Tärbie men sanada şekara bola ma?

                                                I bölım   Özektı taqyryp özımız üşın örbımek. Qazırgı taŋdaǧy köpşılık köŋıl bölmeitın, bıraq köŋılsızdıkke tap bolyp jatqan jaǧdai menıŋ zertteu jūmysyma ainalmaq. Būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ, aqparattyq jäne kommunikasiialyq tehnologiialardyŋ balalar auditoriiasyna, ömırıne äserı orasan zor. Sebebı, jasöspırımderdıŋ barlyq uaqyty internet, teledidar qaraumen ötedı. Aqyrynda qanşa kısı ölımı, qanşama qatygezdıktı, qanşa zorlyq-zombylyqty boiyna sıŋırgenın de bılmei qalady. Psiholog ǧalymdardyŋ zertteuınşe, olar bärın milarynda ıştei qaitalap, oiyn oinaǧanda da ony ışkı jan düniesımen sezınu arqyly berılıp ketedı eken. Balalardyŋ bärı myna şynaiy ömır men teledidar, internet, kompiuterlık oiyndardan körgenderın ajyratyp, nenıŋ ne ekenın naqty tüsınedı deu – öte jaŋsaq pıkır. Eger olar jaqsy men jamandy aiyra bılse, sabaqtan öte köp qalu, kıtap oqymau, tün men kündı auystyryp alu, suisid, qoǧamnan bölektenu, ata-anaǧa aşylyp syr bölıspeu, «eşkım menı tüsınbeidı» degen oiǧa kelıp, jalǧyzdyqty sezınu, terıs aǧymdarǧa elıkteu jäne taǧy basqa qauıpter oryn almas edı. Osy turasynda akademik Ǧarifolla Esım bylai degen bolatyn: «... bızdıŋ ömır sürıp jatqan qoǧamymyzdyŋ mazmūnyn anyqtaityn faktor – aqparat. Ony bız aqparattyq qoǧam dep te jürmız. Bükıl älem bır sätte üiıŋızge syiyp ketedı. İnternet, elektrondy poşta jüiesı, jetılgen kommunikasiia älemdı tūtastyryp barady. Būrynǧydai är eldıŋ «syryn» saqtauy mümkın emes. El ışındegı oqiǧa künı erteŋ älem tılderındegı basylym betterınde jariia etılmek. Mūnyŋ bärı qazaqstandyqtardyŋ oi-örısıne, sezım-sanasyna, mınezıne, tūrmysyna sapaly özgerıster engızude». Aqparat älemınıŋ bırtūtas memleketke tigızer äserınıŋ taiaqtyŋ ekı ūşy sekıldı paidasymen qosa ziiany da bar. Sonyŋ bırı teledidardan jariialanatyn baǧdarlamalardyŋ kötergen ersı taqyryptary. Ata-ana balalarymen bırge otyryp aqparat aluǧa qysylatyn zaman boldy. Oǧan qarapaiym bır ǧana mysal: «Jetınşe arnadan» tıkelei efirde, kündızgı mezgılde körsetılgen «Öz oiym» baǧdarlamasyn alaiyq. Ondaǧy taqyryptar «Qyzdyq perde qyzyqtyra ma?», «Jynysymdy auystyrǧym keledı», «Transqa tüsken ömır», «Näzık jıgıtter», «Şala tanysym 30 şaqty ret zorlady», «Ataq pa, şataq pa?, «Erkekşora qyzdardyŋ erekşelıgı», «Zorlanǧan qyzdyŋ zor qaiǧysy», «Jalaŋaştanu – jarnama ma?», «Naǧyz jıgıt pe, näzık jıgıt pe?», «Jatyryn jalǧa bergender», «Qyzdardyŋ päktıgı maŋyzdy ma?», «Jynystyq tärbie beru tärbiesızdık pe?», «Köŋıldes bolǧym keledı», «Qyzdyǧymdy satamyn», «Jezökşelık qaşan zaŋdastyrylady?», «Naşaqordyŋ künı», «Bala satamyn», «Erkekşoralyq ersılık pe?», «Balaǧa seksualdy tärbie beru kerek pe?», «Ar saudasy men tän saudasy», «Atyŋ şyqpasa...», «Özgerıske ūşyraǧan kelbet» jäne taǧy basqa. Būl baǧdarlama el bolaşaǧyn oilaǧan azamattardyŋ jan-aiqaiy men sottasuy arqyly jabylsa da, osyǧan ūqsas baǧdarlamalar älı efirden alynǧan joq. Mıne, osyndai soraqylyqtardy körgen balalar ata-anamen būl mäselenı talqylap ta jatpaidy. Būrysty dūrys dep tüsınıp, baǧdarlamadaǧy keiıpkerlerdıŋ ısterıne, beinelerıne elıkteulerı mümkın. Būl zertteu jūmysymnyŋ negızgı nysany – osy balalardyŋ aqparat qauıpsızdıkterın qamtamasyz etu. Balaǧa töngen qauıp – tūtas elge töngen qater. Elde ırıtkı bolmau üşın bala qūqyǧyn saqtap, qorǧap qalu är tūlǧanyŋ mındetı dep bılemın.                                        II  bölım ...Taldanar jūmystyŋ tamyry tereŋde boluy maŋyzdy. Süttıŋ betındegı qaimaqty ǧana qylqytqandai bolmai, tüpkı qazyǧyna da bügın bas sūqpaqpyn. Endeşe ata men äjenı – Ipone men Ipad-qa almastyrǧan bükılälemdık jelı İnternet taqyrybyna toqtalaiyn. Qoǧamnyŋ talaby deimız, zamannyŋ damuy deimız, äiteuır internet älemın qorǧaştap şyǧatyn syltau tabamyz. İä, az uaqyt ışınde barlyq kerektı-kereksız aqparattarmen tolyqqandy qamtamasyz ete alatyn da osy internet älemı. Solai bola tūra, internettıŋ qaidan şyqqanyn, qalai paida bolǧanyn bıluge ūmtylmaitynymyz da bar. İnternet ūǧymy HH ǧasyrdyŋ aiaǧynda paida bolsa da, jürdek poiyzdyŋ jyldamdyǧyn eske salatyndai jedel qarqynmen qanat jaiyp keledı. Äigılı Er Töstık ertegısınde Töstık jyl sanap emes, ai sanap, kün sanap ösıptı deitın jerı bolatyn. Sol Er Töstıktıŋ er jetuı siiaqty damyp otyrǧan bır sala bolsa, ol – bükılǧalamdyq jelı İnternet. Onyŋ şyǧu tarihy da qyzyq. 1957 jyly Keŋester Odaǧy jasandy jer serıgın ǧaryşqa ūşyrǧan soŋ, AQŞ Qorǧanys ministrlıgı «eger soǧys bola qalǧan jaǧdaida Amerikaǧa senımdı aqparat almasu jüiesı kerek bolady» dep eseptegen. Ondai jüienı AQŞ-tyŋ Ortalyq barlau basqarmasynyŋ qyzmetkerlerı oilap tapqan. ARPANET dep atalatyn joba 1969 jyly 29 qazanda tört mekemenıŋ kompiuterlerın telefon arqyly bailanystyrady. Sodan soŋ ARPANET damyp, ony türlı sala ǧalymdary paidalana bastaidy. 1983 jyly būl atau «İnternet» degen ūǧymmen almastyryldy. Būl künde internettı tūraqty paidalanuşylar sany bükıl älem boiynşa 1,5 mlrd adamnan asypty. Būl – jer şaryn mekendeitın halyqtyŋ törtten bır bölıgı ǧalamtor igılıgın öz kädesıne jaratuda degen söz. Qazaqstanda internettıŋ paida bolu künı qaşan degenge ekı jauap bar. Bırınşısı – 1991 jyldyŋ säuır aiy. Sol jyly «Parasat» firmasy bazasynda Relkom jüiesınıŋ Qazaqstandaǧy alǧaşqy aimaqtyq toraby aşylǧan bolatyn. Būl torap UUCP boiynşa elektrondyq poşta qyzmetın körsetetın. Al ekınşı tuǧan künı – Kaznet düniege kelgen 1994 jyldyŋ 19 qyrküiegı. Osy künı alǧaş ret KZ domenı tırkelgen edı. Sol jyldyŋ aiaǧynda qazaqstandyq saittardyŋ sany 15-ke jetken. BAQ-ty jappai monopoliialau nauqany qyzǧan kezde «Karavan», «Novoe Pokolenie» gazetterınıŋ, «RİK» radiosynyŋ, «KTK» telearnasynyŋ basşylyǧy mäjbürlı türde auystyrylǧan bolatyn. Al osy prosestıŋ nätijesınde nauqannan alastatylǧandar özderınıŋ saiasi jäne şyǧarmaşylyq müddelerın dästürlı būqaralyq aqparat qūraldarynda jariia ete almaityndyqtan, ol mümkındıkterın virtualdy keŋıstıkte ıske asyruǧa kırıstı. Däl osy kezeŋ internette ükımet basynda otyrǧandardy ötkır synǧa alǧan oppozisiialyq saittardyŋ paida boluymen sipattalady. S.Duvanov özınıŋ «WEB jurnalistika: opasnye tendensii» atty maqalasynda «Qazaqstandaǧy internet-jurnalistikanyŋ qalyptasuyna basty sebep bolǧan 1996 jylǧy negativtı saiasi prosester», – dep atap körsetedı. Alǧaşqy kezde internettı paidalanuşylardyŋ sany az bolǧandyqtan, synalǧan şeneunıkter būl ürdıske asa män bere qoiǧan joq. Az uaqyttan soŋ jüiedegı aqparat qaǧazǧa şyǧarylyp, el arasynda taratyla bastaidy. Söitıp internettıŋ auditoriiasy köbeie tüsedı. QR Statistika jönındegı agenttıgınıŋ məlımetterı boiynşa, internettı mektepke deiıngı balalardy qospaǧanda, el tūrǧyndarynyŋ 3,1% qoldana almaidy, 18,4% «kompiuterlık önerdı» endı ǧana bastap üirenıp keledı, al 11,6% azamattar «təjıribelı paidalanuşy» sanatyna jatady. Taǧy bır eskeretını, internetten alynǧan aqparatqa bastapqydan senımsızdıkpen qarau ürdıske ainalǧan bolatyn jäne jalǧan aqparattardyŋ köptep taraluyn eskersek, mūndai ıs-äreket ülken mänge ie. Sonymen qatar, lisenziia alǧan jelılık basylymdar türlı qoǧamdyq ūiymdarmen jäne bilık organdarynyŋ ökılderımen qarym-qatynas qūruda bırşama basylymdyqtarǧa ie. «Strana.ru» jobasynyŋ bas redaktory M.Litvinovichtıŋ pıkırınşe, «lisenziianyŋ boluy – jelılık BAQ-tyŋ bergen mälımetterınıŋ şyndyqqa sai keluınıŋ kepılı, sebebı internette aqparat taratu tärtıbınıŋ qataiuyna, sol arqyly käsıbi deŋgeiınıŋ joǧarylauyna septıgın tigızedı» degen bolatyn. Qazaqstan ǧana emes, barlyq elde internet jurnalistika salasynyŋ bır türıne arnalǧan. Iаǧni, basty qūraldarynyŋ bırı. Qazır qarap otyrsaŋyz, barlyq telearnanyŋ, barlyq mekeme, ūiymdardyŋ elektrondy nūsqasy paida boldy, mysaly, äleumettık jelıde paraqşasy, Youtube videohostingterde akkaunttary jäne arnaiy saittary bar. Özderıŋızge belgılı «Äzıl Älemı» teatrynyŋ jetekşısı Tūrsynbek Qabatovtyŋ äzılderı barşa qazaqqa maidai jaǧady. Tıptı, özımızdıŋ ıs-äreketterımızdı körsetkende qyzarmaimyz, tek mäz bolamyz. Ūialy telefonnan bas almaityn qazırgı zamannyŋ ülkendı-kışılı zamandastaryn eşkımde şaruasy joq özderımen-özderı bükşie jüretın maimyldarǧa teŋegen bolatyn. Syrttan qarasaŋyz, rasynda būl teŋeudıŋ jany bar delık. Al bız oǧan auzymyzdy basa külemız, bıraq rettelmeimız. Kınänı bıreuge taǧuǧa bolmaidy, qai närsenı de özımızden bastau kerek. Adamzatty özıne qaratqan İnternettıŋ basşysy joq. Ol – täuelsız, erkın. Sondyqtan, adamdar da onyŋ aldynda täuelsız bolǧanyn qalar edım. İnternettı meŋgeruımız kerek dep taŋerteŋnen qara keşke deiın zaman tehnikasymen şūǧyldana bergenımızdıŋ adamzat ömırıne tigızetın özındık paidasy men ziiany barşylyq ekenıne közımız jettı. Ärqaşan är närsenıŋ jaqsysyn üirenıp, jamannan jirenıp, paidasyn körıp bılıp, al ziianynan saqtanu kerek. «Asyl tastan, öner jastan» demekşı qazırgı tehnika qarqyndy damyǧan zamanda, denı sau, bılımdı ūrpaq internetten qajettı maǧlūmattardy jinap, Qazaqstanǧa öz ülesın qosady dep senemın! Tek qana ony sauatty paidalanu kerek. Al sız internet älemın jüielı paidalanyp jürsız be? Qanşalyqty uaqytyŋyzdy arnaisyz? Sızge keler paidasy men ziiany qandai?! Talqylar tanymdy taqyryp älı alda. Jalǧasyn kütıŋız...                                                     III  bölım Tärbie men sana şekarasyna tıkelei äser etetın ol – aqparat! Jan-jaqtan tüsetın aqparatty balalar üşın qauıpsız dep aita alamyz ba? BAQ-taǧy jasöspırımderdıŋ aqparattyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etudegı zaŋnamalyq tūjyrymdar bar ma?! Älemde qandai, Qazaqstanda qandai? Osy saualdar töŋıregınde ızdenıp körelık. Soŋyna deiın oqyŋyz. Kelısken tūsyŋyz, ne aitar aqparatyŋyz bolsa, pıkırge qaldyra ketıŋız! Jastar – el bolaşaǧy. Olardyŋ alǧan bılımderı men habardar bolǧan aqparattaryna bırtūtas el bolyp jauap beredı. Memleket müşelerınıŋ densaulyǧyna, adamgerşılıgıne, ruhani damuyna kerı äserın tigızetın aqparattardan qorǧau şaralary sol kezeŋderde qabyldanǧan barlyq zaŋnamada közdelgen. Sonyŋ ışınde bala müddesı, bala densaulyǧy, bala tärbiesı basty taqyryp bolyp tūrdy. Sondyqtan da, 1989 jyly Bırıkken Ūlttar Ūiymynda Balalar qūqyqtary turaly konvensiia bolyp, mūnda balalardyŋ äleumettık, ekonomikalyq, mädeni qūqyqtarymen qatar, saiasi, azamattyq qūqyqtary da qaraldy. Būl konvensiia alǧaşqy tolyqqandy jazylǧan halyqaralyq qūjat dep esepteledı. Konvensiianyŋ arqasynda bala qūqyǧy alǧaş ret halyqaralyq qūqyqtyq küşke ie bolyp, 2002 jyly būl qūjatty 191 el ratifikasiialaǧan. Būl memleketter är 5 jyl saiyn Bırıkken Ūlttar Ūiymyna balalar qūqyqtary jönınde esep berıp otyrdy. Būqaralyq aqparat qūraldary taratatyn aqparattarǧa basty nazar audarylyp, balalardyŋ äleumettık, ruhani, adamgerşılık qasietterıne jäne äl-auqatyna, olardyŋ psihikalyq oilau jüielerı men balanyŋ dene salauatynyŋ jaqsy qalyptasuyna baǧyttalǧan materialdar men aqparattar taratu kerek. Sondyqtan da barlyq memleketter myna jaǧdailardy qoldaidy: - Balalarǧa paidaly äleumettık jäne mädeni tūrǧydan bılım beretın, sapaly aqparattar taratatyn būqaralyq aqparat qūraldaryn qoldaidy; - Är memleketterdıŋ ūlttyq, mädeni derekterın alyp, aqparattardy daiyndau kezınde, olardy taratyp, basqalarmen almasu kezınde halyqaralyq yntymaqtastyqty saqtaudy qoldaidy; - Jasöspırımderge arnalǧan ädebi şyǧarmalardy köbeitudı qoldaidy; - Balalardyŋ ömırıne qauıp töndıretın aqparattardyŋ aldyn aludy jäne sondai materialdardyŋ taraluyna jol bermeitın qaǧidalardy qoldaidy. Atap aitqanda, būl konvensiiada balalardyŋ dem aluyna jäne bos uaqyttaryn tiımdı ötkızulerıne, oiyndar oinap, oiyn-sauyq şaralaryna qatysularyna rūqsat etılgen. Tek mūnda qoiylatyn bır ǧana talap, barlyq ıs-äreket, barlyq şaralar balanyŋ jasyna säikes boluy kerek delıngen. JARNAMA turaly baptarǧa toqtalaiyq. Öitkenı, jarnamadan körgenın qaitalaityn jastar da, jarnamada körsetılgen zattarǧa qyzyǧyp, sol dünienı alatyn adamdardyŋ qarasy da mol ekenı anyq. 11-ınşı bapta bylai delıngen: «Balalarǧa arnalyp, balalardy paidalanu arqyly jasalǧan jarnama olardyŋ müddelerıne ziian tigızbeuı jəne olardyŋ erekşe qabyldau qabıletın eskeruı tiıs». Adam ömırıne ziiandy, bıraq qoldanysta jürgen tauarlar turaly jarnamalarǧa köp elder öte qataŋ tyiym salǧan. Būl eŋ dūrys qabyldanǧan şeşım dep sanaimyn. Öitkenı, temekı būiymdary men alkogol ışımdıkterı jäne taǧy basqa ziiandy tauarlardy eşqaşan nasihattauǧa bolmaidy. Olardan bala tügılı ülkenderdı de aulaq ūstau qajet. Köptegen elder mūndaiǧa asa zor män beredı. 