı alatyn arnaıy organdar qurylyp, olar zańda kórsetilgen talaptardyń oryndalmaǵanyn baıqasa, zańda belgilengen kólemde aıyppul salady.

Sonymen qatar, balalar qaraýǵa bolmaıtyn baǵdarlama bastalǵanda eskertpe retinde dybystyq sıgnaldar nemese eskertý sharalary, belgileri kórsetilýi kerek. Ata-analar jasóspirimderdiń kórip otyrǵan baǵdarlamasyn retteý úshin, jańa modeldi qoldaný arqyly, ondaǵy artyq aqparattardy, vırýstardy tazalap, súzgiden ótkizip alasyz. Bul kompıýterge de baılanysty, óıtkeni bala kompıýterdi de kóp qoldanady. Mundaı súzgileýdi ornatyp alý úshin arnaıy programmamen aınalysatyn aqparat quraldary qyzmetkerlerine júginýge bolady.

Kanada men AQSh-ta 2000 jyldan beri kereksiz kórsetilimderdi buǵattap, kod qoıylmaıtyn teledıdarlardy satýǵa tyıym salynǵan. Bul ata-ananyń balqylaýyna úlken kómek. Mundaı kodtaý programmasynyń ózi balalardy olardyń sanasyn ýlaıtyn, adamgershilik qasıetterine nuqsan keltiretin telebaǵdarlamalardan qorǵaý maqsatynda oılap tabylǵan bolatyn. Eldiń bolashaǵy ósip kele jatqan jasóspirimder bolǵandyqtan, qarjyny aıamaý kerek. Mysaly, Amerıka Qurama Shtattary 2004 jyldary barlyq oqý oryndarynda kontentti súzigiler bar programmalardy engizýge 9 mln. dollar bólgen bolatyn. Oǵan qosa, memleket mektepterge tehnıkalyq turǵydan qoldaý men kómek kórsetýge kepildik bergen edi.

Telefon shalý kezinde qalaı aqy tólenetin bolsa, dál sol sekildi bul usynylatyn qyzmet úshin de aqy tólenedi. Ol programmanyń aty «pay-percall» dep atalady. Onda «ereje 900» degen qyzmet túri bar. Bul telefonmen baılanysý kezinde qoldanylady. Qazirgi kezde neshe túrli qońyraýlar alǵanda uıaly telefondaǵy birliktiń barlyǵy joıylyp, aqsha urlaýshylardyń isteri kóbeıip ketti. Ondaı maqsattaǵy qońyraýlar 900 sanynan bastalady eken. Ata-analarǵa kómek retinde, bul programma 900 sanynan bastalatyn nómerlerden kelgen qońyraýlardy ózdiginen dereý óshirip tastap otyrady. Sonymen qatar, balalar ózara telefonmen uzaq sóılesse de, qaljyńdassa da óz erkilerinde, oǵan aqsha tólemeıdi jáne olardy zııandy aqparattardan únemi qorǵap otyrady.

Amerıka Qurama Shtattary men Kanada elderindegi kodtaıtyn qurylǵysy joq teledıdarlardy satylymǵa shyǵarmaý, tyıym salý basqa memleketterge de úlgi boldy. Memlekettiń quzyrynda turǵandyqtan, satylymdy únemi tekseriste ustaıdy.

Taǵy bir qyzyǵatyn dúnıe, AQSh-ta aqparat taratýǵa da erekshe kóńil bóledi. Olarda jańalyqtarynda eshqandaı jaýyzdyq pen qatygezdik oqıǵalaryn kóre almaısyz. Jáne Qazaqstandaǵy jekemenshik telearnalar sekildi «adam qanyn» olar ekranǵa shyǵarmaıdy, kórsetpeıdi. Óıtkeni, zań boıynsha tyıym salynǵan. Munyń barlyǵy memlekettik retteý bolyp tabylady jáne ol óz nátıjesin berýde.

Al Japonııa elinde erotıka nemese zorlyq-zombylyq kórsetiletin bolsa, tıtr arqyly, ne bolmasa sol baǵdarlamany jaryqqa shyǵar aldynda ınternette jáne buqaralyq aqparat quraldary aldynda eskertý jasalyp, aldyn alady. Tek bul memleketter ǵana emes, Franııa da, Italııa da bul jaǵdaıǵa beı-jáı qaramaıdy. Qandaıda bir habar taratatyndardyń balanyń psıhıkasyna, adamgershilik aryna, rýhanı damýyna zııan tıgizetin bolsa, olardy qatygezdikke baýlyp, ádepsizdikke beıimdeıtin jáne násildik, seksýaldyq, din men ulttyq sıpattaǵy baǵdarlamalardy kórsetýge eshqandaı quqyqtary joq.