15 bapta temekı būiymdarynyŋ jarnamasyna tyiym salynady. Būl halyqaralyq deŋgeidegı qūjattar. Al Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynda «qoǧamdyq imandylyq» degen söz tırkesterı köp kezdesedı. Osy turasynda Konstitusiianyŋ 12 babynyŋ 5 bölımınde: «Adamnyŋ jəne azamattyŋ öz qūqyqtary men bostandyqtaryn jüzege asyruy basqa adamdardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn būzbauǧa, konstitusiialyq qūrylys pen qoǧamdyq imandylyqqa nūqsan keltırmeuge tiıs». Būl tek Qazaqstan Respublikasynda ǧana emes, halyqaralyq deŋgeidegı qūqyqtyq qūjattarda da söz erkındıgıne şekteuler qoiylady. Öitkenı eşkım eşkımnıŋ ala jıbın attamai, eşkım eşkımdı bılmei jatyp söge jönelmeu kerek. Būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ basty mındetterınıŋ bırı de. Iаǧni, olar pornografiiaǧa, qatygezdık pen küş jūmsaǧanǧa, zorlyqqa qarsy baǧyttalǧan zaŋnamany basşylyqqa ala otyryp, qoǧamdyq adamgerşılıktı qorǧaidy. Atazaŋda joǧaryda qysqaşa aityp ötken 20 baptyŋ 3 bölıgı de konstitusiiadaǧy normalardy küştep özgertuge, soǧys pen qatygezdıktı, äleumettık, rasalyq, ūlttyq, näsıldık, dındık, jüzdık, rulyq basymdyqtardy ügıtteuge qarsylyq bıldıredı. «BAQ turaly» zaŋda barlyq müddeler men normalar atap ötılgen. 1 baptyŋ 14 bölıgınde erotika ūǧymy körsetılıp, män-maǧynasy tüsındırılgen. Iаǧni, erotikalyq önım degenımız – adamgerşılık ar-ūiattan attap ötetın, qazaqqa aşyq aitqandyǧy tän emes dünie bolyp tabylatyn, qyzyǧuşylyq tudyryp, ünemı alaŋdatyp tūratyn baspalyq basylym nemese tele-radiodaǧy baǧdarlama. Būl turaly Būqaralyq aqparat qūraldary turaly Zaŋda 14 baptyŋ 2 bölıgınde erotikalyq sipattaǧy materialdardy jariialap taratatyn merzımdı basylymdardy stasionarlyq emes üi-jailarda jäne bılım beretın ūiymdar, balalarǧa qatysty mekemelerdıŋ, ǧibadat ötkızıletın üilerdıŋ janynda jäne sol aumaqtardy satuǧa tyiym salynǧan. Sonymen qatar, on segızge tolmaǧan jastaǧy balalarǧa bölşek sauda jasauǧa tyiym salynady. Būl erotikalyq aqparattardy taratu jergılıktı atqaruşy organdar belgılegen arnaiy stasionarlyq mekenderde jürgızıluı tiıs. Pornografiialyq jäne seksualdyq-erotikalyq sipattaǧy radiodaǧy, teledidardaǧy baǧdarlamalardyŋ efirge şyǧuyna jäne sondai sipattaǧy kinolar men videolardyŋ taraluyna, olardy körsetuge, zaŋ boiynşa tyiym salynady. Sonymen qatar, qatygezdık pen zorlyqty nasihattauǧa da öte qataŋ tyiym salynǧan. Mūnyŋ barlyǧy balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgıne, olardyŋ adami sana-sezımın lastaudan qorǧauǧa baǧyttalǧan ıs-şaralar. 2000 jyly 6 qyrküiekte Niu-Iorkte Qazaqstan Respublikasy balalar taqyrybynda, iaǧni, balany satu, balalardyŋ jezökşelıkpen ainalysuy nemese oǧan mäjbürleu, balalardyŋ pornografiiasyna bailanysty Balalar qūqyqtary turaly qabyldanǧan konvensiiaǧa fakultativtık hattamaǧa qol qoiǧan bolatyn. Napoleon Bonaparttyŋ myna sözderı erıksız eske oralady: «Saǧan qarsy baǧyttalǧan tört jüz myltyqtan görı tört baspasözdıŋ qarsy tūrǧany äldeqaida qauıptı» degen pıkırınen-aq baspasözdıŋ qūdıretın aŋǧaruǧa bolady. Sonymen qatar, 1973 jyly Chilide bolǧan töŋkerıste Salvador Aende: «Menıŋ qolymnan äskerdıŋ ketıp qalǧany tük emes edı. Menıŋ qolymnan būqaralyq aqparat qūraldary ketıp qaldy ǧoi», – dep eŋıregende etegı jasqa tolǧany tarihta jazylǧan. Sonda qarap otyrsaŋyz, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ mındetterı men atqaryp jatqan qyzmetterıne bei-jai qarauǧa bolmaidy. Balanyŋ aqparattyq qauıpsızdıgıne bailanysty «Qazaqstan Respublikasynyŋ balanyŋ qūqyǧy turaly» zaŋdy 2002 jyly 8 tamyz künı qabyldap, Balanyŋ qūqyqtary jönındegı konvensiia ratifikasiialandy. Osy zaŋdardaǧy baptarǧa süiensek, balanyŋ söz bostandyǧy men ar-ojdan erkındıgın saqtap, aqparattardy aluyna rūqsat berılıp, qoǧamdyq ömırge aralasu qūqyǧyna ie bolatyny aitylǧan. Alaida mūnyŋ barlyǧy belgılı bır zaŋ şeŋberınde jüzege asyrylyp, eger terıs dünie balaǧa äser etetın bolsa, zaŋda bekıtılgen şeŋberden asuǧa tyiym salynady. Memlekettık qūjattarǧa arnaiy toqtalǧandyqtan myna bapty da aita ketken jön. 34 bapta: «Pornografiiany, qatygezdik pen zorlyq-zombylyqty dəripteitin, adamnyŋ qadir-qasietin qorlaityn, balalarǧa ziiandy əser etetin jəne qūqyq būzuşylyqqa yqpal etetin būqaralyq aqparat qūraldaryn, ədebietti, oiyn-sauyq jəne basqa is-şaralardy paidalanu» zaŋǧa qarsy bolyp tabylady. Sonymen qatar, balany alkogol önımderı men temekı önımderınıŋ ziiandy äserı turaly aityp, olardan qorǧaityn zaŋ erejelerı de bekıtılgen. Eŋ soraqy qylmystardyŋ bırı – balany jezökşelıkke itermeleu. Būl mäselege memleket eşqaşan da bei-jai qaraǧan emes. Balalardy jezökşelık jäne pornografiiadan qorǧau üşın zaŋǧa 40 bapty engızgen: «Balany jezökşelikpen ainalysuǧa tartqandarǧa, balaǧa pornografiialyq materialdardy nemese zattardy, baspa basylymdaryn, kino nemese beinematerialdardy, pornografiialyq sipattaǧy jəne erotikalyq mazmūndaǧy özgede nərselerdi taratqandarǧa, jarnamalaǧandarǧa nemese satqandarǧa Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋ aktilerinde közdelgen tərtıppen jauaptylyq belgilenedi». Halyqaralyq qūjattarmen salystyrǧanda Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasy balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgı turasynda halyqaralyq standarttarǧa älı de alystau ekenı baiqalady. Äleumettık jelıde sūrau jürgızgende 13 jastan bastalǧan eresek balalardyŋ 54 %-y teledidar köretındıgın aitsa, 60 paiyzy beinenı, iaǧni, videolardy köp qaraityndyǧyn, 53 %-y kompiuterlık oiyndarda oinasa, 51 %-y internette zorlyq pen qatygezdıktı köp köretınderın aityp öttı. Al 13 jastan asqan ülken balalardyŋ bırazy erotikalyq mazmūndy jurnaldardyŋ qoljetımdılıgın aitqan bolatyn. Būl jauaptarǧa qarap, köŋılıŋ tolqyp, bolaşaqty oilap qam jeuge bolady. Qanşa jerden şegelep zaŋ şyǧaryp, normalaryn bekıtse de balalardyŋ öz auyzdarynan estıp otyrǧanymyz mynau?! Istıŋ tyndyryluy bır adamǧa emes, bütkıl bırtūtas halyqqa bailanysty ekenın de ūmytuǧa bolmas. Köptegen pedagogtar bügıngı bala taqyrybynda söz qozǧaǧanda, köpşılıgınıŋ oilary bır jerden şyǧuda. «Bızdıŋ elde kez-kelgen beine materialdardy jalǧa alatyn dükenge kelıp, emın-erkın sauda jasai alady. Iаǧni, bala qalaǧan beine önımdı ala alady jäne sony köredı. Beine önımdı de, balany da şektep jatqan eşkım joq. Eŋ qyzyqtysy, satuşy da eş oilanbastan balaǧa nemese jasöspırımge sūraǧan tauardy eş uaiymsyz bere salady!... » dese, bıreulerı «qazır satuşylarǧa bärıbır bolyp ketkendei. Olar tauardyŋ aqşasy tölense boldy, bala bolsyn, jasöspırım bolsyn quana-quana balalarǧa tyiym salynǧan zattardy bere salady». Qazaqstan Respublikasynyŋ teleradio habarlaryn taratu turaly zaŋ jobasynyŋ 29-baby «Telebaǧdarlamalardy taratu kezınde balalar men jasöspırımderdı qorǧau», 1-tarmaǧynda «Jergılıktı uaqyt boiynşa 06.00-den 22.00-ge deiıngı kezeŋde balalar men jasöspırımderdıŋ tändık, psihikalyq, imandylyq, moraldyq jäne ruhani damuyna ziian keltıruı mümkın telebaǧdarlamardy, sondai-aq «Mädeniet turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyna säikes «E 18» indeksımen indekstelgen filmderdı taratuǧa jol berılmeidı» dep jazylǧan. Joǧarydaǧy zaŋdy basşylyqqa alsaq, mysaly, otandyq «Jetınşı arna» telearnasynan körsetılgen «Öz oiym» baǧdarlamasy jergılıktı uaqyt boiynşa kündızgı 15:00-de bastalatyn edı. Al qazırgı taŋda, osy sekıldı «Kel, tatulasaiyq», «Qalaulym», «Bır bolaiyq», «Qalauym LIVE» jäne taǧy basqa baǧdarlamalardyŋ köŋılge qonymsyz taqyryptary men aiqai-ūrystary, las sözderı älı künge deiın telearnalardan körsetılude. Osyǧan orai, mūndai baǧdarlamalardyŋ ısı zaŋ būzuşylyqqa jatady dep esepteimın.                                                   IV bölım Bala üşın ziiandy aqparattyŋ taraluy jäne qorǧau joldary qandai? Telearnalar men gazet-jurnaldardyŋ jekemenşıkke ötuı arnaiy jolaqty kese berulerıne mümkındık jasaǧandai. Qazırgı taŋda aqparattyŋ taratyluy, körsetıluı oryndy dep tolyqqandy aita almaimyz. Būqaralyq aqparat qūraldary jaǧymsyz, qisynsyz, qatygez, terıs, būrys aqparattardy aşyq ta aiqyn taratatyn bolǧan. Kez-kelgen balaǧa saualnama jürgızgende būqaralyq aqparat qūraldarynda zorlyq-zombylyq, qatygezdık pen satqyndyq emın-erkın körsetıletının bıldık. Äsırese, mūndailar video jüzınde köp taralady. Bıreuı teledidardan körse, bırazy internettegı arnadan, YouTube, VK, WhatsApp, telegram jäne taǧy basqa äleumettık jelılerden köretınderın aitty. Sonymen qatar, mūnyŋ barlyǧy qarap otyrsaŋyz, öte qoljetımdı jäne tegın. Onyŋ ornyna tıl üirenu, qyzyqty mälımetter alu, qazaq ūltynyŋ bügınınıŋ qadırın bılu üşın tarihyn nasihattaityn dünielerdı nege körsetpeske?! Körsetılmeidı emes, ärine mūndai baǧdarlamalar, maqalalar, ocherkter jeterlık. Bıraq sony balanyŋ sanasyna tän qyzyqtyratyn, qūştarlyǧyn arttyratyn, taǧy da bılsem eken dep ūmtylatyndai etıp jasau az. Bügın de balalar arasvynda ūialy telefondaǧy sms nemese neşe türlı videony bır-bırıne «laqtyryp» jıberu eŋ qauıptısı sekıldı. Balalardy da ünemı baqylauda ūstap otyru mümkın emes. Onyŋ ortasy qandai ekenın de bılmei qalamyz. İnternet arqyly köşedegı būzaqylardyŋ töbelesterın körıp, qatygezdıkterıne taŋdai qaǧyp, qyzyq körıp, sony bır künı ısteulerı bek kämıl. Qazır barlyq balada ūialy telefon, smartfon. Joq bolsa, basqalardan kem bolatyndai ata-anasynan alyp berudı talap etedı. Qolqalap qoimaǧan soŋ, ata-ana qalaida alyp beredı. Sonyŋ kesırı özıne de, özge de tiıp ketuı mümkın ekenın bala oilanyp ta jatqan joq. Auylda ösken bala men qalada ösken balanyŋ aiyrmaşylyǧy jer men köktei. Bıraq qazır auyldyŋ da jaǧdaiy jaqsaryp, barlyǧynda bırdei bolmasa da, köptegen aimaqta internet ūstaidy. Auylda qainaǧan tırlık bolǧan soŋ ba, auyldyŋ balalary äleumettık jelını şekten tys paidalanbaidy. Ülkenderdıŋ ortasynda köp jürgendıkten be, ekranda körsetıletın zorlyq körınısterge qarsy jäne dūrys dep sanamaidy. Al qaladaǧy balalardyŋ jaǧdailary da, oilary da kerısınşe. Köbıne qyzdar jaǧy terıs pıkırın bıldırse, ūldardyŋ basym köpşılıgı «onda tūrǧan eşteŋe joq» dep tüsınedı. Balalardyŋ barlyǧy bırdei būqaralyq aqparat qūraldaryn, audio men beine körsetılımderın şekten tys köp paidalanu ziian bolatynyn ūǧyna bermeidı. Jobalap alǧanda jasöspırımder eŋ bastysy kompiuterlık oiyndardy oinaudy, internettı köp paidalanudy, teledidar, video qaraudy ziiandy dep esepteidı eken. Osylardyŋ ışınde eŋ qauıptısı retınde kompiuterdık oiyndar men internet dep sanaidy. Olardyŋ oinaityn oiyndarynda ünemı qantögıs, aiausyzdyq oryn alady. Barlyq oiyndar sondai, bıreudı öltırıp ketu, qanatyp ketu, zorlyq körsetu, äiteuır özıŋ taŋdap alǧan personajdy qalai bolǧanda da aman alyp qalu kerek. Alaida onyŋ personaj ekenın ūmytyp, sol oiynnyŋ ışıne kırıp ketedı. Bala tügılı ülkendı de sol oiyndy oinatyp, «mynau sensıŋ, al jeŋuıŋ kerek» dese, del-sal küide män bermei emes, kerısınşe bılek sybana kırısıp jeŋuge ūmtylary anyq närse. Būl kompiuterlık oiyndardyŋ adam sanasyn ulauynyŋ naq körınısı. Adam keide körgen filmnıŋ ışınde jürgendei sezınedı. Ünemı sol körınıs, sol beine, sol adamdar, sol jer, sol qylyqtar, ädetter, sondaǧy sözderdı oilap jüredı. Sondyqtan da, şynaiy ömırde tüsınbeuşılıkter bolyp, qarym-qatynasta kışıgırım qiyndyqtar tuyndap jatady. Tıptı balalar oiynǧa berılıp ketkenderı sonşalyq bır-bırımen tıldesuden de qalady. Būrynǧy qazaqtyŋ tepse temır üzetın qara domalaq qara küş balalary küresıp, asyq oinap, läŋgı teuıp, atqa şauyp, bır-bırımen arqa-jarqa bolsa, bügınde ūialy telefon, kompiuter oiyndary baurap alyp, bır-bırımen aralasudan qaldy. Qazırgı zamannyŋ balalary bos uaqyttaryn «bos» ötkızedı. Tört qabyrǧada ne teledidar körıp jatady, ne kompiuterden oiyn oinaidy, odan qalsa ūialy telefonǧa şūqşiiady. Negızınen būl alaŋdatatyn jaǧdai. Dalada köp uaqytyn ötkızetın bala az. Bıren-saran bala ǧana futbol, voleibol oinaidy, rolik tebedı, skeitbordta syrǧanaidy. Ünemı sport seksiialaryna baratyn balalar sany da köp emes, tabiǧatqa şyǧatyndary müldem sirek. Ömırdı belsendı qozǧalysta sürudıŋ özı tömendeuımen qatar, balalardyŋ jaqyn aǧaiyndarymen qarym-qatynasta boluynyŋ özı sirep barady. Statistikaǧa süiensek, 21% balalar ǧana qonaqqa barady eken. Olarǧa köpşılıktıŋ ortasynda bolǧanǧa qaraǧanda, tynyş jerde internette otyrǧandary ūnaidy. Al kıtap oqu, qolönermen ainalysu, suret salu, şeberlıgın arttyru nemese şahmat üirenu, muzykamen şūǧyldanu degender müldem az körsetkış körsetedı. Balalar ūdaiy internette «otyrady». Şamamen alǧanda bızdıŋ tıptı 4-5 jastaǧy balalarymyzdyŋ özı internetke qūştar. 