Evropalyq Odaq pen Amerıka Qurama Shtattary arnaıy jasalǵan baǵdarlamalardy qarjylandyryp otyrady. Sonyń biri, «Qaýipsiz Internet». Mundaı áleýmettik baǵyttaǵy baǵdarlamany jasóspirimdi qorǵaý maqsatynda ulttyq ortalyqtar qura alady.

Ulttyq ortalyqtar ereje boıynsha tórt baǵytta qarastyrylady.

Birinshi, zańǵa sáıkes kelmeıtin materıaldardy izdep tabatyn arnaıy qaýyrt jeli quryp, onyń jaqsy áreket jasaýyn qamtamasyz etý.

Ekinshi, ata-analar men jasóspirimderdi ınternettiń olarǵa ákeletin paıdasynan bólek, tóndiretin qaýip-qater jaıly da túsindirý kerek.

Úshinshi, balalarǵa jeke keńes beretin «qaýyrt jeli» dep atalatyn jeli qurý.

Tórtinshi, ınternettegi kontentti rettep otyratyn súzgileýdi qurý kerek.

Damyǵan memleketterdiń ózderi balalarǵa aqparattyń teris áser etýinen seskenip, aldyn alý maqsatynda túrli sharalar qoldanyp keledi. Olardyń mundaı usynystaryna bizdiń elimiz de qulaq túrip, áreketke kirisse, nur ústine nur bolar edi.

Zamanaýı baǵyttaǵy buqaralyq aqparat quraldarynyń jasóspirimder aýdıtorııasyna agressııa men ádepsiz daǵdylardy ákeletindigine batys elderi burynǵy zamanda-aq ushyrasqan. Sondyqtan da, ol memleketterde balalardyń aqparattyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin, jasóspirimderdiń quqyqtarynyń taptalmaı, qorǵaý salasyn jaqsartý úshin, arnaıy memlekettik retteý júrgizilgen. Qazirgi tańda sol memlekettik retteý odan saıyn joǵary deńgeıge jan-jaqty qarastyrylyp, damý ústinde.

Qoǵamdyq sharalar – balalardyń aqparat keńistiginde qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń birden-bir joly. Mundaı sala boıynsha iri akııalar jasalyp, zertteýler júrgizip jáne onyń qorytyndysyn buqaralyq aqparat quraldarynda jarııalaý tıimdi.

Amerıka Qurama Shtattarynyń qoldaýymen jaryqqa shyqqan baǵdarlamalardyń on jyldyq esep berý qorytyndysy buqaralyq aqparat quraldarynda jaryqqa shyǵý arqyly, barlyq elderge erkin tarady. Amerıkandyq telearnalar qaýipsiz memlekette ómir súrip, bekitilgen talap pen sharttardy buzbaıtyndyqtaryn moıyndaǵan bolatyn. Eger qalaı bolǵanda da shart buzylýy múmkin jaǵdaı bolsa, onyń basqa da joldary qarastyrylady. Oǵan arnalǵan arnaıy uıymdar ashylǵan, olar barlyq nárseni zerttep, qadaǵalap baqylaýda ustaıdy. Eń qyzyǵy Amerıkada ájelerden qorqady. Iaǵnı, amerıkandyq ájeler teledıdardan kórsetiletin barlyq baǵdarlamalardy qarap otyrady. Sol ájeler assoıaııasy jyl saıyn qaı arna birinshi orynda turǵanyn habarlaıdy. Al balalardyń quqyǵyna qaýip tóndirgen telearnalar jarnamalyq qarjysynan aıyrylady. Mine, osyndaı habarlardy ájeler jetkizip otyratyndyqtan, amerıkada telearna ujymdary analar men ájelerden seskenedi.

                                                IX bólim

Álemdegi bes mańyzdy ınternet kompanııa bala qaýipsizdigi úshin koalıııa, memorandýmdar men kelisimder quryp barynsha áreket jasaýda.

Ol kompanııalar «NCMEC» dep atalatyn tastandy jáne japa sheýshi balalar ulttyq ortalyǵymen birigedi. Sondaı-aq, AOL, Yahoo!, Microsoft, EarthLink jáne United Online balalarǵa zııandy áreketterdi joıatyn tehnologııalardy kúsheıtip, NCMEC ulttyq ortalyǵymen birge tehnologııalyq koalıııany qarjylandyrady. Jumyla kótergen júk jeńil demekshi, birlesip istegen jumys qashan da óz nátıjesin kórsetedi.

Bul koalıııa negizgi tórt maqsattan turady.

Birinshi maqsat: balalardy seksýaldyq turǵydaǵy anaıy ádettermen bala tárbıesin buzatyn aqparattardy taýyp, múldem joıý jiberetin tehnologııalardy damytý.

Ekinshi, ındýstrııada aqparattyń taralý jıiligin jaqsartý júzege asyrylady. Pornografııa, erotıka sıpattaǵy materıaldardy tolyǵymen toqtatý úshin jeli operatorlaryna shekteý qoıý kerek.

Úshinshi, negizgi mindet, balalar dıstrıbıýterleri men olardyń pornografııasy naqty belgilegen zań jobasyn jetildirý.

Tórtinshi, ınternet-provaıder. Olar tyıym salynǵan foto nemese aqparattardy izdemeıdi, ıdentıfıkaııalaıdy. Oǵan mysal retinde aǵylshyn tilinde «British Telecommunications» dep atalatyn Brıtan telekommýnıkaııasy ınternetten balalar tek baqylaý qorynyń aqparattaryn paıdalana alatyn ınternettik trafık usynǵan edi. Balalar teris aǵymdaǵy aqparattardy izdese de, «URL bet tabylǵan joq» degen habarlama shyǵatyn bolady.

Amerıka Qurama Shtattarynda vırtýaldy qaýipsizdik úshin ashylǵan arnaıy top barsha ata-anaǵa mynadaı aqparattar berdi:

- «Balalar kompıýterlik oıyndardy oınaǵanda, ınternet arqyly qandaı da bir materıaldy izdegende nemese hat jazý kezinde qasynda bolý. Vırtýaldy Qaýipsizdik Tobynyń mamandary vırtýaldy keńistikte balalaryn tek baqylap qana qoımaı, balalar arasynda kompıýter men ınternetti durys qoldana bilý mədenıettiligine tərbıeleıdi dep sanaıdy.

- Ekinshiden, kompıýterdi otbasy músheleri kóp júretin jerge ornatý kerek, sebebi ol balanyń tosyn tərtibin birden baıqaýǵa múmkindik beredi.

-Úshinshiden, vırtýaldy keńistikten keletin qaýipti balalardan jasyrmaý kerek, kerisinshe ata-ana balasyna shekteýler men tyıymdar nelikten qoıylǵandyǵyn túsindirip, aıtyp bergen jón dep sanaıdy mamandar. Alaıda, balalardy qorqytpaı, tek olardy qulaǵdar etken jón dep keńes beredi. Osynyń barlyǵy balalardyń Internetti qoldana otyryp dostarymen sóılesýge, basqa da jumystarmen aınalysýǵa, ıaǵnı tolyqqandy tirshilik etýi úshin jasalady.

-Tórtinshiden, Vırtýaldy Qaýipsizdik Tobynyń mamandary kompıýterdi birneshe qoldanýshy úshin bólip qoıý kerek dep sanaıdy. Kóptegen operaııalyq júıeler, onyń ishinde Windows XP, Mac OS X jəne Linux júıeleri balalar men ata-analar úshin jeke akkaýnt qurýǵa múmkindik beredi. Eger ata-ana balasynyń baıqaýsyzda qandaıda bir faıldy joıyp alady dep qoryqsa, onda operaııalyq júıeniń negizgi qoldanýshysy retinde belgili-bir tyıymdardy ornata alady nemese ekinshi dərejeli qoldanýshynyń, ıaǵnı, balanyń əreketine shekteý qoıa alady.

-Vırtýaldy keńistiktegi qaýipsizdikke keletin bolsaq, ata-ana veb-braýzerlerde, Internet Explorer, Mozilla Firefox, Google Chrome navıgaııa júıelerinde ata-analyq baqylaý fýnkııasyn qoldana alady. Mysaly, Internet Explorer veb-braýzerinde vırtýaldy saıttarǵa ata-ana ornatqan parol arqyly ǵana kirýge bolatyn fýnkııa bar».

Bul aıtylǵan keńesterdi árbir ata-ana óz ómirlerinde qoldanatyn bolsa, balalardyń aqparattyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý jolynda eńbekteri óz nátıjesin berer edi.

Eń bedeldi dep tanyǵan kompanııalardyń biri «Microsoft» kompanııasynyń ózi balalarmen únemi tyǵyz baılanysta bolý kerektigin aıtady. Internet jaıynda ashyq sóılesip, ınternetti qoldaný kezinde baqylaýsyz qaldyrsa qandaı qaýipke tap bolatynyn túsiný ata-anaǵa da, balaǵa úshin de mańyzdy.

Ata-ananyń bárin jaman deýge bolmaıdy. Olar óz balalaryn janushyra qorǵaýǵa árdaıym daıyn turady. Jáne solaı istep júrmiz dep esepteıdi. Biraq balalardyń vırtýaldy álemde tártipterin udaıy baqylaýda ustaı almaıdy. Sol sebepti de keıbir uıymdar barlyq kúshterin tikeleı balalarǵa arnap otyr.

Oǵan mysal retinde Reseı Federaııasyndaǵy Tótenshe oqıǵalardy basqarýdyń federaldy agenttiginiń bekitken erejelerin ataı alamyz. Ol agenttiktiń vırtýaldy saıtynda balalar ınternetti qoldaný kezinde myna erejelerdi buzbaýǵa mindetti dep kórsetilgen:

1) Men ata-anamnyń ruqsatynsyz ózimniń meken-jaıym, telefon nomerleri, ata-anamnyń jumys ornyn/jumys telefondary, mekteptiń ataýy nemese onyń ornalasqan jeri týraly aqparatty bermeımin.