6 jas pen 9 jas aralyǧyndaǧy balalar kompiuterlık oiyndarǧa öte qatty qyzyǧady, olar üşın būl eŋ qyzyqty dünie ıspettı. Jalpy aitqanda teledidar, beine men audio, muzyka, internet, kompiuterdegı oiyndar balalardyŋ ömırlerınde asa ülken röl atqaryp tūr. Är eldı mekende bailanystyŋ ärtürlılıgın, iaǧni, teledidar men internettıŋ, kompiuterlık oiyndardyŋ taralu jiılıgı ärtürlı ekendıgın de eskere ketken jön. Soǧan bailanysty da qarasaq, auyldyq jerde balalar köbıne teledidar qarasa, qalalyq jerlerde ünemı internette «otyrady», kompiuterlık oiyndar oinap, diskterden nemese onlain beinejazbalar körgendı qalaidy. Al teledidardan 10 jastan bastap, 18 jas aralyǧyndaǧy balalar eŋ tanymal, ataqty komediia, melodrama, serial, oiyn-sauyq, muzykalyq baǧdarlamalardy qaraidy. Odan keiın balalardyŋ 30 paiyzy multfilmder men sport turasyndaǧy habarlardy, boevikterdı qaraǧandy ūnatady. Äsırese, er balalar boevik, atys-şabysqa üiır. Al 6 jastan 9 jasqa deiıngı balalar multfilmder qaraudy jaqsy köredı, odan keiın baryp özderınıŋ bılım deŋgeilerın körsetetın intellektualdy baǧdarlamalar, habarlar, tıl üiretetın, oqytatyn, şeberlıkke baulityn habarlardy, sirek kezdesetın januarlar men adamdar köp bara bermeitın tabiǧat oryndary men ondaǧy tırşılıktı körsetetın derektı filmderdı, saiahattardy körgendı ūnatady. Al sodan keiın baryp, melodrama men komediia, drama köredı. Iаǧni, qanşalyqty balanyŋ jasy kışı bolsa sonşalyqty ol öz-özıne qyzyqty dünieler ızdep, tanymyn keŋeitıp, bılgısı keletını köbeiıp, tanymdyq baǧdarlamalarǧa köp qyzyǧady. Al neǧūrlym balanyŋ jasy ülken bolsa, soǧūrlym ol jeŋıl närsege, külkılı düniege, ne oiyn-sauyq baǧdarlamalarǧa üiır bolady eken. Endıgı kezek süiıktı keiıpkerler bolmaq. Balalardyŋ qyzyǧatynyn, film, multfilmdegı süiıktı keiıpkerlerın, ol keiıpkerlerdı nelıkten ūnatatyndyqtaryn, qai qasietterın jaqsy köretındıkterın bılu – adamgerşılık qūndylyqtaryn aiqyndauǧa negız bolady. Köpşılıgın külkılı, äzılqoi keiıpkerler qyzyqtyrady. Al özderın bır keiıpkerge balaityn bolsa mındettı türde erjürek, qaharman, batyr beinelerdı taŋdaidy. Eŋ keremet keiıpkerlerınıŋ töbeleskendegı qimyldaryn, jeŋıp şyǧatyn täsılderın erekşe baǧalap, eşkımge ūstatpaityn, eşqaşan eŋsesı tüspeitın qasietterın ūnatady. Süiıktı keiıpkerlerdıŋ myna qasietterın köpşılık bala bırdei atap öttı: meiırımdı boluy, dostyqqa adaldyq, kömekke der kezınde keluı, maqsatqa jetuı, ädıldıktı tu etuı, adamgerşılıgı men şynaiylyq qasietterı. Bıreuıne Djeki Channnyŋ töbeleskenı ūnasa, ekınşısıne külkılı qylyqtary üşın ūnaidy. Al keibıreulerıne meiırımdılıgı men aŋǧal da adal jüzı ūnaidy. Bıreuge «Sumerki» filmınde basty röldegı Edvard Kalin boiyndaǧy erekşe qasietımen ūnasa, basqalaryna sūlulyǧy üşın, qyzǧa degen şyn mahabbaty üşın ūnaidy. Iаǧni, jaǧymdy keiıpkerlerdıŋ jaǧymdy ısterı balalardy süisındıredı. Balalar qandai tanymal baǧdarlamalar, habarlar köredı? Olar myna baǧdarlamalardy qaraityn bolyp şyqty: «Qalaulym», «Öz oiym», «Aituǧa oŋai», «Kel, kelınım», «KTK-da Qabatov», «Kelınder bäigesı», «Köŋıldı tapqyrlar alaŋy», «Tüngı studiia», «Jaidarman» jäne t.b. Mıne, osyndai habarlardy köru arqyly adamdardyŋ sana-sezımın oiatatyn, adam müddesıne sai, balanyŋ ruhani damuyna äser etetın jäne etpeitın, köŋıldı jäne qyzyqsyz baǧdarlamalardy da qaraidy. Al bala psihologiiasyna asa män beretın ırı tūlǧalardyŋ aituynşa, «Öz oiym», «Qalaulym», «Kel, kelınım», «Bır bolaiyq», «Qalauym LIVE», «Kel, tatulasaiyq» sekıldı baǧdarlamalardan bala eşqandai paidaly närse almaidy. Tek qana ziianyn tigızedı. Öitkenı qarapaiym ǧana mysal retınde kezınde otandyq arnada körsetılgen «Öz oiym» baǧdarlamasyn alaiyq. Ondaǧy taqyryptar «Qyzdyq perde qyzyqtyra ma?», «Jynysymdy auystyrǧym keledı», «Transqa tüsken ömır», «Näzık jıgıtter», «Şala tanysym 30 şaqty ret zorlady», «Ataq pa, şataq pa?, «Erkekşora qyzdardyŋ erekşelıgı», «Zorlanǧan qyzdyŋ zor qaiǧysy», «Jalaŋaştanu – jarnama ma?», «Naǧyz jıgıt pe, näzık jıgıt pe?», «Jatyryn jalǧa bergender», «Qyzdardyŋ päktıgı maŋyzdy ma?», «Jynystyq tärbie beru tärbiesızdık pe?», «Köŋıldes bolǧym keledı», «Qyzdyǧymdy satamyn», «Jezökşelık qaşan zaŋdastyrylady?», «Naşaqordyŋ künı», «Bala satamyn», «Erkekşoralyq ersılık pe?», «Balaǧa seksualdy tärbie beru kerek pe?», «Ar saudasy men tän saudasy», «Atyŋ şyqpasa...», «Özgerıske ūşyraǧan kelbet» jäne taǧy basqa. Tanymal telearnada kündızgı uaqyt 15:00-de bastalatyn tıkelei efirden sanaly adamnyŋ oiyn adastyratyn dünienıŋ körsetılmeuı kerek dep oilaimyn. Rasynda, mūndai arsyz dünielerdı balalar tügılı bız de bılmegen boluymyz mümkın. Öitkenı qazaqta ondai öreskeldık joqtyŋ qasy. Şeşender «bızdıŋ ūlttan jezökşe şyqpaǧan!» jep maqtanady. Al bız özımızdıŋ qyzdarymyzdyŋ aryn, qūndylyǧyn saudalap, jezökşelıkke jol aşyp berıp jatyrmyz. Sonymen qoimai, tıkelei efir arqyly jarnamalap jatyrmyz. Būl baǧdarlamany köretın 6-9 jastaǧy balapandardan bastap eseiıp kele jatqan ūl-qyzdarymyz ne oilaidy? Qonaq bolyp otyrǧan keiıpkerlerge qarap, ıstep jürgen «ısterın» dūrys dep sanaityndaryn körıp, olarda da jeŋıl oi, taiaz bılım, haram niet qalyptaspai ma?! Bügıngı taŋda balalarymyzdyŋ ne körıp, ne tyŋdap jürgenıne basty nazar audarmasaq, erteŋgı künı qisyq bıtken aǧaşty tüzetuımız mümkın bolmas... Iozef Gebbels «Maǧan būqaralyq aqparat qūraldaryn berıŋızder, sol kezde men kez-kelgen halyqty şoşqanyŋ tobyryna ainaldyramyn» degen eken. Sondyqtan da mūndai bassyzdyqty, halyqty arsyz piǧylǧa itermeleudı, oi düniesı endı qalyptasyp kele jatqan perıştedei päk balapandardyŋ miyn ulaudan saqtanaiyq, öz ūrpaǧymyzdy saqtaiyq! Al endı kompiuterlık oiyndarǧa toqtalaiyq. GTA, Counter-strike, Mafi ya II, Dota, Counter strike, FEAR 2, postal, NFS, Warcraft, Mortal Combat, Call of Duty jäne taǧy basqa köptegen kompiuterlık oiyndar bügınde balalardyŋ basty qyzyǧy. Qazırgı taŋda barlyq qalalyq jerde kompiuterlık klubtar bar. Balalar uaqyttarynyŋ basym köpşılıgın sol jerlerde ötkızedı. Kompiuterlık klub üide oinaǧanǧa qaraǧanda äserlı, ärı ol jerde orta da qyzyp tūrady. Oiynnyŋ qyzyǧyna tüsıp ketken oquşylar qalaida bır-bırın jeŋıp şyǧuǧa tyrysady jäne aiaqtalmaiynşa tapjylmai otyrady. Keide ūtys tıgıp, jeŋıs kımge būiyrsa sol paidaǧa keletın kezder de bolady. Mūndai oiynǧa qūştarlanyp alǧan balanyŋ sabaqqa degen yntasy bolmaidy. Ömırge degen belsendılıgı azaiatyny sözsız. Al qazır balalar qanşalyqty kıtap oqidy? Ädebiet oqityn balalar sany az ekenı tüsınıktı. Bügınde kıtapty qolǧa ūstap otyryp oqu emes, elektrondy nūsqasyn oqu jeŋılırek sekıldı sanalady. Gazet pen jurnaldardyŋ da balalar ömırınde öz oryndary bar. Bıraq olarda osyǧan kelgende jalqaulyq basym. Jalpy balalardyŋ qyzyǧuşylyǧy arttyratyn gazet-jurnaldar mynalar: «Ūlan» balalar men jasöspırımderge arnalǧan respublikalyq gazet, «Aigölek» respublikalyq balalar jurnaly, «Baldyrǧan» balalar jurnaly, «Aqjelken» jurnaly jäne taǧy basqa. Balalardyŋ atap körsetken basty gazet-jurnaldary osylar boldy. Balanyŋ jas şamasynyŋ da olardyŋ qyzyǧuşylyqtary men taŋdaulary kezınde özındık orny bar ekendıgı baiqalady. Öitkenı eresek balalar zūlymdyq pen qatygezdık suretteletın, zorlyq äreketterdıŋ elementterı körsetıletın oiyndarǧa köbırek äues. Qan tögıs pen atys-şabys – olardyŋ jan rahatyn tynyştandyrady. Al būl jastaǧy balalar oiyn-sauyq, şou baǧdarlamalardy ūnatady. Sonymen qatar, olar özderınıŋ süiıktı keiıpkerlerın jeke dara qasietterı üşın, adamgerşılıgıne qarap taŋdaidy. Al mūndai oiyn-sauyqqa arnalǧan, köŋıl köteretın habarlardy 6 jäne 9 jastaǧy balalar asa qatty ūnata bermeidı, al 16 jastan bastap 18 jastaǧy balalardyŋ köpşılıgıne būl taqyryp jaqsy tanys. Soǧan orai da jasy ülken balalar qatygezdık sipattaǧy oiyndarǧa äues bolyp keledı. Bala taǧdyry – ūlttyŋ bolaşaǧy. Bala janyŋnyŋ araşasy. Qazırgı taŋda bala taqyrybynda köterılıp jürgen mäseleler jeterlık. Ǧalamnyŋ sonşalyqty damyǧanynyŋ saldarynan baladan bölek, ata-ana, atalar men äjelerge deiın ūialy telefonnyŋ, kompiuterdıŋ, planşettıŋ ışınde otyratyn boldy. Emın-erkın, arqa-jarqa otyryp äŋgıme aitudan qalyp baramyz. Basqa jūrtqa taŋsyq dünie bolmas, bıraq qazaqqa tän emes qylyq. Şet eldıkter üşın ūl men qyz ata-anany baǧuǧa mındettı emes, al qazaq halqy ūrpaǧymen maqtanady. Tälım de, tärbie de bölek. Sol sebeptı adam sanasyn ulaityn dünielerdı baladan saqtaǧan abzal. Qazır ekınıŋ bırı ūialy telefon şūqylap, özımen-özı aqyryp, ne şoşynyp sekırıp, ne tomaǧa tūiyqtalyp, ne aşuly keiıpke enıp otyratyny, adamdarmen qarym-qatynasta däl sol emosiiadan şyǧa almai tūratyny anyq baiqalady. Osyndai oiyn saldarynan bolǧan oqiǧany aityp öteiın. Maŋǧystaudyŋ auyldyq jerınde mektep oquşysy ūialy telefonnan qorqynyşty oiyn jüktep alǧan. Mūnyŋ aldynda da bırneşe oiyndardy oinap jürgendıkten ädetınşe būǧan da qyzyqqan. Vk äleumettık jelısınde osy oiynnyŋ arnaiy gruppasyna tırkelıp, sol jerde körsetılgen şarttar arqyly oiyndy oinaǧan. Aitylǧan tapsyrmalardy oryndap, qalai qūnyǧyp ketkendıgın jäne qalai odan şyǧuǧa bolatynyn bılmegen. Bırneşe künderden keiın ol balada özgerıster, qatuly qabaq, mūŋly janar, aşuǧa toly mınez, eşkımdı körgısı kelmeitın sätter oryn alǧan. Bır künı mektepke sabaqqa barǧan ony baspaldaqqa asylyp qalǧan küiınde tauyp alǧan. Artynşa anyqtalǧan mälımetter boiynşa, ne özıŋ, ne ata-anany öltıru tapsyrylǧan. Aialy alaqanda, ystyq mahabbatqa bölenıp ösken bala ata-anasyn şeksız süietını belgılı. Sol sebepten de qoiylǧan tapsyrmadan asyp ta kete almai, ne ony oryndai da almai miy ulanǧan ol öz-özıne qol jūmsaǧan. Mıne, balany qadaǧalamaudyŋ, dūrys aqparat almauynyŋ saldarynan qiylǧan ömır... Mūndai jaǧdailar elımızdıŋ tükpır-tükpırınde oryn alyp jatyr. Men Maŋǧystaudaǧy bolǧan oqiǧany mysal ettım. Ökınışke orai, ata-anasynyŋ ötınışımen auyldyŋ aty men balanyŋ esımın atamadym.                                                                                                                                                         V bölım Balalarǧa qazırgı aqparattyq tehnologiialardyŋ terıs äserı. Bügıngı ǧasyrdyŋ jaŋalyqtary künnen-künge ǧalamat özgerıspen damuda. HH ǧasyrda-aq būqaralyq aqparat qūraldarynda da damu prosesterı jürıp, jaŋa tehnologiiamen qamtamasyz etıldı. Oǧan balalardyŋ qoldary tez jete bastady. Öitkenı sol jyldary-aq aqparat közderınıŋ qatary köbeiıp internet te qosylyp, barlyq jerde paida bolǧan bolatyn. Aqparat almasudyŋ jaŋa türı köbeiıp, interaktivtı kompiuterlık baǧdarlamalardy, ärtürlı oiyndardy, beine-audio jazbalardy, änderdı, komikster men kıtaptardy, baspasöz basylymdardy balalar erkın türde qoldana alatyn därejege jettı. Al kommersiialyq teledidar 1941 jyly şyqqan bolatyn. Būl kezde jaŋa aqparattyŋ endı-endı elge kelu kezeŋı bolatyn. Alaida qanşa jerden kommersiialyqqa ainalu üderısı bolsa da, onyŋ tigızıp jatqan özındık paidasy da boldy. Atap aitqanda, balalarǧa bılım beru turaly baǧdarlamalar jasalyp, olardyŋ bala üşın orasan zor äserı tidı. Qazırgı balalar tym aqyldy. Bırınşıden, olar tumysynan bölek, sana-sezımderı, qabyldau jüielerı özge. Mektepte auzy aŋqiǧan būryŋǧynyŋ balalaryn köru qiyn. Qazırgı taŋda mektep jalǧyz aqparat közı emes, ūstazdardyŋ da maŋyzy basqaşa. Ejıktep bärın üiretıp, balalardy är taqyryp saiyn jaŋalyq aşqandai qyzyqtyratyn jüie bügınde qatty özgerıske ūşyraǧan. Jaŋa taqyrypqa mūǧalım köp ızdenıp daiyndalu kerek. Öitkenı balalar barlyǧyn bıledı jäne olarǧa qajettı emes aqparatpen bılımderın taiazdauǧa bolmaidy. Būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ balalarǧa äser etuı anaǧūrlym basymdylyqqa ie. Būl bırınşıden ata-analardy, odan keiın medisina qyzmetkerlerı men ūstazdardy alaŋdatyp, jiı talqylauǧa tüsetın taqyryp bolyp tūr. Tek Qazaqstanda ǧana emes, älemde basty nazardaǧy mäsele. Mysaly, Amerika Pediatriia akademiiasynyŋ ökılderı aqparat közderınıŋ kürdelenuı balalardyŋ auditoriiasynyŋ da ūlǧaiuyna tıkelei äser etıp jatyr