2) Meni abyrjytqan kez-kelgen aqparat týraly óz ata-anama birden habarlaımyn.

3) Men ata-anamnyń ruqsatynsyz eshkimmen kezdesýge kelisim bermeımin. Eger ata-anam ruqsat berse ǵana men tek qoǵamdyq oryndarda, adam kóp jerlerde kezdesýge baramyn nemese kezdesýge anam ne əkemmen birge baramyn.

4) Men basqa adamdarǵa eshqashan ata-anamnyń ruqsatynsyz fotosýretterimdi nemese basqa nərselerdi jibermeımin.

5) Meni alańdatqan habarlamalarǵa jaýap bermeımin. Mundaı habarlamalardy alǵanyma men kinəli emespin. Eger osyndaı jaǵdaı týyndasa, ata-anam qajet mekemege shaǵym túsirý úshin men birden olarǵa habarlaımyn.

6) Men vırtýaldy keńistikti qoldaný týraly erejelerdi ata-anammen talqylaýǵa tyrysamyn. Biz birlese otyryp, meniń kompıýterde qansha ýaqyt otyratynymdy, qandaı saıttarǵa kire alatynym týraly aqyldasyp sheshemiz. Men ata-anamnyń ruqsatynsyz basqa qadamdarǵa barmaımyn».

Bul Reseı elinde bekitilgen ereje bolǵanymen, barlyq elge qajetti tártip. Eger ár bala dál osy mindetterin óz-ózderine qaıtalap, talap qoıatyn bolsa, olar qalaı bolǵanda da ata-anaǵa jaqyn qalyptasady.

Anglııada balalarǵa seksýaldy zorlyq-zombylyq kórsetilse, oǵan qarsy sharany balalardy eksplýataııalaý men Vırtýaldy qaýipsizdik ortalyǵy atqarady. Bul ortalyq halyqaralyq uıymdarmen birige otyryp, kóptegen qyzmetter jasaıdy. Pedofılderge qarsy kúres kezinde quqyq qorǵaý organdarymen birlese otyryp kúres júrgiziledi. Olardy izdestirý kezinde chattardy, mobıldik hattar men áleýmettik jelilerdi, ıaǵnı, facebook, vkontakte, instagram, twitter jáne taǵy basqalaryn da tekseristen ótkizedi. Vırtýaldy qaýipsizdik ortalyǵy muǵalimder men ata-analarǵa vırtýaldy baǵdarlama men arnaıy sabaqtar toptamasyn quryp shyqty. Bul arqyly balalardyń jaman adamdarmen baılanysý kezinde habarlap otyrady.

Biraq bizdiń qoǵam bul taqyrypta máselesin keń túrde talqylap kórgen joq. Qazaqstanǵa da joǵaryda atap ketken elderdegideı aqparattyq kompanııalar men aqparattyq keńistikte balalardyń qaýipsizdigin qorǵaıtyn azamattyq baǵyt keńinen nasıhattalýy qajet.

Agressııany taratýǵa beıim buqaralyq aqparat quraldary bútkil birtutas qoǵamǵa zııanyn tıgizedi. Muny memlekettik organdar men aqparat taratatyn kompanııalar anyq túsinýi qajet. Qoǵam nazaryn aýdartý tek qana joǵarydaǵy bılikte emes, qarapaıym halyqtyń da qolynda tur. Eger ata-analar men mektep muǵalimderi, qoǵamdastyqtar men úkimettik emes uıymdar balalarǵa nazar salyp, olarǵa kómek kórsete alsa, qoǵam da oılana bastaıdy.

Qoǵamdyq sharalarǵa myna qyzmetter jatady: buqaralyq aqparat quraldary týraly halyqaralyq tájirıbeler saraptamasy. Sonymen qatar, agressııaǵa toly BAQ pen memlekettik organdardaǵy konferenııalar, dóńgelek stoldardaǵy máselelerdi sheshý deńgeıindegi aǵartýshylyq qyzmet. Zańsyz jolmen aýdıo-vıdeo, baspa ónimderin taratýmen aınalysatyn zańsyz kontentti ıntegraııalaý arqyly qarsy turatyn jelilerdi qalyptastyrý. Ata-analarmen qosa, mektep ujymdaryna da balalardy qadaǵalaı alýy úshin ınternetti qoldaný mádenıetin arttyratyn sabaqtar ótkizilý, bilim berý. Internet qyzmetti qoldanýda ata-analar balalarynyń tarapynan bolatyn shapshańdyqty arttyratyn áleýmettik jarnama qyzmeti. Jeke balalarǵa arnalǵan telearnalar men ınternettik resýrs jelilerin jasaý.