dep sanaidy. Mūnyŋ oŋ jäne terıs ekı jaǧy bar. Oŋ äserı, balalar jaŋa dünienı üirenuge, bılımge qūştar, köptegen talqylauǧa qatysuǧa mümkındık alady, än älemı, oiyn-sauyqtar arqyly boidaǧy önerlerın de damytuǧa üiır bolady. Al terıs jaǧy, balalar körgen närsesın qaitalap ısteuı mümkın. Mysaly, zorlyq-zombylyq, qatygez ıs-äreketter men erotikalyq sipattaǧy aqparattarǧa tap boluy mümkın. Naqty emes dene formasyn körsetumen qatar, ziiandy ädetterge jatatyn temekı tartu, ışımdık ışu syndy närselerdı dūrys dep qabyldaulary mümkın. Mūndai terıs maqsattaǧy aqparattar balalardyŋ auditoriiasyna baǧyttala otyryp, basty qauıp töndıredı. Bärımızge belgılı amerikalyq ǧalym, ärı ädıstemeşı Reen Hobbs kompiuterlık sauattylyq tüsınıgıne toqtalyp, ekı faktordy atady. Ol kompiuterdı jäne internettı qoldanudy kompiuterlık sauattylyqqa jatqyzuǧa bolmaityndyǧyn aita otyryp, kerektı aqparatty qarau, tyŋdau, köru, oqu arqyly saraptap ta, taldap ta bılu kerektıgı maŋyzdy dep körsettı. Būl bırınşı faktor. Al ekınşı faktorda ata-analar mäselesı qarastyrylǧan. Iаǧni, ata-ana balanyŋ internettı paidalanu şegın baqylauda ūstauy qajet. Būqaralyq aqparat qūraldarynda san aluan aqparattar tarauy mümkın, mümkın ǧana emes, ras. Sondyqtan da, fantaziia men şyndyqtyŋ ara-jıgın ajyratyp, adaspaityn jol sılteu – ata-ananyŋ basty mındetı. Ata-ananyŋ tıkelei balamen qarym-qatynasy olardyŋ da aqparatqa syni közben qaraularyna äser etedı. Mektep psihologynyŋ aituy boiynşa: «Negızınen barlyq jaǧdai ata-anaǧa bailanysty. Ata-ana balanyŋ kün tärtıbın baqylauda ūstasa, bärı öz rejimımen jüredı. Al eger ata-ana balanyŋ kün tärtıbınen beihabar bolsa, bala da betımen ketedı. Künı boiy teledidar qaraidy, smartfonnan şyqpaidy. Būl eŋ bırınşı densaulyqqa ziian. Köz janarynyŋ köru qabıletın naşarlatyp qana qoimai, psihikany da būzady. Öitkenı adam miy kündelıktı demalyp otyruy kerek». 3 saǧattan astam uaqyt teledidar köru balalarǧa ziian. Eskere ketetın närse, bala öz jasyna laiyqty dünienı qarauy tiıs. Sabaqqa kerektı aqparat beretın baǧdarlamalar, oi örıstı damytatyn, januarlar älemı men qorşaǧan orta turaly, ǧaryş pen jer şary turaly bılım beretın baǧdarlamalardy köru balalarǧa öte paidaly. Teledidardy tübegeilı jaman dep, bırjolata körsetpei qoiu da dūrys emes. Öitkenı, balalar köptegen mälımetterdı teledidardan alady. Ärine, kez-kelgen närsenıŋ jaqsy-jaman jaǧy bolady. Teledidar da sondai. Eger kögıldır ekrannan terıs baǧyttaǧy dünieler körsetılıp jatsa, ata-ana balamen bırge qarap, ony taldai otyryp tüsındıru qajet. Ol balanyŋ aqparatty qalai bolsa solai emes, dūrysty dūrys, būrys būrys dep qabyldauyna öz septıgın tigızedı. Barlyq närse öz ornymen boluy üşın, barlyǧynyŋ öz şekarasy bolu kerek. Teledidardy qarau uaqyty da şekteulı bolǧany jön. Al internet eresek adamdar tügılı bala ömırıne de öz ızın salyp ülgergen. Qazırgı balalar internetsız ömırlerın elestete almaidy. Ata-ana internettı de teledidar siiaqty 5 baldyq jüieden 3,1 ballmen baǧalaidy. Iаǧni, internettıŋ oŋ jäne terıs äser etuı ortaşa. Aqparattyq arnalar balanyŋ oi-örısın keŋeitedı, öz betımen şeşım qabyldauǧa üiretedı. Al internettıŋ terıs äserı: balanyŋ jeke damuyna mümkındık bermeidı jäne aqyl-oi zeiının naşarlatady, naqty ömırden alşaqtatyp, seksualdy erkındıkke jol beredı degen pıkırler basymdylyqqa ie boldy. Būdan şyǧatyn qorytyndy teledidar da, internette balalardyŋ damuyna teŋ derejede oŋ jäne terıs äser etedı. Sondyqtan da tek bır jaqty şeşım qabyldanbaidy, tek qanşalyqty oŋ äser etetının jäne terıs äser etetının baǧalai alamyz. Oŋ äser etu sipattamasyna mynalar jatady: bala aqyl-oiy keŋeiedı, öz betımen oilauy damidy. Al terıs äserı: balanyŋ jeke adam bop damuyna kedergı bolady jäne moraldyq jaǧynan būzyluyna, seksualdyq erkındıkke septıgın tigızuı yqtimal. Älemdık zertteulerde naqtylanǧandai būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ balalarǧa tigızetın terıs äserı 6 faktorǧa negızdelgen bolatyn. Olar: bırınşı, būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy zorlyq-zombylyq taqyryby; ekınşı, erotika elementterınıŋ nasihattaluy; üşınşı, qalypty emes dene pışınınıŋ stereotipterın taratu; törtınşı, balalardyŋ densaulyǧynyŋ naşarlauy. Al, besınşısı, balalardyŋ psihikasynyŋ būzyluy; altynşy, balalardyŋ äleumettık ortadaǧy qarym-qatynasynyŋ būzyluy. Būqaralyq aqparat qūraldarynda zorlyq-zombylyqty nasihattau – eŋ auqymdy mäsele. 1970 jyldardan berı būl taqyryp zerttelıp, jazylyp keledı. Sol zertteulerdıŋ nätijesınde aqparattyq keŋıstıkte zorlyq turaly aitylǧan aqparattardyŋ öte köp körsetıluı balalarǧa agressiia äkeledı eken. Sonymen qatar, balalar tūiyqtalyp, qorqynyş ne mūŋaiu sezımderımen bölısudı jön körmei, qorşaǧan ortadan alystap, qorquǧa äkelıp soqtyruy mümkın. Pediatrdyŋ da jauaby däl osyǧan kep saiady. Ol: «Jüike auruyn emdeitın därıgerge däl osyndai balalar keledı. Iаǧni, qorqynyşty, qatygezdık beinelengen filmderdı körgen balalar, sonyŋ äserınen şyǧa almaǧai, agressiiaǧa toly kompiuterdegı oiyndardy oinaǧan balalar öz tärtıpterınıŋ qalai būzylǧandaryn baiqamaǧandyqtan, bara-bar būl asqynyp bara jatqandyqtan keledı» degen bolatyn. Mäselen: kompiuterlık klubtar (oiyn avtomattary) jäne kafelerdegı Wi-Fi jelısı 24 saǧat boiy jūmys jasaidy. Künı-tünı kompiuterlık oiyndardan bas kötermeitın balalardyŋ köpşılıgı zorlyq-zombylyq, ūrlyq-qarlyq ortasyna tüsedı. Olar eŋ aldymen internetten soǧys turaly filmderdı, qorqynyşty kinolardy jäne erotikany ızdeidı, jäne köredı. Olar kinoǧa berılıp ketkendıgı sondai, är sahnanyŋ jasaluyna da män berıp, qyzyǧuşylyq tanytady. Olardyŋ oiynşa qatygezdıktı somdaityn rölderı bar filmder ış pystyrmaityn, qyzyqty tuyndylar bolyp tabylady. Sol oiyndardyŋ 99 paiyzy qatygezdık desek te bolady. Al, balalar özderı körgen zorlyq-zombylyq, qatygezdık videolardy taratuǧa äues keledı. Erotikaǧa tym qyzyǧuşylyq ta tanyta bastaidy, etı üirengenderı sonşalyq, ekranda körsetılgen qatygezdıkke jyly şyrai da tanytpaidy, anyǧyraq aitqanda, olar üşın zorlyq ädettegı jäi ǧana oqiǧa bolyp ketedı. Eger balalar bos uaqyttaryn ädebietke qyzyǧyp, kıtap oquǧa jūmsasa, är balanyŋ tärbiesıne äser etıp, inabatty-ibaly közqarasyn qalyptastyruǧa septıgın tigızer edı. Jalpy erotika elementterı – zaŋda da basty qaralǧan auqymdy taqyryp. Erotika bala sanasyn būzatyn tym aşyq sahnalar. Al, keibır balalar körgen aqparattaryn ata-analarymen bölısıp, jaman men jaqsynyŋ ara-jıgın ajyratyp alady. Mūndai talqylauda balalardyŋ alǧan äserı şekten aspaidy. 48% balalar erotikalyq mazmūndaǧy jurnaldardy qoljemdı dep belgılegen. Sonyŋ arasynda 10 men 18 jas aralyǧyndaǧy eresek balalardyŋ şamamen 3%-y ǧana mazmūny bar derektı kadrlardy körgendı ūnatatyn bolyp şyqty. Erotikanyŋ keŋ sipat aluynyŋ nätijesı jaqsylyqqa aparmaitynyn korreliasiialyq taldaudan baiqauǧa bolady. Onyŋ qorytyndysy boiynşa erotika sipatyndaǧy aqparattardy emın-erkın qaraityn balalardyŋ köpşılıgı delık kompiuterdegı arnaiy oiyndardy köp oinaǧandyqtan, äleumettık jelıde şamadan tys köp uaqyt ötkızetın jäne oiyn klubtarynda köp bolyp, sabaqqa uaqytynda barmai, sabaqty köp bosatatyndar. Mūndai balalar ata-analary özderınıŋ jan-düniesın, mäselelerın, nietterın tüsınbeidı dep esepteidı. Ziiandy äreketter men ädetterge üiır bolady, iaǧni, temekı tartyp, syra, ışımdık ışuden bas tarpaidy, aqşaǧa bästesıp oiyndar oinaidy. Mūnyŋ barlyǧy qūmarlyq, zina jasau, qate baǧytqa ketu. Esten aiyratyn osyndai esırtkılerge jolaǧan balalar erte jastan jynystyq qatynasqa da tüsedı. Būl äreketke erte tüsken balalar özge balalarǧa qaraǧanda tün mezgılıne äues bolady. Balalardyŋ 3-4 saǧat emes, tym ūzaq uaqyty oiynǧa ketedı. Olar filmderdegı qatygezdık pen zorlyq-zombylyq beinelerı sol filmdı qyzyqty etıp qana qoimai, adamdy ömır süruge üiretedı, aqyl-oidyŋ şymyr boluyna kömektesedı dep sanaidy. Sondyqtan da olar zorlyqqa oŋ közqaras tanytady. Al bılım jaiyna qalyp, mektepke uaqytyly baryp, sabaqtaryna qatysuǧa «uaqyty jetpeidı-mys». Ata-ana balalarynyŋ teledidar aldynda ne körıp jatqanyn, kompiutermen qandai sipattaǧy oiyndar oinap jatqandyǧyn jäne qanşalyqty uaqyttaryn soǧan jūmsaityndaryn müldem baqylamaidy. Ädette däl osyndai tärtıptegı balalar ziiandy jūqpaly dünienıŋ bärıne üiır keledı. Mysaly, spirttı ışımdıkterdı äuelı tatyp köredı, keiınnen syramen jalǧasyp ışkış bolyp ketedı. Temekını tütındetuge qyzyǧady, sodan keiın künıne üzdıksız temekı tartatyn halge jetedı. Aqşaǧa oiyn oinap, alǧaşynda jeŋıske jetedı, sodan bastap qūmar oiyndaryna kırıge beredı, qaryzǧa belşeden bır-aq batady. Būl taldaudan ūqqanymyz mynau. Ata-ananyŋ qarauynan qalǧan, baqylauda bolmaǧan balalar aqparat közderınen aldyn ala saqtau şaralary jasalmaǧandyqtan, olardyŋ neşe türlı jaǧymsyz ädetterı men daǧdylary qalyptasady. Äreketsızdıktıŋ äserınen, balalar terıs baǧytqa tüsıp ketuı de mümkın jäne balalardyŋ densaulyǧy men sabaq oquyna edäuır kedergısın keltıretını sözsız..                                                                                          VI bölım   Aqparattyq tehnologiia bala sanasyna ǧana emes, tärbiesıne de, densaulyǧyna da äser etude. Mysaly, jarnama, film, klipte körsetılgen tamaşa dünieler şyn mänınde sapaly ma, joq pa, ata-anamen sanaspai, satyp aludy talap etetın balalar da köbeidı. Oǧan qosa, kögıldır ekrnadaǧy jarnama men mınsız kelbet te psihologiiaǧa äser etedı. Kez-kelgen jarnama, beinerolikter men suretterdegı adamdardyŋ dene pışını mınsız, ärı kelıstı. Şynaiy ömırdegı adam beinesıne säikes kele bermeidı, öitkenı, montajdau, effekt beru jūmystary jürgızılıp, tym erekşe, közge körıktı etıp körsetıledı. Al balalar sol mınsız älem men kelbetke elıkteuı mümkın. Tek qyz balalar ǧana emes, ūldarda da bolatyn jaǧdai. Jarnamalar men beinejazbalardan körgen kelıstı denelı jıgıtterge ūqsauǧa tyrysyp, neşe türlı qauıpke baruy yqtimal. Qyz balalar bolsa, qypşa beldı arudyŋ kelıstı kelbetıne qyzyǧyp, dūrys tamaqtanudan bas tartyp, densaulyqtaryn naşarlatyp aluda. Auruhanaǧa tabaldyryǧyn tozdyrǧan emdeluşıler jaily därıgerler de «köptegen aurudyŋ tüpkı bastau közı – dūrys tamaqtanbauda, aǧzaǧa qajettı azyqpen qamtamasyz etpegendıkte» degen bolatyn. Salauatty ömırdıŋ üş formulasy – dūrys tamaqtanu, ünemı qozǧalysta, jaqsy köŋıl-küide bolu jetkılıktı. Al būl äreketterdı qazır balalar arasynda azaiuda. İnternet bar tört qabyrǧadan şyqqysy kelmeidı. Būl balalardyŋ artyq salmaq jinap, semızdıkke beiımdeluın arttyrady. Oǧan qosa, fast-fud önımderınıŋ de jarnamalary erıksız elırtıp, özıne täueldı etedı. Al negızınen, eŋ ziiandy taǧam türlerınıŋ bırı – osy fas-fud önımderı. Ol ış-qūrylystyŋ jūmysyn naşarlatpasa, paidasy joq. Qanşalyqty artyq salmaǧy bar adamnyŋ ömırıne sonşalyqty qauıp tönıp tūrǧandyǧy barşaǧa tüsınıktı. Densaulyq – zor bailyq. Al denı sau balanyŋ – aqyl-oiy tüzu, ömırge qūştarlyǧy basym bolady. Sondyqtan da, jarnamada, ekrandaǧy basqa körsetılımderde de tym qatty astamşylyq pen äsıreuşılıktı qoldanbaǧan jön sekıldı. Resei ǧalymdary N.N. Avdeeva men N.A. Fomin zertteuı boiynşa, balalar ortasyna eŋ köp taraǧany ışımdıkter men tamaq önımderınıŋ, oiynşyqtardyŋ jarnamalary är balanyŋ ziiandy ädet qalyptastyruyna sebepker boluy mümkın. Bızdıŋ elımızde ata-analar ünemı beiqam halde jüredı. Olar jarnamalardyŋ bala ömırıne, onyŋ densaulyǧyna qauıp töndıretının sezınbeidı. Balanyŋ mektep ülgerımınıŋ naşarlauy, sabaqqa baruy da auqymdy mäselege ainalyp otyr. Mektep ülgerımderı üşın ūstaz ata-anaǧa şaǧymdansa, ata-ana balaǧa sögıs aitady. Mūndai mäseleler bügıngı künı öte jiı tuyndaidy. Özdıgınen üi tapsyrmasyn oryndaityn balalar kemde-kem. Jaǧymsyz äreketterge äues bolǧandyqtan, üi jūmysyn oryndauǧa uaqytty az böledı, keide tıptı oryndamai da barady. Al būl balanyŋ öz ortasynan bölektenuıne, ünemı yŋǧaisyzdyq tudyryp, qysylyp jüruıne äkeledı. Sonymen qatar, balalar internet-klubtarǧa interaktivtı oiyndardy oinauǧa jiı barady. Onda uaqyt turaly ūmytyp, denesın tüzu ūstau, kompiuter aldynda ūzaq uaqyt otyrǧandyqtan közdıŋ köru jüiesı naşarlaityndyǧy jaiynda oilanbaidy. Al ertesıne ūiqysy qanbaǧan küiınde, köz tamyrlary şarşaǧan, qyzarǧan qalpynda, basy auyryp äreŋ dep sabaqqa barady. Al mūndai haldegı balada qaidaǧy zeiın, oquǧa degen qaidaǧy ynta bolsyn?! Sondyqtan da, mūnyŋ özı bala auditoriiasyna tolyqtai terıs äser etuşı faktor. Öz-özıne qol salu – suisid. Bügıngı taŋda balalar arasynda öte köp kezdesıp jatqan eŋ auyr oqiǧalardyŋ bırı. Ömırın qiiuǧa şeşım qabyldau balanyŋ psihikasynyŋ şyrmauyqqa tüskenın bıldıredı. Suisid jasaudan Qazaqstan Reseiden keiıngı ekınşı oryn alyp tūr. Būl zobalaŋnyŋ bızdıŋ elde keŋ taraǧanyn osydan-aq bıluge bolady. Statistikaǧa jügınsek, 100 myŋ tūrǧynǧa 26,9 öz erkımen öluge şeşım qabyldaidy eken. Öz-özın öltıru soltüstık aimaqtardaǧy qalalarǧa qaraǧanda, oŋtüstıktegı jerlerde joǧary körsetkışke ie bolyp tūr. Şamamen aitqanda, Almaty qalasynda 100 myŋ tūrǧynǧa 5,1 adam öz-özıne qol jūmsaidy. Al Nūrsūltan qalasynda 100 myŋ tūrǧynnan 14 adam suisidke barady. Atalǧan körsetkışter jyl ötken saiyn ūlǧaiuda. Mıne, osyǧan qarap-aq jergılıktı halyqtyŋ psihikalyq densaulyqtarynyŋ tömen deŋgeide ekendıgın bıluge bolady. Medisina qyzmetkerlerı mūny jas bolǧandyqtan psihikanyŋ tez bülınetındıgınen dep tüsındıredı. Al keibır pıkırler mekteptegı psihologtardy kınälaidy. Mektep psihologtarynyŋ daiyndyǧynyŋ azdyǧynan, balalar üşın, eresekter üşın olardyŋ psihikasyn qadaǧalap, sauatty jastardy tärbieleude az jūmys jasaityndyǧynan dep te sanaidy. Ärine, mektepte tūiyqtalyp, öz-özdıgımen bölektenıp jürgen bala qanşama. Öle saludy jeŋıl köretın jasöspırımder osyndaidan şyǧady. Qolaisyzdyq, jaisyz sezınu – psihikanyŋ eŋ kürdelı jaǧdaiy. Zertteu nätijesı boiynşa: 5% balalar özderın «jalǧyzbyn» dep sezınetındıkterın bıldırse, 27%-y keide solai sezınetındıkterın, 16%-y ondaidy sirek oilaityndyqtaryn, 52%-y eşqaşan olai sanamaǧandyqtaryn körsettı. Osy balalardyŋ ışınde 14 paiyzy tünde şoşyp oianyp, bastyrylyp, üreiden qorqady eken. Al 27 paiyzy bıreuden nemese bır närseden seskenedı. Baiqaǧanymyzdai, balalar arasynda psihikanyŋ qolaisyzdyqqa ūşyrauy asqynyp barady. Özderın jalǧyz sanaityn balalar sol sezımmen qatar qorqynyşty küidı de basynan ötkeredı. Būl balanyŋ kınäsı emes, tıkelei ata-anaǧa bailanysty, olardyŋ baladan alşaqtyǧynyŋ saldary. Balalar ön boiyndaǧy üreidı, qorqynyşty azapty teleekrannan, internettegı neşetürlı beinelerden, kompiuterdegı terıs baǧyttaǧy oiyndardy oinaǧandyqtan osyndai halge tüsedı. Eŋ soraqysy, balalar «qalai ädemı öluge bolady» dep te oilanatyndary bar eken. Film, kino, oiyn bolsyn, barlyǧynda jartastan qūlap bara jatqan aq köilek kigen qyzdyŋ, ne ömırden batyldyqpen bas tartqan er jıgıttıŋ tömen qarai qūlauy köptep körsetıledı. Onyŋ bärı tüsırılım barysynda montajben jasalatynyn, bırneşe adamdardyŋ ūstap, arqanmen tartyp tūru arqyly bolatynyn balalar oilana bermeidı. Öitkenı, olar özdıgınen mūny oilap taba almaidy. Jasöspırımder tek syrtqy körınıstı ǧana kördı jäne soǧan qyzyqty. Sondyqtan da olar üşın jartastan qūlau – eŋ sättı, ädemı ölu bolyp tabylady eken. Ätteŋ-ai... Qosalqy mädeniet – qazırgı jastar talaby. Jastar sosiologiiasynda osy jastardyŋ qosalqy mädenietı būrynnan maŋyzdy bolyp keledı. Beiresmi bırlestık retınde damyp, sanaluan bolady. Oǧan qoǧamdaǧy qarym-qatynasta bolatyn orta, äleumettık ortasy, sonymen qatar olardyŋ ierarhiiasy. Būl tek Qazaqstanda ǧana emes, bükıl älem boiynşa taralǧan jüie. Bızdıŋ elımızge osy batys pen şyǧystan kelıp, kırıgıp jatyr desek te bolady. Halyqaralyq deŋgeide taralǧan jastar aǧymy retınde mynalardy atap ötuge bolady: hip-hop, repper, emo, skeiter jäne rokerler. Emo-kid – köbınese depressiiaǧa ūşyrap otyratyn adam. Ol toptyŋ arasynan özınıŋ aşyq aluan tüstı türımen erekşelenıp körınedı, özımen pıkırlerı sai keletın, bırdei oilaityn adamdardy ızdeidı. Emonyŋ ədettegı şaş pışını qiǧaş qiylǧan, mūrynnyŋ ūşyna deiın jetetın, bır közın jauyp tūratyn kekılınıŋ boluy, al artqy jaǧynda ər jaqqa qarai jalbyrap tūratyn qysqa qiylǧan şaş bolyp tabylady. Jıgıtter de, qyzdar da erınderın denesınıŋ tüsıne sai boiauy, tonaldyq kremdı paidalanuy mümkın. Közderın qaryndaşpen nemese tuşpen qoiulap boiaidy da, osyǧan bailanysty ol közder aşyq betındegı tüstı taŋba bolyp körınedı. Tyrnaqtaryn qara lakpen boiaidy. Emo-kidter ekı tüstı örnekterı men stildık belgılerı bar qyzǧylt-qara tüstı kiım kiedı. Kiımderınıŋ negızgı tüsterı qara jəne qyzǧylt bolyp tabylady, bıraq basqa da ersı tüsterı bar kiımderdı kiiuge de jol berıledı. Būl elımızde tübegeilı joq närse deuge bolmas. Tükpır-tükpırde osyndai aǧymdardy nasihattap, elıktep jürgen jastarymyz öte köp. Alaida jastardyŋ şaǧyn mädienietterge kırıguınıŋ bärı naşar bola bermeidı. Ärbır adam jeke tūlǧa. Zamannyŋ talabyna sai jastardyŋ da qalauy men közqarasy özgerıp otyratyny belgılı qūbylys. Olar qandai da bır mädeniettıŋ ökılı bolǧysy kelıp, jaŋaşyldyqqa ūmtyluy qalypty jaǧdai. Mūndai äleumettık ahual är zamanda ärtürlı oryn alady. Jıptıŋ ekı ūşy bar demekşı, mūndai äreket, belgılı bır topqa müşe bolu balalarǧa kerı äserın de tigızıp jatady. Olardy terıs ädetterge üiretuı de mümkın jäne sonyŋ äserınen balanyŋ dene densaulyǧy men psihikalyq densaulyǧyna zardap äkeluı ǧajap emes. Al joǧaryda atap ötken «Emo» degenımız däl osy atap ötkenımızdei, ziianyn tigızedı. Emo degenımız – öz emosiialaryn adamdardyŋ közınşe külu, jylau arqyly, köŋıl-küiı naşarlaǧanda tamyrlaryn kesu, tıptı öz-özın öltıru siiaqty terıs daǧdylardy nasihattauşylar. Mūndaiǧa şoşyna qaraǧan balalar, ūqsaǧysy kelıp qyzyǧa da qaraidy. Sondyqtan balalarǧa būdan basqa da şaǧyn mädenietterdıŋ atributtarynyŋ terıs baǧyty men oŋ jaǧyn ūqtyra bıldıretın eresekterdıŋ aqyly men kömegı kerek.                                                                                                                                                             VII bölım  Balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgı qanşalyqty eskerıledı? Ata-analardyŋ mümkındıgı qandai?   Aqparattyŋ ara-jıgın ajyratyp bılude, bala ata-anaǧa jiı elıkteidı. Olardyŋ tanym-tüsınıgıne köp köŋıl audarady. Ata-ana jaman oiǧa jaqyn bolsa, ne bolsa sony jamandasa būl äreketı balaǧa da äser etedı. Psiholog mamandardyŋ pıkırı boiynşa: «ata-ananyŋ tärbiesıne barlyǧy bailanysty. Balalarynyŋ rejimın qadaǧalap, bos uaqyttaryn da tiımdı jūmsauy kerk. Al ata-ana tarapynan baqylau bolmasa, ol balalar öz bılgenderın ısteidı, tıptı künı boiy teledidar körıp otyra beredı». Qazırgı kezde eresek adamdardyŋ özı köp qatelesıp, balaǧa dūrys aqparat bermek tügılı, özderı jalǧan aqparatty şyn dep qabyldaidy. Sondyqtan eresek qauymǧa da aqparattyq ortany qabyldauda ara-jıgın ajyratyp bılu mädenietın qalyptastyru kerek sekıldı. Būl turasynda köptegen jurnalister de öz pıkırlerın bıldırıp keledı. Aqparattyŋ şynaiy nemese jalǧan ekendıgın saralai bıletın jäne körgen, estıgen aqparatty dūrys jaǧynan paidalana bıluge üiretken abzal. Aqparat aǧynynyŋ terıs äserınen balalar tügılı eresek qauymyn da saqtau üşın, olardy sol taqyrypta jasalatyn arnaiy sabaqtarǧa da jıberıp otyru kerek sekıldı. Ata-ana balaǧa köp uaqytyn arnamaidy, şamamen 4-5 saǧatqa ǧana bırge boluy mümkın. Sol sebeptı balalardyŋ oiy da ekıge bölıngen, keibırı äke-şeşelerı armandaryn aitqyzbai-aq bıledı dese, keibırı «ata-anamyz bızdı tüsınbeidı» dep sanaidy. Öitkenı, ata-ananyŋ balamen qarym-qatynasynda kündelıktı bır ǧana taqyryp qozǧalady: sabaqqa baruy jäne tamaqtanuy. Al olardyŋ qandai aqparatty körıp, ne qabyldap jatqanyn, internette qanşa saǧat otyrǧandyǧyn, qandai oiyndar oinap jatqandyǧynan beihabar. Ärine, ata-ana balasyna jamandyq tılemes. Alaida balasynyŋ bos uaqytynda nemen ainalysyp jürgenın, qandai ısterge qyzyǧatynyn, mektepte qandai jetıstıkke jetkenın, ne büldırgenın bılmeitın, qyzyqpaityn, sūramaityn, balasymen bailanysta bolmaityn ata-analar barlyǧynan habarsyz bolady. Balalardyŋ jas aiyrmaşylyǧy men jynysy da özındık maŋyzy bar faktorlar. Öitkenı, balanyŋ jasy ösken saiyn ata-anaǧa köp närse aita bermeidı. Aqparattyq keŋıstıkten nenı qabyldap, nenı körıp jatqanyn ejıktep aitu, talqylau bolmaidy. Oǧan eresek balalar da, ata-ana da asa qatty niettı emes. Paiyzben körsetkende de būl jaǧdailar anyq baiqalady. Mysaly, 6 men 9 jas aralyǧyndaǧy balalardyŋ 76 %-y teledidardaǧy körgen habarlaryn ata-anasymen bırge talqylaidy. Al 16 men 18 jastaǧy eresek balalardyŋ tek 53 %-y ata-anamen körgen habarlaryn bölısedı. Olardyŋ ışınde qyzdar basymdyqqa ie bolyp otyr. Ūldar az körsetkış körsetude. Iаǧni, er balalar ata-anasyna köp aqparattardy aita bermeidı, talqylaudan da qaşyŋqyraidy. Statistika mälımetınşe de, ata-analar ūl balaǧa qaraǧanda qyz balaǧa köp nazar audarady eken. Qyzdardyŋ üi jūmysy, şaralarǧa qatysuy siiaqty mekteptegı qyzyǧuşylyqtaryna ata-analardyŋ 73 paiyzy köŋıl böledı. Al ūldarǧa ata-analardyŋ 63 paiyzy ǧana qyzyǧuşylyq tanytady. Sonymen qatar, ata-ana qyzdarynyŋ ne ıstegenı, bos uaqytyn qaida ötkızgenıne tolyqqandy män berse, ūl balalarǧa az qyzyǧuşylyq tanytady. Mıne, būl teŋsızdık ata-ananyŋ qyz bala men er balanyŋ aqparattyq sauatyn bılu kezınde de anyq baiqalady. Negızınen qyzdarǧa qaraǧanda er balalar neşe türlı körınısterge, kompiuterlık oiyndarǧa, ekrandaǧy beinelerge äues keledı. Olardy interaktivtı oiyndar men qatygezdık, zorlyq ıster qyzyqtyratyny da anyqtalǧan. Sondyqtan da, ata-ana balasymen tyǧyz qarym-qatynasta bolsa, olardyŋ mäselelerın aşyq sūrap, öz aldarynda qysylmai erkın boluyna jaǧdai jasasa, bala da ata-ana aldynda aqtarylyp sala beredı. Öz oilaryndaǧy mazasyz jaitty aityp, mäselelerın talqylap, ata-ana körsetken jolmen, aitqan aqylmen jüruge üirenedı. Ata-ana balalardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın arnaiy jadynamalardy bılgen abzal. Aqparattyq qauıpsızdıktı arttyru – balaǧa ziiandy aqparattardy, äsırese, internettegı taratylatyn mälımetterdı alu balanyŋ densaulyǧyna, onyŋ oilau qabıletı men onyŋ fizikalyq, ruhani, psihikalyq, adamgerşılık tūrǧydan damuyna ziian keltıruınıŋ aldyn alu jäne joiu. Būl qauıpsızdıktı qamtamasyz etu – ata-analardyŋ moinynda. Sondyqtan da ata-ana mındetı – balasynyŋ internettı paidalanu mädenietın qalyptastyryp, onyŋ qalai qoldanyp jatqandyǧyn öz baqylauynda ūstau. İnternettıŋ qauıptı ekenıne myna mälımetter arqyly taǧy da köz jetkızuge bolady. Eŋ pornografiia jaily, zorlyq äreketter men esırtkı, zaŋ boiynşa tyiym salynǧan närselerdı jariialaityn saittar balaǧa eŋ qauıptı bolyp tabylady. Sonymen qatar, oiyndar, qūmar oiyndar, forumdar men äleumettık jelıler de balanyŋ dene saulyǧy men oi saulyǧyna da qauıp töndırıp tūr. İnternette alaiaqtar öte köp. Olar balalardy aldap ketıp, sana-sözımıne auyr soqqy jasauy mümkın. Şynaiy ömırde aldanyp qalǧan balalar täuekel etuden, bolaşaqqa erkın qadam jasaudan tartynşaqtanyp tūratyn bolady. Aqparattyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etu barysynda qarapaiym ǧana närselerge nazar audarylmaidy. Myna jetı erejenı ata-analar este saqtaulary qajet. Bırınşıden, balalardyŋ internettı ne üşın qoldanatyny, qai maqsatta qaraitynynan habardar bolu. Ekınşı keŋes, balanyŋ qandai chat men toptarǧa tırkelgenın, kımmen aralasatynyn sūrap, bılıp otyru. Ata-ana balasyna paidaly chatta otyruyna rūqsat bergenmen, sport pen muzyka, basqa da sabaqtar boiynşa dostarymen tek qana ortaq chatta aralasuyn talap etken jön. Üşınşıden balaǧa eskertetın jait, mobildı telefon nömerı men üidıŋ mekenjaiyn, qai mektepte oqityny jaily bögde adamǧa aqparat bermeudı üiretu kerek. Otbasynyŋ, özınıŋ suretterın barlyq jerge jüktemeu kerektıgın eskertıp otyru qajet. Törtınşı ereje, bala özıne nemese ata-anasyna belgısız bıreulerden kelgen faildardy aşuǧa bolmaitynyn tüsındıru kerek. Öitkenı mūndai faildar ädeiı maqsatpen jıberılıp, onda virustar, agressivtı suretter men videolar, ziiandy aqparattar boluy mümkın. Al besınşı keŋes, balaǧa internette basqa adamnyŋ atyn jamylyp jalǧan aqparat taratyndardyŋköp ekendıgın aityp, aldanudyŋ aldyn-alu kerek. Jalǧyz özı, ata-ana rūqsatynsyz internette tıldesken adammen şynaiy ömırde tanysuǧa eşqaşan barmau kerektıgın tüsındırıp, är ata-ana öz balasymen jūmys jasau qajet. Altynşy ereje, internette bıreu auyr söz aitsa, renjısse, agressivtı energiia berse, kınälap, balaǧattaityn jaǧdai jasamai, ıs-äreketın qadaǧalauǧa üiretu kerek. Mūndai sätte ata-ana balasymen bırge ekenın ūqtyryp, bala ata-anaǧa barlyǧyn aituǧa beiım boluy kerek. Al soŋǧy keŋes: internet qauıpsızdıgı salasynda qyzmet jasaityn mamandarmen bailanysyp, kompiuterde süzgıleu programmalaryn ornatyŋyz. Bala internetke kırıp aqparat ızdegende ekran qaptalyndaǧy neşe türlı ūiatty jarnamalar men beineler körsetılmeudıŋ aldyn alady. Būl asa maŋyzdy. Öitkenı, internette būl körınıster ızdemese de erıksız şyǧyp, körer közge baqyraiyp körsetılıp tūratyn terıs aqparattar. 70 % ata-ana öz balasyn ärtürlı aqparattardan qorǧap jürmız dep sanaidy. Nazar audaratyn närse, ata-analar men balalar ekı türlı jauap qatady. Ata-ana balalaryn baqylauda ūstaityndyqtaryn aitsa, balalar ata-analarynyŋ köp närseden beihabar ekendıgın aitty. Būl ata-ananyŋ balany qadaǧalap jürmız dep oilap, aldanuy. Mysaly, 9% ata-ana balasynyŋ qandai kompiuterlık oiyndar oinaitynyn, kompiuterlık klubtar men internet kafelerdıŋ qaisysyna baratyny, ne ısteitındıkterın baqylamaimyz nemese būl jaǧyn sirek qadaǧalaimyz dese, balalardyŋ jauaby boiynşa 22 %-y baqylausyz jıberıledı eken Tehnikalyq qūraldardy qoldanuda da aiyrmaşylyq bar. Mysaly, ülkenderdıŋ basym köpşılıgı qarapaiym smartfondy qalai qoldanu kerektıgın jasöspırım balalardan üirenıp jatady. Sondyqtan da, köp ata-ana balasynyŋ internettı qalai qoldanyp otyrǧandyǧyn da, ne bolmasa ondaǧy närselerdıŋ bärın qalai jasalyp jatqanyn da ūǧa bermeidı, bılmeidı. Būdan şyǧatyn qorytyndy, ata-analardyŋ özderıne balalardyŋ bolaşaǧy men aqparattyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın, ziiandy audio-video, äleumettık jelı, kompiuterdegı oiyndardyŋ ziiandy tūstary men aqparattary turaly mälımetter berılu kerek. Ata-ana bärın bıluı kerek, qauıptıŋ qalai tönıp tūrǧanyn köru kerek. Mūǧalımder men oquşylardyŋ aqparattyq tehnologiia salasyndaǧy bılımderın salystyrǧanda balalar alǧa şyǧyp ketedı. Öitkenı olar tez üirenuge, oilap tabuǧa beiım. Olardyŋ milary jaŋa, jaŋa älem, jaŋa tehnologiia. Sondyqtan da balalardy tek mūǧalımder tüzei almaidy, olarǧa qorşaǧan qoǧam da öz äserın beredı. Aralasatyn dostary men jaqyn tuystarynyŋ da özındık paidasy men kesırı tiıp jatatyny ras. Jalpy balanyŋ aqparattyq keŋıstıktegı qūqyǧyn mektep qana qorǧauy tiıs deu qate ūǧym. Balanyŋ jaqsy tärbie aluy mektep mūǧalımderınen bölek, ata-ana, tuystar men balanyŋ aralasatyn ortasy, teledidardaǧy paidaly habarlarǧa tıkelei bailanysty. Balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgı üşın densaulyq saqtau organdary men kämeletke tolmaǧandardyŋ ısı jönındegı inspeksiialar barynşa jūmys ısteidı eken. Al ata-analardyŋ pıkırınşe, jergılıktı, oblystyq deŋgeidegı Bılım departamentterı, ökımet organdary, ükımettık emes ūiymdar būl mäselege salmaqty türde qaramaidy eken. Al biznes qūrylymdary mülde qyzyǧuşylyq tudyrmaidy. Sondyqtan da, keibır ırı qalalarda tūratyn ata-analar därıger, psiholog mamandaryna senım bıldırıp, olardyŋ qabyldaularyna qatysyp, özderı bala üşın jūmystanady eken. Al auyldy jerdegı tūrǧyndardyŋ oǧan baruǧa, bırınşıden, uaqyty tapşy, ekınşıden, qarjy mäselesı kedergı jasaidy. Eger de ata-ana tarapynan balanyŋ ömırıne degen qyzyǧuşylyq mol bolsa, olarmen aqparattardyŋ terıs, būrysyn emın-erkın otyryp talqylasa köptegen jaǧymsyz ädetterdıŋ aldyn alǧan bolar edı. Mysaly, balalar teledidardy az qarap, kompiuterlık oiyndardy azaitar edı. İnternettegı erotika mazmūnyndaǧy närseler men videolardy şekten tys qarau ziiandy ekenın ūǧynady. Ekrandaǧy zorlyq-zombylyqty dūrys dep sanaityn balalar sany azaiyp, ondai sipattaǧy körınısterdı basqa balalarǧa taratuǧa äues bolmas edı. Öitkenı bala da aqyldy, tüsındırıp aitsaŋ, üirenuge beiım keledı. Sondyqtan da, olar dūrys emes närsenı bıluı kerek, sonda qatygezdıkke toly oiyndardy oinaudan alşaqtap, öz ömırlerın baǧalai bastaidy. Ata-ana balalardyŋ jaqsy ne jaman jol taŋdauynda ülken röl atqarady. Balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgın saqtau – ata-ana retınde boryşy. Sondyqtan da, ata-analar balaǧa oryndy tyiym da sala bılıp, baqylau da ūstaǧan jön. Būl öz nätijesın beretın jaqsy tärbie bolmaq.                                                                                                                                               VIII bölım  Älem elderı balalardyŋ aqaparattyq qauıpsızdıgın qalai qorǧaidy? Olardaǧy tyŋ tehnologiia men zaŋmen bekıtılgen tyiymdar qandai? Al Qazaqstanda şe? Balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgı tek bır ǧana otbasynda, bır ǧana elde emes, bütkıl älem boiynşa talqyǧa tüsken jäne tüse beretın taqyryp. Sondyqtan da, älemdegı demokratiialyq elderde arnaiy zaŋ qarastyrylǧan:

• Jasöspırımderdıŋ adamgerşılık qasietterı men aman-saulyǧyna qarsylyq äkeletın aqparattardyŋ taraluyna jäne taratyluyna zaŋ boiynşa qataŋ tyiym salynady.
• Balalardyŋ dene densaulyǧyna jäne oi-sanasynyŋ damuyna ziian keletın bolsa, ol aqparattardy saraptaudan ötkızıp, qarastyrady.
• Balaǧa terıs daǧdylardy üiretetın aqparattyq önımderdıŋ arnaiy tızımı jasalady.
• Ziiandy aqparattardan balalardy qorǧau maqsatynda baqylaityn, qadaǧalauda ūstaityn organdar qūrylǧan.
• Al eger zaŋda belgılengen talaptarǧa sai emes zaŋsyz taratylatyn aqparattyq önımder bolsa, oǧan qataŋ türde şara qoldanylyp, jauapkerşılıkke tartylady.

Balalardy qorǧau üşın būqaralyq aqparat qūraldaryna şekteu qoiylǧanymen, būl şet memleketterdıŋ barlyǧyna aqparattardy jetkızu kezınde kedergı keltırmeidı. Būl şet elderde jasalǧan täjıribeden alynǧan qorytyndylar bolatyn. Europa elderınıŋ täjıribesınde jan-jaqty barlyǧy qarastyrylǧan. Mysaly, ondaǧy televiziia salasynda bekıtılgen zaŋdy berık ūstanyp, arnalardan körsetıletın baǧdarlamalarda balalardyŋ ruhani oiyna, fizikalyq jäne adamgerşılık sanasyna kerı äserın tigızetın körınıster men aqparattar körsetılmeidı. Küş jūmsau men zorlyqty nasihattaityn baǧdarlamalardyŋ ekranǧa şyǧuyna tyiym salynǧan. Telearnalardan bölek, balalar ünemı qoldanatyn internettı de zaŋ jüzınde qolǧa alynǧan. İnternette balalarǧa jaqsy körınıp, bıraq zaŋǧa qaişy materialdardy jariialaityndardy anyqtap aluǧa bolady. Osyndai auqymdy jūmystardy atqaru üşın jasöspırımderdı qorǧai alatyn arnaiy organdar qūrylyp, olar zaŋda körsetılgen talaptardyŋ oryndalmaǧanyn baiqasa, zaŋda belgılengen kölemde aiyppūl salady. Sonymen qatar, balalar qarauǧa bolmaityn baǧdarlama bastalǧanda eskertpe retınde dybystyq signaldar nemese eskertu şaralary, belgılerı körsetıluı kerek. Ata-analar jasöspırımderdıŋ körıp otyrǧan baǧdarlamasyn retteu üşın, jaŋa modeldı qoldanu arqyly, ondaǧy artyq aqparattardy, virustardy tazalap, süzgıden ötkızıp alasyz. Būl kompiuterge de bailanysty, öitkenı bala kompiuterdı de köp qoldanady. Mūndai süzgıleudı ornatyp alu üşın arnaiy programmamen ainalysatyn aqparat qūraldary qyzmetkerlerıne jügınuge bolady. Kanada men AQŞ-ta 2000 jyldan berı kereksız körsetılımderdı būǧattap, kod qoiylmaityn teledidarlardy satuǧa tyiym salynǧan. Būl ata-ananyŋ balqylauyna ülken kömek. Mūndai kodtau programmasynyŋ özı balalardy olardyŋ sanasyn ulaityn, adamgerşılık qasietterıne nūqsan keltıretın telebaǧdarlamalardan qorǧau maqsatynda oilap tabylǧan bolatyn. Eldıŋ bolaşaǧy ösıp kele jatqan jasöspırımder bolǧandyqtan, qarjyny aiamau kerek. Mysaly, Amerika Qūrama Ştattary 2004 jyldary barlyq oqu oryndarynda kontenttı süzıgıler bar programmalardy engızuge 9 mln. dollar bölgen bolatyn. Oǧan qosa, memleket mektepterge tehnikalyq tūrǧydan qoldau men kömek körsetuge kepıldık bergen edı. Telefon şalu kezınde qalai aqy tölenetın bolsa, däl sol sekıldı būl ūsynylatyn qyzmet üşın de aqy tölenedı. Ol programmanyŋ aty «pay-percall» dep atalady. Onda «ereje 900» degen qyzmet türı bar. Būl telefonmen bailanysu kezınde qoldanylady. Qazırgı kezde neşe türlı qoŋyraular alǧanda ūialy telefondaǧy bırlıktıŋ barlyǧy joiylyp, aqşa ūrlauşylardyŋ ısterı köbeiıp kettı. Ondai maqsattaǧy qoŋyraular 900 sanynan bastalady eken. Ata-analarǧa kömek retınde, būl programma 900 sanynan bastalatyn nömerlerden kelgen qoŋyraulardy özdıgınen dereu öşırıp tastap otyrady. Sonymen qatar, balalar özara telefonmen ūzaq söilesse de, qaljyŋdassa da öz erkılerınde, oǧan aqşa tölemeidı jäne olardy ziiandy aqparattardan ünemı qorǧap otyrady. Amerika Qūrama Ştattary men Kanada elderındegı kodtaityn qūrylǧysy joq teledidarlardy satylymǧa şyǧarmau, tyiym salu basqa memleketterge de ülgı boldy. Memlekettıŋ qūzyrynda tūrǧandyqtan, satylymdy ünemı tekserıste ūstaidy. Taǧy bır qyzyǧatyn dünie, AQŞ-ta aqparat taratuǧa da erekşe köŋıl böledı. Olarda jaŋalyqtarynda eşqandai jauyzdyq pen qatygezdık oqiǧalaryn köre almaisyz. Jäne Qazaqstandaǧy jekemenşık telearnalar sekıldı «adam qanyn» olar ekranǧa şyǧarmaidy, körsetpeidı. Öitkenı, zaŋ boiynşa tyiym salynǧan. Mūnyŋ barlyǧy memlekettık retteu bolyp tabylady jäne ol öz nätijesın berude. Al Japoniia elınde erotika nemese zorlyq-zombylyq körsetıletın bolsa, titr arqyly, ne bolmasa sol baǧdarlamany jaryqqa şyǧar aldynda internette jäne būqaralyq aqparat qūraldary aldynda eskertu jasalyp, aldyn alady. Tek būl memleketter ǧana emes, Fransiia da, İtaliia da būl jaǧdaiǧa bei-jäi qaramaidy. Qandaida bır habar taratatyndardyŋ balanyŋ psihikasyna, adamgerşılık aryna, ruhani damuyna ziian tigızetın bolsa, olardy qatygezdıkke baulyp, ädepsızdıkke beiımdeitın jäne näsıldık, seksualdyq, dın men ūlttyq sipattaǧy baǧdarlamalardy körsetuge eşqandai qūqyqtary joq. Evropalyq Odaq pen Amerika Qūrama Ştattary arnaiy jasalǧan baǧdarlamalardy qarjylandyryp otyrady. Sonyŋ bırı, «Qauıpsız İnternet». Mūndai äleumettık baǧyttaǧy baǧdarlamany jasöspırımdı qorǧau maqsatynda ūlttyq ortalyqtar qūra alady. Ūlttyq ortalyqtar ereje boiynşa tört baǧytta qarastyrylady. Bırınşı, zaŋǧa säikes kelmeitın materialdardy ızdep tabatyn arnaiy qauyrt jelı qūryp, onyŋ jaqsy äreket jasauyn qamtamasyz etu. Ekınşı, ata-analar men jasöspırımderdı internettıŋ olarǧa äkeletın paidasynan bölek, töndıretın qauıp-qater jaily da tüsındıru kerek. Üşınşı, balalarǧa jeke keŋes beretın «qauyrt jelı» dep atalatyn jelı qūru. Törtınşı, internettegı kontenttı rettep otyratyn süzgıleudı qūru kerek. Damyǧan memleketterdıŋ özderı balalarǧa aqparattyŋ terıs äser etuınen seskenıp, aldyn alu maqsatynda türlı şaralar qoldanyp keledı. Olardyŋ mūndai ūsynystaryna bızdıŋ elımız de qūlaq türıp, äreketke kırısse, nūr üstıne nūr bolar edı. Zamanaui baǧyttaǧy būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ jasöspırımder auditoriiasyna agressiia men ädepsız daǧdylardy äkeletındıgıne batys elderı būrynǧy zamanda-aq ūşyrasqan. Sondyqtan da, ol memleketterde balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın, jasöspırımderdıŋ qūqyqtarynyŋ taptalmai, qorǧau salasyn jaqsartu üşın, arnaiy memlekettık retteu jürgızılgen. Qazırgı taŋda sol memlekettık retteu odan saiyn joǧary deŋgeige jan-jaqty qarastyrylyp, damu üstınde. Qoǧamdyq şaralar – balalardyŋ aqparat keŋıstıgınde qauıpsızdıgın qamtamasyz etudıŋ bırden-bır joly. Mūndai sala boiynşa ırı aksiialar jasalyp, zertteuler jürgızıp jäne onyŋ qorytyndysyn būqaralyq aqparat qūraldarynda jariialau tiımdı. Amerika Qūrama Ştattarynyŋ qoldauymen jaryqqa şyqqan baǧdarlamalardyŋ on jyldyq esep beru qorytyndysy būqaralyq aqparat qūraldarynda jaryqqa şyǧu arqyly, barlyq elderge erkın tarady. Amerikandyq telearnalar qauıpsız memlekette ömır sürıp, bekıtılgen talap pen şarttardy būzbaityndyqtaryn moiyndaǧan bolatyn. Eger qalai bolǧanda da şart būzyluy mümkın jaǧdai bolsa, onyŋ basqa da joldary qarastyrylady. Oǧan arnalǧan arnaiy ūiymdar aşylǧan, olar barlyq närsenı zerttep, qadaǧalap baqylauda ūstaidy. Eŋ qyzyǧy Amerikada äjelerden qorqady. Iаǧni, amerikandyq äjeler teledidardan körsetıletın barlyq baǧdarlamalardy qarap otyrady. Sol äjeler assosiasiiasy jyl saiyn qai arna bırınşı orynda tūrǧanyn habarlaidy. Al balalardyŋ qūqyǧyna qauıp töndırgen telearnalar jarnamalyq qarjysynan aiyrylady. Mıne, osyndai habarlardy äjeler jetkızıp otyratyndyqtan, amerikada telearna ūjymdary analar men äjelerden seskenedı.                                                       IX bölım Älemdegı bes maŋyzdy internet kompaniia bala qauıpsızdıgı üşın koalisiia, memorandumdar men kelısımder qūryp barynşa äreket jasauda.   Ol kompaniialar «NCMEC» dep atalatyn tastandy jäne japa şeuşı balalar ūlttyq ortalyǧymen bırıgedı. Sondai-aq, AOL, Yahoo!, Microsoft, EarthLink jäne United Online balalarǧa ziiandy äreketterdı joiatyn tehnologiialardy küşeitıp, NCMEC ūlttyq ortalyǧymen bırge tehnologiialyq koalisiiany qarjylandyrady. Jūmyla kötergen jük jeŋıl demekşı, bırlesıp ıstegen jūmys qaşan da öz nätijesın körsetedı. Būl koalisiia negızgı tört maqsattan tūrady. Bırınşı maqsat: balalardy seksualdyq tūrǧydaǧy anaiy ädettermen bala tärbiesın būzatyn aqparattardy tauyp, müldem joiu jıberetın tehnologiialardy damytu. Ekınşı, industriiada aqparattyŋ taralu jiılıgın jaqsartu jüzege asyrylady. Pornografiia, erotika sipattaǧy materialdardy tolyǧymen toqtatu üşın jelı operatorlaryna şekteu qoiu kerek. Üşınşı, negızgı mındet, balalar distribiuterlerı men olardyŋ pornografiiasy naqty belgılegen zaŋ jobasyn jetıldıru. Törtınşı, internet-provaider. Olar tyiym salynǧan foto nemese aqparattardy ızdemeidı, identifikasiialaidy. Oǧan mysal retınde aǧylşyn tılınde «British Telecommunications» dep atalatyn Britan telekommunikasiiasy internetten balalar tek baqylau qorynyŋ aqparattaryn paidalana alatyn internettık trafik ūsynǧan edı. Balalar terıs aǧymdaǧy aqparattardy ızdese de, «URL bet tabylǧan joq» degen habarlama şyǧatyn bolady. Amerika Qūrama Ştattarynda virtualdy qauıpsızdık üşın aşylǧan arnaiy top barşa ata-anaǧa mynadai aqparattar berdı: - «Balalar kompiuterlık oiyndardy oinaǧanda, internet arqyly qandai da bır materialdy ızdegende nemese hat jazu kezınde qasynda bolu. Virtualdy Qauıpsızdık Tobynyŋ mamandary virtualdy keŋıstıkte balalaryn tek baqylap qana qoimai, balalar arasynda kompiuter men internettı dūrys qoldana bılu mədeniettılıgıne tərbieleidı dep sanaidy. - Ekınşıden, kompiuterdı otbasy müşelerı köp jüretın jerge ornatu kerek, sebebı ol balanyŋ tosyn tərtıbın bırden baiqauǧa mümkındık beredı. -Üşınşıden, virtualdy keŋıstıkten keletın qauıptı balalardan jasyrmau kerek, kerısınşe ata-ana balasyna şekteuler men tyiymdar nelıkten qoiylǧandyǧyn tüsındırıp, aityp bergen jön dep sanaidy mamandar. Alaida, balalardy qorqytpai, tek olardy qūlaǧdar etken jön dep keŋes beredı. Osynyŋ barlyǧy balalardyŋ İnternettı qoldana otyryp dostarymen söilesuge, basqa da jūmystarmen ainalysuǧa, iaǧni tolyqqandy tırşılık etuı üşın jasalady. -Törtınşıden, Virtualdy Qauıpsızdık Tobynyŋ mamandary kompiuterdı bırneşe qoldanuşy üşın bölıp qoiu kerek dep sanaidy. Köptegen operasiialyq jüieler, onyŋ ışınde Windows XP, Mac OS X jəne Linux jüielerı balalar men ata-analar üşın jeke akkaunt qūruǧa mümkındık beredı. Eger ata-ana balasynyŋ baiqausyzda qandaida bır faildy joiyp alady dep qoryqsa, onda operasiialyq jüienıŋ negızgı qoldanuşysy retınde belgılı-bır tyiymdardy ornata alady nemese ekınşı dərejelı qoldanuşynyŋ, iaǧni, balanyŋ əreketıne şekteu qoia alady. -Virtualdy keŋıstıktegı qauıpsızdıkke keletın bolsaq, ata-ana veb-brauzerlerde, Internet Explorer, Mozilla Firefox, Google Chrome navigasiia jüielerınde ata-analyq baqylau funksiiasyn qoldana alady. Mysaly, Internet Explorer veb-brauzerınde virtualdy saittarǧa ata-ana ornatqan parol arqyly ǧana kıruge bolatyn funksiia bar». Būl aitylǧan keŋesterdı ärbır ata-ana öz ömırlerınde qoldanatyn bolsa, balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu jolynda eŋbekterı öz nätijesın berer edı. Eŋ bedeldı dep tanyǧan kompaniialardyŋ bırı «Microsoft» kompaniiasynyŋ özı balalarmen ünemı tyǧyz bailanysta bolu kerektıgın aitady. İnternet jaiynda aşyq söilesıp, internettı qoldanu kezınde baqylausyz qaldyrsa qandai qauıpke tap bolatynyn tüsınu ata-anaǧa da, balaǧa üşın de maŋyzdy. Ata-ananyŋ bärın jaman deuge bolmaidy. Olar öz balalaryn janūşyra qorǧauǧa ärdaiym daiyn tūrady. Jäne solai ıstep jürmız dep esepteidı. Bıraq balalardyŋ virtualdy älemde tärtıpterın ūdaiy baqylauda ūstai almaidy. Sol sebeptı de keibır ūiymdar barlyq küşterın tıkelei balalarǧa arnap otyr. Oǧan mysal retınde Resei Federasiiasyndaǧy Tötenşe oqiǧalardy basqarudyŋ federaldy agenttıgınıŋ bekıtken erejelerın atai alamyz. Ol agenttıktıŋ virtualdy saitynda balalar internettı qoldanu kezınde myna erejelerdı būzbauǧa mındettı dep körsetılgen: 1) Men ata-anamnyŋ rūqsatynsyz özımnıŋ meken-jaiym, telefon nomerlerı, ata-anamnyŋ jūmys ornyn/jūmys telefondary, mekteptıŋ atauy nemese onyŋ ornalasqan jerı turaly aqparatty bermeimın. 2) Menı abyrjytqan kez-kelgen aqparat turaly öz ata-anama bırden habarlaimyn. 3) Men ata-anamnyŋ rūqsatynsyz eşkımmen kezdesuge kelısım bermeimın. Eger ata-anam rūqsat berse ǧana men tek qoǧamdyq oryndarda, adam köp jerlerde kezdesuge baramyn nemese kezdesuge anam ne əkemmen bırge baramyn. 4) Men basqa adamdarǧa eşqaşan ata-anamnyŋ rūqsatynsyz fotosuretterımdı nemese basqa nərselerdı jıbermeimın. 5) Menı alaŋdatqan habarlamalarǧa jauap bermeimın. Mūndai habarlamalardy alǧanyma men kınəlı emespın. Eger osyndai jaǧdai tuyndasa, ata-anam qajet mekemege şaǧym tüsıru üşın men bırden olarǧa habarlaimyn. 6) Men virtualdy keŋıstıktı qoldanu turaly erejelerdı ata-anammen talqylauǧa tyrysamyn. Bız bırlese otyryp, menıŋ kompiuterde qanşa uaqyt otyratynymdy, qandai saittarǧa kıre alatynym turaly aqyldasyp şeşemız. Men ata-anamnyŋ rūqsatynsyz basqa qadamdarǧa barmaimyn». Būl Resei elınde bekıtılgen ereje bolǧanymen, barlyq elge qajettı tärtıp. Eger är bala däl osy mındetterın öz-özderıne qaitalap, talap qoiatyn bolsa, olar qalai bolǧanda da ata-anaǧa jaqyn qalyptasady. Angliiada balalarǧa seksualdy zorlyq-zombylyq körsetılse, oǧan qarsy şarany balalardy ekspluatasiialau men Virtualdy qauıpsızdık ortalyǧy atqarady. Būl ortalyq halyqaralyq ūiymdarmen bırıge otyryp, köptegen qyzmetter jasaidy. Pedofilderge qarsy küres kezınde qūqyq qorǧau organdarymen bırlese otyryp küres jürgızıledı. Olardy ızdestıru kezınde chattardy, mobildık hattar men äleumettık jelılerdı, iaǧni, facebook, vkontakte, instagram, twitter jäne taǧy basqalaryn da tekserısten ötkızedı. Virtualdy qauıpsızdık ortalyǧy mūǧalımder men ata-analarǧa virtualdy baǧdarlama men arnaiy sabaqtar toptamasyn qūryp şyqty. Būl arqyly balalardyŋ jaman adamdarmen bailanysu kezınde habarlap otyrady. Bıraq bızdıŋ qoǧam būl taqyrypta mäselesın keŋ türde talqylap körgen joq. Qazaqstanǧa da joǧaryda atap ketken elderdegıdei aqparattyq kompaniialar men aqparattyq keŋıstıkte balalardyŋ qauıpsızdıgın qorǧaityn azamattyq baǧyt keŋınen nasihattaluy qajet. Agressiiany taratuǧa beiım būqaralyq aqparat qūraldary bütkıl bırtūtas qoǧamǧa ziianyn tigızedı. Mūny memlekettık organdar men aqparat taratatyn kompaniialar anyq tüsınuı qajet. Qoǧam nazaryn audartu tek qana joǧarydaǧy bilıkte emes, qarapaiym halyqtyŋ da qolynda tūr. Eger ata-analar men mektep mūǧalımderı, qoǧamdastyqtar men ükımettık emes ūiymdar balalarǧa nazar salyp, olarǧa kömek körsete alsa, qoǧam da oilana bastaidy. Qoǧamdyq şaralarǧa myna qyzmetter jatady: būqaralyq aqparat qūraldary turaly halyqaralyq täjıribeler saraptamasy. Sonymen qatar, agressiiaǧa toly BAQ pen memlekettık organdardaǧy konferensiialar, döŋgelek stoldardaǧy mäselelerdı şeşu deŋgeiındegı aǧartuşylyq qyzmet. Zaŋsyz jolmen audio-video, baspa önımderın taratumen ainalysatyn zaŋsyz kontenttı integrasiialau arqyly qarsy tūratyn jelılerdı qalyptastyru. Ata-analarmen qosa, mektep ūjymdaryna da balalardy qadaǧalai aluy üşın internettı qoldanu mädenietın arttyratyn sabaqtar ötkızılu, bılım beru. İnternet qyzmettı qoldanuda ata-analar balalarynyŋ tarapynan bolatyn şapşaŋdyqty arttyratyn äleumettık jarnama qyzmetı. Jeke balalarǧa arnalǧan telearnalar men internettık resurs jelılerın jasau. Qazırgı kezde jas ūrpaqtyŋ bılım deŋgeiı men olardyŋ oqularynyŋ sapasy, qoǧamda özın-özı ūstai alatyn sauattylyǧynyŋ boluy tıkelei media bılımge de bailanysty. Mektep oquşylarynyŋ aqparattyq qauıpsızdık jaǧynan da damuy eŋ tiımdı joldar bolmaq. Äitse de, pedagogtar balalardy tek būqaralyq aqparat qūraldary taratatyn önımdermen tanystyryp qana qoimai, barlyq jaǧynan tolyqqandy aqparattardy bılu kerek. Sabaq kezınde de, oqudan tys uaqytta da media mädinettı qalyptastyrǧan abzal. Sondyqtan da pedagogtar balalardan köp bılu üşın, media bılım berude de şeberlıkke ie bolyp, asyp tüsetın deŋgeige jetken jön. Elımızdıŋ endı damyp kele jatqandyǧynan, köp närsenı şet elderden körıp bıluge tura keledı. Resei elınde jäne basqa da şet memleketterde medialyq bılım beru oŋ nätijesın körsetıp kele jatyr. Täjıribe men teoriia ūştasqan älemde, medialyq bılım beru jüiesı bügıngı qoǧamnyŋ progressivtı tendensiiasyn körsettı. Medialyq bılım beru turaly aqparattyq materialdar da bar. Sondyqtan zertteu jasalǧanda būlarǧa aşylyp eşkım toqtala bermeidı. Öitkenı, sol turaly jeke eŋbekterden qarap şyǧuǧa mümkındık bar. Qazaqstan boiynşa da medialyq bılım beretın mektepter aşylǧan bolatyn. Atap aitsaq, №31 mektep-gimnaziia jäne taǧy basqa da mektepter bar. Būl bastamany köptegen zertteuşıler qoldaǧan, olardyŋ pıkırınşe de mūny ary qarai damytu kerek. Balalarmen jeke jūmys jasaityn ūiymdardaǧy mamandardyŋ da jūmystary elenıp keledı. Būryndary eresek balalardy köşedegı qauıpten qorǧaityn bolsaq, qazır üide otyrǧan balany kiber keŋıstıkten qorǧauǧa mındettımız. Äitpese, bala densaulyǧyna qai jaǧynan qarasaq ta ziian keluı mümkın. Olardyŋ qauıpsızdıgıne alaŋdamas üşın eŋ bırınşı osy kiber keŋıstıktıŋ qyr-syryn ülkender jaqsy meŋgeru qajet. Osy mäselede ūstazdardyŋ da aqparattyq älem turaly bılım därejesı kışkene balaqailarǧa qaraǧanda edeuır zaman talabyna sai emes, artta qalyŋqyraǧanyn olardyŋ özderı de moiyndaǧan bolatyn. Sol sebeptı de aldymen ūstazdar qauymynyŋ bılım deŋgeiın arttyru maŋyzdy bolyp otyr. Mūǧalımder sabaq beru kezınde aqparattyq tehnologiialardy şamadan tys köp qoldanbau qajet. Öitkenı oquşy balalarǧa keletın ziian köbırek bolady. Sondyqtan da mūndai qauıp-qaterlerdıŋ aldyn alǧan jön. Tärbie saǧattary qoiylǧanda da mektep oquşylarynyŋ aqparatty taratu, üirenu, oqu mädenietı nazar audaru kerek. Sonymen qatar, medialyq bılım berudı de damytqan jön. Medialyq bılım beru sabaqtarynda aqparattyq älemde qauıpsızdıktı saqtau joldaryn körsete alu kerek. Balalardy tolyqtai qorǧai alu – ata-ananyŋ qolynda ekendıgı barlyq zertteu jūmystarynda qorytyndylandy. Osyǧan orai ata-analarmen mekteppen tıkelei bailanysta bolǧany jön. Mektepke telekommunikasiia ūiymdarynan mamandar şaqyryp, aqparattan balany qorǧaudyŋ joldaryn üirenetın treningter ūiymdastyru. Būl ata-anamen qosa, mekteptegı mūǧalımderge de öz paidasyn tigızedı. Sonymen qatar, balany qorǧau şaralary jaily talqylanatyn jinalystar jasau. Bala öz müddesınıŋ bar ekendıgın eşqaşan ūmytpauy qajet. Olardy qorǧaityn uchaskelık därıgerler men ıskı ıster departamentı, bailanys departamentı mektepterge kelıp, balalarǧa ziiandy äreketterden aulaq boludy tapsyryp, jiyndar ötkızıp ketu kerek. Jalpy ūiymdar men eldegı vedomstvolar bır-bırımen tyǧyz qarym-qatynas ornatqany jön. Būqaralyq aqparat qūraldaryna balalardy qorǧau maqsatynda jasalǧan ūsynystar retı mynadai: telearnalardan körsetıletın habarlar men baǧdarlamalar, baspasöz önımderın de qaita qarap şyǧu. Sonymen qatar, eresekterge arnalǧan baǧdarlamalardy keşkı uaqytqa qoiyp, ol baǧdarlamalardy kodtau qajet. Osy mäselege bei-jai qaramai, köretın körermenderıne sai uaqyttaryn qoiu kerek. Balalar bılımmen susyndap, sapaly bılım men ruhani azyq alatyn baǧdarlamalardy köp körsetken abzal. Tabiǧat pen jalpy adami qūndylyqtar – bala zäru taqyryptar. Ūstazdyŋ da bala üşın orny bölek. Organdarǧa mektep oqytuşylaryna bailanysty mynadai ūsynystar bar. Eŋ bırınşı, mūǧalımnıŋ bedelın arttyru. Ūşan-teŋız etken eŋbekterıne sai jalaqylaryn arttyru. Pedagogika salasyna balalardy öz qalaulary boiynşa jıberu kerek. Telearnadan şyǧatyn baǧdarlamalardy qadaǧalap otyratyn organdar onyŋ pozitiv syilatyn sipatyna asa män beru kerek. Käsıbilık qaşan da şyŋǧa şyǧaratyn öner. Mektepten sauatty tülek şyǧu üşın de ūstaz käsıbi bolu kerek. Sondyqtan da, olardyŋ käsıbilıkterın tekserıp tūrǧan jön. Sonymen qatar, «Qauyrt jelını» engızıp qana qoimai, internettegı jelılerdı baqylauda ūstap otyru asa maŋyzdy. Otbasy qūndylyǧy – tärbie men mädeniet. Äleumettenu ürdısı boiynşa balanyŋ äleumettık qajettılıkterın qamtamasyz etu olardyŋ adami qasietterın qalyptastyruǧa kömektespeidı. Otbasylyq orta men äleumettık qorşaǧan ortanyŋ özındık aiyrmaşylyqtary bar. Alaida ekeuıne ortaq qasiet – etika. Ornymen tūryp, ornymen jürgen bala eş jamanşylyqqa ūşyramaidy. El üşın, älem üşın auqymdy taqyrypqa pıkır bıldırıp, öz ülesıŋızdı qosyŋyz!  

        Qorytyndy bölım

  «TÄRBİE MEN SANADA ŞEKARA BOLA MA?!»       Osy zertteu jūmysymnyŋ är bölımınde aqparattyq ortanyŋ jasöspırımderdıŋ damuyna kedergı keltıretın ziiandy mälımetterge de bai ekendıgın aityp kelemın. Statistikalyq mälımetterge süiensek, qazırgı taŋda Qazaqstan Respublikasy basqa elderge qaraǧanda, aqparattyq qauıpsızdıktı saqtau boiynşa halyqaralyq standarttarǧa älı de sai emes ekendıgı anyqtalyp otyr. Sondyqtan damyǧan elder qoldanǧan ūsynystardy da bızge de paidalanyp, balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgın ziiandy mälımetterden saqtap qaludyŋ maŋyzy zor. Qazırgı taŋda balalar öte köp aqparattyq resurstardy bıledı jäne olardy belsendı türde paidalanady. Derbes kompiuter barlyq balanyŋ üiınde bar. Basym köpşılıgı internettı qoldanady. Sonymen qatar, özderınıŋ jeke DVD pleerı, beinepleer, beinemagnitofon jäne ärine jeke ūialy telefondary da bar. Ata-ana balasynyŋ eşkımnen kem bolǧanyn qalamaidy da, sūraǧan düniesın alyp beruge tyrysady. Keide mūnyŋ da ziian şektıretın tūstarynyŋ bar ekendıgın körıp jatady. Qalalyq jerdegı bala men auyldyq jerdegı balanyŋ aiyrmaşylyǧy kımnıŋ qanşalyqty qauıptı aqparattarmen milarynyŋ ulanyp jatqandyǧy. Būl jūrtşylyqtyŋ nazaryn özıne audaryp otyr. Qalada tūratyn balalar tüngı mezgılde de kompiuterlık oiyn klubtarynda jiı bolsa, auyldaǧy balalar mūndai «äuestıktı» köp köre bermeidı. İä, ärine barlyǧynda da ūialy telefon bar. Neşe türlı oiyndardy sol arqyly da oinap jatady, bıraq köp emes, onyŋ da şegı bar. Şekten şyqqanyŋ sanasynda da şekara bolmaityny belgılı. Sol sebepten, ata-anaǧa baǧynbaityn «tıl almau», «tyŋdamau» sekıldı qasietter paida bola bastaidy. Būrynǧyǧa qaraǧanda balalardyŋ köpşılıgınıŋ dınge qūmarlyq tanytuy köbeiıp barady. Öitkenı tura jolǧa barar tūsta adastyrar neşetürlı aǧymnyŋ bar ekenın de bıle bermeidı. «Saqtansaŋ saqtarmyn» degen sözdı este ūstap, ata-analar iman taqyrybyna qyzyqqan balalardy qadaǧalap, tiıstı nūsqaular berse qūba-qūp bolar edı. Öitkenı, üige dıni ädebietter taratatyn ärtürlı oqiǧalarǧa da kuä boldyq. Oǧan, «Jas Qazaq» gazetınde 25 qaŋtar künı jariialanǧan «İnternatta qaidan jür?» degen maqala negız bola alady. Būl maqalada Bibliia kıtabynyŋ oquşylarǧa syilyq retınde berılgendıgı turaly aitylǧan. Osy tūsta Injıldıŋ qazaq şaŋyraǧynda jatuyna eşkım bei-jäi qaramau kerek dep sanaimyz. Sport seksiialaryna, üiırmelerge baratyn, qolöner, şeberlık jūmystarymen ainalysatyn balalar retı köp emes. Öitkenı balalar bos uaqyttarynyŋ barlyǧyn teledidar aldynda nemese kompiuterde ötkızedı. Ata-ana baqylauynda bolmaǧan, künı-boiy internette otyruǧa olar da äbden üirenıp alǧan. Üide internet bolsa bolǧany, äleumettık jelını aqtaryp jata beredı. Tıptı būrynǧy qazaqtyŋ etekke oralyp qonaqtan qalmaityn balalaryn da körmeimız. Köpşılıktı, adamdarmen qarym-qatynasty qazırgı taŋda balalar jaqtyra bermeitın bolǧan.   OSY JŪMYSYMDY JAZU BARYSYNDA TÜIGEN OIYMDY MYNADAI ŪSYNYSTARMEN ÖRBITPEKPIN: Äsırese balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgıne arnalǧan halyqaralyq deŋgeide qoldanys tapqan ädıs-täsılderdı bızdıŋ elde de qarastyru qajet. Bügıngı balanyŋ bolaşaǧy – bırtūtas qazaq elınıŋ erteŋı ekenı belgılı. Sondyqtan da, älemdık damyǧan memleketter sekıldı şekteu de köp qoiylu qajet-aq. Atap aitqanda, kündız tıkelei efirden körsetıletın baǧdarlamalardyŋ taqyryptary men aitatyn äŋgımelerınıŋ zaŋda bekıtılgendei jasöspırımderge säikes kelmeitınderın japtyru kerek nemese tüngı mezgılde ǧana jıberıluın talap etken abzal. Mysal retınde bır ǧana «Öz oiym» baǧdarlamasynyŋ bır ǧana taqyrybyn alaiyq. «Päktıgımdı satamyn» degendei ataular qoiyp, jalǧan keiıpkerlerdı paidalanyp, halyqty sonyŋ ışınde kışkentai halyqtyŋ sanasyn aşyqtan-aşyq ulauǧa jol berılmeu qajet. Keiın būl keiıpkerdıŋ röl oinaǧandyǧy anyqtaldy. Al Qytai siiaqty memleketter osy taqyrypqa qatysty habar jürgızıp, älem jūrtşylyǧynyŋ nazaryn Qazaqstanǧa audardy. Älem elderınıŋ aldynda qazaq qyzdarynyŋ abyroiy taptaldy. Osyndai qazaq qyzdarynyŋ tärbiesıne jat närsenı nasihattau – onyŋ memlekettıŋ tüp tamyryna balta şabumen teŋ. Jas qyzdar teledidardan sondai keiıpkerlerdıŋ jäibaraqat otyrǧandaryn körıp, «solai ıstesek eşteŋe etpeidı eken ǧoi» degen oida qalulary mümkın. Qazaq balalaryna jaman men jaqsyny ajyratyp, aşyq sahnalardy körsetpei-aq, osy zamanǧa deiın tärbielep kelgen. Sondyqtan da, mūndai körsetılımder men jariialanymdarǧa bei jai qarauǧa bolmaidy. Sonymen qatar, älemnıŋ alpauyt memleketterı öz elınıŋ aqparattyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın qoldanatyn baǧdarlamalardy «süzgıden ötkızu» jüiesıne Qazaqstan da engızılse, teledidardan, är üidegı kompiuterden balalardyŋ psihikalyq, ruhani, dene densaulyǧyna ziian keltıretın aqparattyq keŋıstıktıŋ terıs äserınen saqtap qalar edı. Satylymǧa şyqqan teledidarlardyŋ özıne, kod engızılıp, filtr salynu Japoniia sekıldı elderde zaŋ boiynşa qadaǧalanady. Arnaiy süzgısı joq teledidarlar satylmaidy, oǧan mülde rūqsat joq. Qandai keremet! Būl kündız-tünı jūmysta jüretın ata-analardyŋ balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgın saqtauyna da ülken kömek bolady. Öitkenı, Japoniiada mūndai teledidarlarda erotika mazmūnyndaǧy baǧdarlamalar, seksualdy beineler jäne taǧy basqa ziiandy mälımetter avtomatty türde būǧattalyp, körsetılmeidı. Tehnologiia barlyǧyn özı rettep otyrady. Arnaiy sifrlau kodtary bar. Mıne, būl bızdıŋ elımızde de qoldanylsa, ata-ana baqylauy bolmasa da, balalardyŋ aqparattyq qauıpsızdıgı qamtamasyz etıler edı. Qazırgı taŋda orys, aǧylşyn nemese basqa tıldı multfilmder de kışkentai ǧana balaqailarǧa edäuır äser etude. Atap ötetın bolsaq, Spanch Bob – Sandi, Madagaskar – Arystan, Skubidu, Şrek, Mamont, Garri Potter, Tom men Djerri jäne taǧy basqa multiplikasiialyq keiıpkerlerdı ūnatyp, olardyŋ erekşe obrazdaryna süisınedı. Tıptı elıktep, qyzyǧatyn da beineler bar, mysaly, Ben Ten, Chelovek-Pauk, Betman, Naruto, Avatar. Közderıne mınsız bop körıngen būl şetel keiıpkerlerıne qazaq balalarynyŋ qūrmetı tym joǧary. Onyŋ bır dälelı, qandai mereke bolsyn, şara bolsyn, balanyŋ bärı osy «qoldan jasalǧan» keiıpkerlerdıŋ beinesınde bolǧandaryn qalaidy. Ony ata-analar da jaqsy bıledı. Al bızdıŋ elımızde «qoldan jasamai-aq» qyzyǧatyn, süisınetın, elıkteitın beineler, tūlǧalar jeterlık. Mysaly, Bekzat Sattarhanovtyŋ beinesın nasihattap, sapaly türde körsete bılse, qazaq balasy «qazaq batyry» atanuǧa qyzyǧatyn şyǧar? «Er Töstıktıŋ» beinesın joǧary deŋgeide körsete alsaq, «men Chelovek-pauk bolamyn» degen sözder «men Töstık bolamyn» dep özgerer me edı?! Sondyqtan da, būqaralyq aqparat qūraldary nasihattaityn, körsetetın, jazatyn, jariialaityn dünielerı jasöspırımder men eresek balalarǧa bırdei qazaqylyqty därıptep, ziiandy aqparattardan alys bolsa igı. Zertteu jūmysymyzdy qorytyndylai kele, ata-ananyŋ yqpaly da öz tuǧan balasynyŋ bolaşaǧy üşın maŋyzy zor ekenın aitqym keledı. Barlyq adamzatqa būl tüsınıktı bolǧanymen, baiybyna baryp, jauapkerşılıktı tolyqtai sezınetınder az. Sezınse de, bar ynta-jıgerın sarp etıp kırısetınder de köp emes. Adamdy būzatyn da, tüzeitın de üş negız bar. Ol – qorşaǧan orta, aralasatyn dostary, qyzyǧatyn ısterı. Ärbır ata-ana osy üşeuın baqylauda ūstasa, balasynyŋ kımmen dostasyp jürgenın bılıp, jaqyn tanysa kele olarmen aralasauyna rūqsat beru kerek. Būl terıs baǧyttaǧy adamdardyŋ etegınde ketudıŋ aldyn alady. Köp ata-ananyŋ jıberetın qatelıgı – aşyq söilespeu. Qazır tek materialdyq tūrǧydan tolyqtyryp tūrsa ǧana, balaǧa barlyq kerektı berdık dep sanau qalyptasyp ketken. Ata-ananyŋ balamen qatynasy «tamaq ıştıŋ ba?», «sabaq oqydyŋ ba?», «aqşaŋ bar ma?» degen sūraqtardan ary aspaidy. Būl bala tärbieleu emes, kädımgı tört tülık maldy qaraǧandai, uaqytyly jemın salyp toidyryp qoisa bolǧany... Artyq ketıp aiypty bolmaiyq! Qysqasy, ata-ana balanyŋ sabaqta ne ıstegenın, kımmen kündelıktı uaqytyn ötkızetının, nege qyzyǧatynyn, kompiuterde qandai oiyn oinap jatqanyn, qanşa uaqyt internette otyratynyn, mektepke baruǧa nelıkten qūştar emes ekenın jäne taǧy basqalaryn bılıp, baqylauda ūstaityn bolsa, barlyq qauıptıŋ aldyn alǧan bolar edı. Būl zertteu jūmysynyŋ da maqsaty osy. Osy maqsat ıske asyp jatsa, zertteu barysyndaǧy eŋbektıŋ zaia ketpegenı dep bılemın.    

 Abylova Şalqar Abylqyzy,

"Adyrna" ūlttyq portaly