Qazirgi kezde jas urpaqtyń bilim deńgeıi men olardyń oqýlarynyń sapasy, qoǵamda ózin-ózi ustaı alatyn saýattylyǵynyń bolýy tikeleı medıa bilimge de baılanysty. Mektep oqýshylarynyń aqparattyq qaýipsizdik jaǵynan da damýy eń tıimdi joldar bolmaq. Áıtse de, pedagogtar balalardy tek buqaralyq aqparat quraldary taratatyn ónimdermen tanystyryp qana qoımaı, barlyq jaǵynan tolyqqandy aqparattardy bilý kerek. Sabaq kezinde de, oqýdan tys ýaqytta da medıa mádınetti qalyptastyrǵan abzal. Sondyqtan da pedagogtar balalardan kóp bilý úshin, medıa bilim berýde de sheberlikke ıe bolyp, asyp túsetin deńgeıge jetken jón. Elimizdiń endi damyp kele jatqandyǵynan, kóp nárseni shet elderden kórip bilýge týra keledi. Reseı elinde jáne basqa da shet memleketterde medıalyq bilim berý oń nátıjesin kórsetip kele jatyr. Tájirıbe men teorııa ushtasqan álemde, medıalyq bilim berý júıesi búgingi qoǵamnyń progressıvti tendenııasyn kórsetti. Medıalyq bilim berý týraly aqparattyq materıaldar da bar. Sondyqtan zertteý jasalǵanda bularǵa ashylyp eshkim toqtala bermeıdi. Óıtkeni, sol týraly jeke eńbekterden qarap shyǵýǵa múmkindik bar. Qazaqstan boıynsha da medıalyq bilim beretin mektepter ashylǵan bolatyn. Atap aıtsaq, №31 mektep-gımnazııa jáne taǵy basqa da mektepter bar. Bul bastamany kóptegen zertteýshiler qoldaǵan, olardyń pikirinshe de muny ary qaraı damytý kerek.

Balalarmen jeke jumys jasaıtyn uıymdardaǵy mamandardyń da jumystary elenip keledi. Buryndary eresek balalardy kóshedegi qaýipten qorǵaıtyn bolsaq, qazir úıde otyrǵan balany kıber keńistikten qorǵaýǵa mindettimiz. Áıtpese, bala densaýlyǵyna qaı jaǵynan qarasaq ta zııan kelýi múmkin. Olardyń qaýipsizdigine alańdamas úshin eń birinshi osy kıber keńistiktiń qyr-syryn úlkender jaqsy meńgerý qajet. Osy máselede ustazdardyń da aqparattyq álem týraly bilim dárejesi kishkene balaqaılarǵa qaraǵanda edeýir zaman talabyna saı emes, artta qalyńqyraǵanyn olardyń ózderi de moıyndaǵan bolatyn. Sol sebepti de aldymen ustazdar qaýymynyń bilim deńgeıin arttyrý mańyzdy bolyp otyr.

Muǵalimder sabaq berý kezinde aqparattyq tehnologııalardy shamadan tys kóp qoldanbaý qajet. Óıtkeni oqýshy balalarǵa keletin zııan kóbirek bolady. Sondyqtan da mundaı qaýip-qaterlerdiń aldyn alǵan jón. Tárbıe saǵattary qoıylǵanda da mektep oqýshylarynyń aqparatty taratý, úırený, oqý mádenıeti nazar aýdarý kerek. Sonymen qatar, medıalyq bilim berýdi de damytqan jón. Medıalyq bilim berý sabaqtarynda aqparattyq álemde qaýipsizdikti saqtaý joldaryn kórsete alý kerek. Balalardy tolyqtaı qorǵaı alý – ata-ananyń qolynda ekendigi barlyq zertteý jumystarynda qorytyndylandy. Osyǵan oraı ata-analarmen mekteppen tikeleı baılanysta bolǵany jón. Mektepke telekommýnıkaııa uıymdarynan mamandar shaqyryp, aqparattan balany qorǵaýdyń joldaryn úırenetin trenıngter uıymdastyrý. Bul ata-anamen qosa, mekteptegi muǵalimderge de óz paıdasyn tıgizedi. Sonymen qatar, balany qorǵaý sharalary jaıly talqylanatyn jınalystar jasaý. Bala óz múddesiniń bar ekendigin eshqashan umytpaýy qajet. Olardy qorǵaıtyn ýchaskelik dárigerler men iski ister departamenti, baılanys departamenti mektepterge kelip, balalarǵa zııandy áreketterden aýlaq bolýdy tapsyryp, jıyndar ótkizip ketý kerek. Jalpy uıymdar men eldegi vedomstvolar bir-birimen tyǵyz qarym-qatynas ornatqany jón.

Buqaralyq aqparat quraldaryna balalardy qorǵaý maqsatynda jasalǵan usynystar reti mynadaı: telearnalardan kórsetiletin habarlar men baǵdarlamalar, baspasóz ónimderin de qaıta qarap shyǵý. Sonymen qatar, eresekterge arnalǵan baǵdarlamalardy keshki ýaqytqa qoıyp, ol baǵdarlamalardy kodtaý qajet. Osy máselege beı-jaı qaramaı, kóretin kórermenderine saı ýaqyttaryn qoıý kerek. Balalar bilimmen sýsyndap, sapaly bilim men rýhanı azyq alatyn baǵdarlamalardy kóp kórsetken abzal. Tabıǵat pen jalpy adamı qundylyqtar – bala zárý taqyryptar.

Ustazdyń da bala úshin orny bólek. Organdarǵa mektep oqytýshylaryna baılanysty mynadaı usynystar bar. Eń birinshi, muǵalimniń bedelin arttyrý. Ushan-teńiz etken eńbekterine saı jalaqylaryn arttyrý. Pedagogıka salasyna balalardy óz qalaýlary boıynsha jiberý kerek. Telearnadan shyǵatyn baǵdarlamalardy qadaǵalap otyratyn organdar onyń pozıtıv syılatyn sıpatyna asa mán berý kerek.

Kásibılik qashan da shyńǵa shyǵaratyn óner. Mektepten saýatty túlek shyǵý úshin de ustaz kásibı bolý kerek. Sondyqtan da, olardyń kásibılikterin tekserip turǵan jón.

Sonymen qatar, «Qaýyrt jelini» engizip qana qoımaı, ınternettegi jelilerdi baqylaýda ustap otyrý asa mańyzdy. Otbasy qundylyǵy – tárbıe men mádenıet. Áleýmettený úrdisi boıynsha balanyń áleýmettik qajettilikterin qamtamasyz etý olardyń adamı qasıetterin qalyptastyrýǵa kómektespeıdi. Otbasylyq orta men áleýmettik qorshaǵan ortanyń ózindik aıyrmashylyqtary bar. Alaıda ekeýine ortaq qasıet – etıka. Ornymen turyp, ornymen júrgen bala esh jamanshylyqqa ushyramaıdy.

El úshin, álem úshin aýqymdy taqyrypqa pikir bildirip, óz úlesińizdi qosyńyz!

        Qorytyndy bólim

  «TÁRBIE MEN SANADA ShEKARA BOLA MA?!»

Osy zertteý jumysymnyń ár bóliminde aqparattyq ortanyń jasóspirimderdiń damýyna kedergi keltiretin zııandy málimetterge de baı ekendigin aıtyp kelemin. Statıstıkalyq málimetterge súıensek, qazirgi tańda Qazaqstan Respýblıkasy basqa elderge qaraǵanda, aqparattyq qaýipsizdikti saqtaý boıynsha halyqaralyq standarttarǵa áli de saı emes ekendigi anyqtalyp otyr. Sondyqtan damyǵan elder qoldanǵan usynystardy da bizge de paıdalanyp, balalardyń aqparattyq qaýipsizdigin zııandy málimetterden saqtap qalýdyń mańyzy zor.

Qazirgi tańda balalar óte kóp aqparattyq resýrstardy biledi jáne olardy belsendi túrde paıdalanady. Derbes kompıýter barlyq balanyń úıinde bar. Basym kópshiligi ınternetti qoldanady. Sonymen qatar, ózderiniń jeke DVD pleeri, beınepleer, beınemagnıtofon jáne árıne jeke uıaly telefondary da bar. Ata-ana balasynyń eshkimnen kem bolǵanyn qalamaıdy da, suraǵan dúnıesin alyp berýge tyrysady. Keıde munyń da zııan shektiretin tustarynyń bar ekendigin kórip jatady.

Qalalyq jerdegi bala men aýyldyq jerdegi balanyń aıyrmashylyǵy kimniń qanshalyqty qaýipti aqparattarmen mılarynyń ýlanyp jatqandyǵy. Bul jurtshylyqtyń nazaryn ózine aýdaryp otyr. Qalada turatyn balalar túngi mezgilde de kompıýterlik oıyn klýbtarynda jıi bolsa, aýyldaǵy balalar mundaı «áýestikti» kóp kóre bermeıdi. Iá, árıne barlyǵynda da uıaly telefon bar. Neshe túrli oıyndardy sol arqyly da oınap jatady, biraq kóp emes, onyń da shegi bar. Shekten shyqqanyń sanasynda da shekara bolmaıtyny belgili. Sol sebepten, ata-anaǵa baǵynbaıtyn «til almaý», «tyńdamaý» sekildi qasıetter paıda bola bastaıdy.

Burynǵyǵa qaraǵanda balalardyń kópshiliginiń dinge qumarlyq tanytýy kóbeıip barady. Óıtkeni týra jolǵa barar tusta adastyrar neshetúrli aǵymnyń bar ekenin de bile bermeıdi. «Saqtansań saqtarmyn» degen sózdi este ustap, ata-analar ıman taqyrybyna qyzyqqan balalardy qadaǵalap, tıisti nusqaýlar berse quba-qup bolar edi. Óıtkeni, úıge dinı ádebıetter taratatyn ártúrli oqıǵalarǵa da kýá boldyq. Oǵan, «Jas Qazaq» gazetinde 25 qańtar kúni jarııalanǵan «Internatta qaıdan júr?» degen maqala negiz bola alady. Bul maqalada Bıblııa kitabynyń oqýshylarǵa syılyq retinde berilgendigi týraly aıtylǵan. Osy tusta Injildiń qazaq shańyraǵynda jatýyna eshkim beı-jáı qaramaý kerek dep sanaımyz.

Sport sekııalaryna, úıirmelerge baratyn, qolóner, sheberlik jumystarymen aınalysatyn balalar reti kóp emes. Óıtkeni balalar bos ýaqyttarynyń barlyǵyn teledıdar aldynda nemese kompıýterde ótkizedi. Ata-ana baqylaýynda bolmaǵan, kúni-boıy ınternette otyrýǵa olar da ábden úırenip alǵan. Úıde ınternet bolsa bolǵany, áleýmettik jelini aqtaryp jata beredi. Tipti burynǵy qazaqtyń etekke oralyp qonaqtan qalmaıtyn balalaryn da kórmeımiz. Kópshilikti, adamdarmen qarym-qatynasty qazirgi tańda balalar jaqtyra bermeıtin bolǵan.

  OSY JUMYSYMDY JAZÝ BARYSYNDA TÚIGEN OIYMDY MYNADAI USYNYSTARMEN ÓRBITPEKPIN:

Ásirese balalardyń aqparattyq qaýipsizdigine arnalǵan halyqaralyq deńgeıde qoldanys tapqan ádis-tásilderdi bizdiń elde de qarastyrý qajet. Búgingi balanyń bolashaǵy – birtutas qazaq eliniń erteńi ekeni belgili. Sondyqtan da, álemdik damyǵan memleketter sekildi shekteý de kóp qoıylý qajet-aq. Atap aıtqanda, kúndiz tikeleı efırden kórsetiletin baǵdarlamalardyń taqyryptary men aıtatyn áńgimeleriniń zańda bekitilgendeı jasóspirimderge sáıkes kelmeıtinderin japtyrý kerek nemese túngi mezgilde ǵana jiberilýin talap etken abzal. Mysal retinde bir ǵana «Óz oıym» baǵdarlamasynyń bir ǵana taqyrybyn alaıyq. «Páktigimdi satamyn» degendeı ataýlar qoıyp, jalǵan keıipkerlerdi paıdalanyp, halyqty sonyń ishinde kishkentaı halyqtyń sanasyn ashyqtan-ashyq ýlaýǵa jol berilmeý qajet. Keıin bul keıipkerdiń ról oınaǵandyǵy anyqtaldy. Al Qytaı sııaqty memleketter osy taqyrypqa qatysty habar júrgizip, álem jurtshylyǵynyń nazaryn Qazaqstanǵa aýdardy. Álem elderiniń aldynda qazaq qyzdarynyń abyroıy taptaldy. Osyndaı qazaq qyzdarynyń tárbıesine jat nárseni nasıhattaý – onyń memlekettiń túp tamyryna balta shabýmen teń. Jas qyzdar teledıdardan sondaı keıipkerlerdiń jáıbaraqat otyrǵandaryn kórip, «solaı istesek eshteńe etpeıdi eken ǵoı» degen oıda qalýlary múmkin. Qazaq balalaryna jaman men jaqsyny ajyratyp, ashyq sahnalardy kórsetpeı-aq, osy zamanǵa deıin tárbıelep kelgen. Sondyqtan da, mundaı kórsetilimder men jarııalanymdarǵa beı jaı qaraýǵa bolmaıdy.

Sonymen qatar, álemniń alpaýyt memleketteri óz eliniń aqparattyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin qoldanatyn baǵdarlamalardy «súzgiden ótkizý» júıesine Qazaqstan da engizilse, teledıdardan, ár úıdegi kompıýterden balalardyń psıhıkalyq, rýhanı, dene densaýlyǵyna zııan keltiretin aqparattyq keńistiktiń teris áserinen saqtap qalar edi.

Satylymǵa shyqqan teledıdarlardyń ózine, kod engizilip, fıltr salyný Japonııa sekildi elderde zań boıynsha qadaǵalanady. Arnaıy súzgisi joq teledıdarlar satylmaıdy, oǵan múlde ruqsat joq. Qandaı keremet! Bul kúndiz-túni jumysta júretin ata-analardyń balalardyń aqparattyq qaýipsizdigin saqtaýyna da úlken kómek bolady. Óıtkeni, Japonııada mundaı teledıdarlarda erotıka mazmunyndaǵy baǵdarlamalar, seksýaldy beıneler jáne taǵy basqa zııandy málimetter avtomatty túrde buǵattalyp, kórsetilmeıdi. Tehnologııa barlyǵyn ózi rettep otyrady. Arnaıy ıfrlaý kodtary bar. Mine, bul bizdiń elimizde de qoldanylsa, ata-ana baqylaýy bolmasa da, balalardyń aqparattyq qaýipsizdigi qamtamasyz etiler edi.

Qazirgi tańda orys, aǵylshyn nemese basqa tildi mýltfılmder de kishkentaı ǵana balaqaılarǵa edáýir áser etýde. Atap ótetin bolsaq, Spanch Bob – Sandı, Madagaskar – Arystan, Skýbıdý, Shrek, Mamont, Garrı Potter, Tom men Djerrı jáne taǵy basqa mýltıplıkaııalyq keıipkerlerdi unatyp, olardyń erekshe obrazdaryna súısinedi. Tipti eliktep, qyzyǵatyn da beıneler bar, mysaly, Ben Ten, Chelovek-Paýk, Betman, Narýto, Avatar. Kózderine minsiz bop kóringen bul shetel keıipkerlerine qazaq balalarynyń qurmeti tym joǵary. Onyń bir dáleli, qandaı mereke bolsyn, shara bolsyn, balanyń bári osy «qoldan jasalǵan» keıipkerlerdiń beınesinde bolǵandaryn qalaıdy. Ony ata-analar da jaqsy biledi. Al bizdiń elimizde «qoldan jasamaı-aq» qyzyǵatyn, súısinetin, elikteıtin beıneler, tulǵalar jeterlik. Mysaly, Bekzat Sattarhanovtyń beınesin nasıhattap, sapaly túrde kórsete bilse, qazaq balasy «qazaq batyry» atanýǵa qyzyǵatyn shyǵar? «Er Tóstiktiń» beınesin joǵary deńgeıde kórsete alsaq, «men Chelovek-paýk bolamyn» degen sózder «men Tóstik bolamyn» dep ózgerer me edi?! Sondyqtan da, buqaralyq aqparat quraldary nasıhattaıtyn, kórsetetin, jazatyn, jarııalaıtyn dúnıeleri jasóspirimder men eresek balalarǵa birdeı qazaqylyqty dáriptep, zııandy aqparattardan alys bolsa ıgi.

Zertteý jumysymyzdy qorytyndylaı kele, ata-ananyń yqpaly da óz týǵan balasynyń bolashaǵy úshin mańyzy zor ekenin aıtqym keledi. Barlyq adamzatqa bul túsinikti bolǵanymen, baıybyna baryp, jaýapkershilikti tolyqtaı sezinetinder az. Sezinse de, bar ynta-jigerin sarp etip kirisetinder de kóp emes. Adamdy buzatyn da, túzeıtin de úsh negiz bar. Ol – qorshaǵan orta, aralasatyn dostary, qyzyǵatyn isteri. Árbir ata-ana osy úsheýin baqylaýda ustasa, balasynyń kimmen dostasyp júrgenin bilip, jaqyn tanysa kele olarmen aralasaýyna ruqsat berý kerek. Bul teris baǵyttaǵy adamdardyń eteginde ketýdiń aldyn alady. Kóp ata-ananyń jiberetin qateligi – ashyq sóılespeý. Qazir tek materıaldyq turǵydan tolyqtyryp tursa ǵana, balaǵa barlyq kerekti berdik dep sanaý qalyptasyp ketken. Ata-ananyń balamen qatynasy «tamaq ishtiń ba?», «sabaq oqydyń ba?», «aqshań bar ma?» degen suraqtardan ary aspaıdy. Bul bala tárbıeleý emes, kádimgi tórt túlik maldy qaraǵandaı, ýaqytyly jemin salyp toıdyryp qoısa bolǵany...

Artyq ketip aıypty bolmaıyq!

Qysqasy, ata-ana balanyń sabaqta ne istegenin, kimmen kúndelikti ýaqytyn ótkizetinin, nege qyzyǵatynyn, kompıýterde qandaı oıyn oınap jatqanyn, qansha ýaqyt ınternette otyratynyn, mektepke barýǵa nelikten qushtar emes ekenin jáne taǵy basqalaryn bilip, baqylaýda ustaıtyn bolsa, barlyq qaýiptiń aldyn alǵan bolar edi. Bul zertteý jumysynyń da maqsaty osy. Osy maqsat iske asyp jatsa, zertteý barysyndaǵy eńbektiń zaıa ketpegeni dep bilemin.

 Abylova Shalqar Abylqyzy,

"Adyrna" ulttyq portaly

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз