Qala ákimdigi «han qymyz» ehyn tartyp alyp, ornyna tennıs kortyn salmaqshy

7244
Adyrna.kz Telegram

Qymyz ben shubat týraly jeke zań qabyldaý máselesin kóterip júrgen, Germanııa menshiktep alǵan qymyzymyzdy óz elimizge qaıtaryp bergen, «Qymyzdy jańashyl jaǵdaıda óndirýshi ónertapqysh» retinde halyqaralyq deńgeıde moıyndalǵan, M.Dýlatı atyndaǵy Taraz memlekettik ýnıversıtetiniń qurmetti professory, QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń ǵylymı-tehnıkalyq keńesiniń múshesi Dúısenbek Ybynalıevtiń sharýa qojalyǵyna baryp, baldaı qymyzynyń dámin tata otyryp suhbat alýdyń sáti túsken edi. Alaıda birneshe daýly máselelerdi estip, kóńilimiz túsip qaldy. Endeshe suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz.

 

- Sizdiń qymyz jóninen professorlyq deńgeıge deıin kóterilgenińizdi bilemiz. Professorlyqty qymyz óndirý salasymen qalaı baılanystyryp júrsiz? Jalpy qandaı jetistikterge jettińiz?

- Biz «Atameken» kásipkerler palatasy arqyly qymyzdy qalaı jasaý kerektigin oqytamyz. Ony rastaıtyn sertıfıkatymyz da joq emes. «Qazaqstandaǵy eń úzdik taýar» retinde bizdiń qymyz 1-oryndy ıelengen. Sonymen qatar 2015 jyly qymyzmuryndyq ótkizgen bolatynbyz. Ol degenimiz zań boıynsha qymyzdy bizsiz eshkim uıymdastyra almaıdy degen sóz. Alaıda jaqsy qymyzdy halyq tutynatyn bolsa nege ótkizbeske? Basqa ult bolsam eldiń bárin sotqa berip, sodan túsken qarjymen kún kórer edim. Biraq onyń qajettiligi qansha?! Odan bólek, bizdiń obektimiz ǵylymı ortalyqqa jatatyndyqtan Qazaqstandaǵy Ulttyq Agrarlyq ýnıversıtetiniń, Taraz Memlekettik ýnıversıtetiniń nano loborotorııasynyń barlyq ǵalymdary bizben jumys jasaıdy. Jáne olar praktıkaǵa stýdentterin jiberip otyrady. Bilimgerler bizden qymyz jasaý tehnıkasyn, sharýashylyqty úırenip 1 aı tájirıbeden ótedi. Tipten professor bolǵandyqtan qymyzdyń tabletkasyn da, untaǵyn da ázirleımiz.

- Qymyzdyń tabletkasy men untaǵyn qalaı paıdalanady?

- Untaq pen tabletkany qara sýǵa qosa salýǵa bolmaıdy. Strelıldi sýǵa qosatyn bolsaq, mıkroelementterdiń bári saqtalyp, taza qymyzǵa aınalyp shyǵa keledi. Alaıda buny sýsynmen shatastyrý óreskel qatelik der edim. Bul ónim. Saqtaýǵa jáne jóneltýge yńǵaıly.

- Olardyń quny qanshadan?

- Biz ázir tabletkalar men untaqty satpaımyz. Oǵan da qarjy kerek. Al biz tapqan-taıanǵanymyzdy maldyń jem-shóbine salamyz. Jem-shóp baǵasynyń qalaı aspandap turǵanyn bilesizder. Eger biz untaqty keń kólemde shyǵara alsaq, bólek eh ashyp, «sábıler azyǵyna» aınaldyrar edik. Ol qazirgi tańdaǵy NAN (Nestlé), Nutrilon (Nutricia)-dy almastyrady. Kórip tursań, bizde bar múmkinshilik bolyp tur. Tek úkimetten járdem bolsa halqymyzdyń densaýlyǵy jaqsaryp, aýylsharýashylyq máselesi sheshiler edi.

- Úkimetke hat jazyp, áreketter jasap kórdińiz be?

- Túrli sharalarǵa qatystym, suradym, bardym. Bermedi. Ol turmaq men qazir 75 jasta bolǵandyqtan «ólip qalasyń» dep nesıe de bermeıdi. Odan keıin jumystardy qalaı júrgizemin? Biraq «ózim degenim ózekten tepti» degendeı óz elimnen buryn Qytaı, Japonııa, Malaızııa, Izraıyl tabletkalar men qymyz suraýda. Analız ótkizip kórmek eken. Biraq aýyryp júrip qaıdan baramyn? Izraıyl qymyzdyń shyny ydystaǵysy kerek deýde. Oǵan prezıdentimiz ákimge «steklo tabyńdar, búıtińder, súıtińder» dep tapsyrma berip ketken. Aıtylǵan sóz aıtylǵan jerinde qaldy. Eshkim kómek bermedi. Keıin bireýler «qymyz úshin qoıý tústi shyny ydystar kerek» dedi. Ony qaıdan tabamyn desem, «kósheden jınańyz» deıdi. Jınaǵan dúnıe ońýshy ma edi?!

- Qazir maldyń jem-shóbine, eh jumysyn júrgizýge qajetti qarajatty qaıdan alyp otyrsyz?

- Balam 2 jyl buryn 25 mıllıon teńge nesıe alǵan. Aýyl sharýashylyǵy bolǵan soń 6-7 paıyzben bere me dep te úmittengen edik. Sharasyzdyqtan 17 paıyzǵa aldyq. Oǵan úlken basseın soqtyq. Demalys orny bolǵandyqtan bizde kafe, balalar basseıni, atqa mingizý de bar. Kóbine demalys orynǵa densaýlyǵy durys emes adamdar keledi. Prostatıt, belsizdik, júıke júıesi aýyratyndarǵa bizdiń atqa miný terapııasy taptyrmas em. Ippoterapııa degen de bar. Ol DP-men aýyratyn balalardyń saýyǵyp ketýine qajet.

- ehyńyz «Absent» dep atalady eken. Ol qandaı maǵynany beredi?

- Keńes Úkimeti jańadan qurylǵan shaqta Túrikmenniń aqyltekelerin Máskeýge aparǵan. Túrikmen jigitteri Keńes Úkimetine jylqylaryn syıǵa tartyp, ózderi er toqymdaryn kóterip ketedi. Sodan soǵys bastalady. Jylqylardyń barlyǵy soǵys úshin paıdalanylyp, esen-saý qalǵandaryn Qazaqstanǵa ákelgen. Ishindegi Lýgovoıdan shyqqan qulyndy «Absent» dep ataǵan. Absent-álemdegi eń myqty jylqy ataǵyn ıelengen janýar. Sonyń bir tuqymy 6 aılyq Genofont bizde qalǵan. Al Genofont degen memlekettik tirkeýde turǵan qazanattyń túri. Mine, solardyń tuqymynan qalǵan jylqylardy baptap, halyq densaýlyǵy úshin paıdalanýdamyn.

- Talaı sharýany bitirip tastapsyz. Osynyń bárin kimge qaldyrasyz?

- Shetel tildegi áskerı ınstıtýtyn jáne TarMý zań fakýltetyn támamdap magıstr ataǵan alǵan balam bar. 5 tildi erkin meńgergen. Bizden qazirdiń ózinde shetelden adamdar kelip, qymyz surap jatady. Sondaı kezde balam kómekke keledi. Balam til bilýde ǵana emes, sharýashylyq salasynda basqaryp júr. Tájirbeli jumystar ǵalymdarmen atqaryp júr, keleshegi bar.

- Qymyzǵa kezekke turatyn adamdar kóp shyǵar?

- Indet bastalmaı turyp ta kóp edi. Qazir tipten kóp. Tań atysymen kún saıyn 100-den astam adam kezekte turady.

- Taza qymyz ben shala qymyzdy qalaı aıyrýǵa bolady?

- Sizder tutynyp júrgen qymyzdardy tundyryp qoısaq, jartysynan kóbiniń sýy shyǵyp, móldirep turar edi. Nege? Bular taza qymyzǵa jatpaıdy. Ashyp turǵan qymyzdyń ashýy basylady. Qymyzdy kóp pisken saıyn dámdi bolady. Al bizdiń tehnıkalyq qurylǵylarymyz 1 mınýtta 76 ret urady. Kúnine 5 ret qosamyz, sonda jalpy 3,5-4 myń ret urady. Biz 4 túrli qymyz shyǵaramyz. Bir kúndik, eki kúndik, úsh kúndik, tórt kúndik. Iaǵnı taı qymyz, dónen qymyz, qunan qymyz, aıǵyr qymyz. Bul qymyzdardyń da óz jóni bar. Úsh kúndik, tórt kúndik qymyzdardy 50-den asqandarǵa ishpeýge keńes beremin.

- Sizder boz bıe de saýady ekensizer ǵoı?

- Árıne, boz bıeniń súti ózge bıelerdiń sútine qaraǵanda paıdalyraq. Onyń quramynda dárýmender, mıkroelementter óte kóp bolady. Biraq buny áli ǵalymdar da tolyq zertteı qoıǵan joq. Qazir Taraz qalasynyń turǵyndarynyń bári boz bıeniń sútin ishýge bizge keledi.

- Qymyzdy ázirleýdiń tehnologııasymen bólise alasyz ba?

- Bárin aıtpaı-aq qoıaıyn. Degenmen bizdiń jylqylarymyzdyń ózi erekshe, tuqymdary jaqsy. Aǵylshyn jylqysy, shatlandy ponılar bar. Bir bıe arnaıy qurylǵy arqyly 2-aq mınýtta saýylady. Bir kúnde 130-140 l sút alamyn. Bári kesh qaraıǵansha bitip ketedi. Bas-aıaǵy 150 jylqymyz bar.  Tehnıkalyq qurylǵylarymyzǵa sútimiz jetkilikti bolsa kúnine 800-900 lıtr qymyz óndirýge bolady. Qymyzǵa ózgeler sabandy paıdalansa biz tek kıikotymen ystaımyz. Ol qymyzdyń dámi men ısine áser etedi.

- 100 gektar jerdi ıgerý ońaı emes shyǵar?!

- Jerdi ıgerýin ıgeremiz ǵoı. Odan da ótken ózekti órtegen másele bolyp tur. Men jerimdi elý jylǵa alǵan adammyn. Jıyrma jyly ótti. Áli ýaqyty kele qoıǵan joq. Sóıte tura qalaǵa qandaı ákim keledi, birden «maǵan jerdi ber» dep tiksinip shyǵa keledi. Al men kók turmaq, tiken óspegen jerdi 20 jyl boıy kóterdim, ósip-óngizdim, salatynymdy saldym. Men óz quqyǵymdy qorǵaý úshin olarmen sottasýdamyn. Eshqandaı zańbuzýshylyqqa baryp jatqan joqpyn. Qalalyq ákimdiktiń tapsyrmasymen «salyqty durys tólemegensińder» dep shyqty. Al biz salyqtyń 1 kúnin keshiktirgen adam emespiz. Bular biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵan adamdar ǵoı. Birinikin biri quptap otyr. Sodan 2013 jyly joǵarǵy sotqa baryp, sodan utyp keldim. Osylaı 4-5 sottan jeńip shyqtym. Endi jańadan ákim kelip edi. Ol da jerimdi surap otyr. 7 tamyz kúni sottan hat keldi. Zań boıynsha 4 jaǵdaıda úkimet jerdi tartyp ala alady. Alaıda bulardyń aıtqandary 1 pýnktke de kelmeıdi. Eń kúlkilisin aıtaıyn ba?! Bular meniń jerimdi tartyp alyp ornyna tennıst oınaıtyn kort salmaqshy eken. Sózdiń shynyna kelsek, bular bizdiń salyqpen kún kórip otyr ǵoı. Endeshe nege maǵan qarsy shyǵady? Kókeılerin ne tesip bara jatyr?

- Sottyń bas-aıaǵyn baıandap berińizshi.

- Birinshi sheshimi boıynsha bular meniń jerimdi de, stoıankamdy da almaqshy bolǵan. Alaıda olardyń sheshimi negizsiz bolǵandyqtan utyp kettim. Al ekinshisinde máselemdi Romanenko degen esimdi azamatqa tabystapty. Ol kisi 20 tamyz kúni qujattardy qarap, suraqtaryn qoıdy. Men 52 paraq dálelderimdi toltyryp apardym. «24 tamyz kúni sot bolady» dedi. Kútip júr edim, bolmaı qaldy. Nege dep surastyrsam, «sizdiń jumysyńyzdy Iasarova qaraıdy» deıdi. Tańqaldym. Birinshi qaraǵan bala qaıda, nege aıaq-asty ózgertip jiberdi, nege maǵan aıtpaısyńdar, sotty ózgertý sebebin túsindirińizder dep hat joldadym. Iasarovaǵa senbeımin dep edim, «onda bastartý hatyn joldańyzdar, 40 mınýt beremin» dedi. Birden jazyp joldap edim, 20 mınýttan keıin «sizdiń jazǵanyńyz durys emes, qabyldamaımyz, Iasarova báribir de qaraıtyn boldy» dedi. Iasarova da «Isińizdi men qaraımyn» dep turyp aldy. Rasymen ádil sot bolsa «menen de ózge isi adal sottar kóp qoı, solar bolsa bolsyn» dep kelise salmaıdy?! Báribir sot «Iasarova qaraıdy» degeninen-aq aldyn ala durys sheshpeıtuǵyn túsindim. 1-2 aıda 7000 lıtr bıe sútin indet kezinde arzan baǵaǵa sattym. Bizden barlyǵy 14-15 myń adamdaı sút, saýmal ishýde. Bul isim úlken járdem emes pe? Onymen qoımaı 40 lıtr qymyzdy aýyryp jatqandarǵa aýrýhanalarǵa tegin jiberip te turdym. Sheteldikter koronavırýs kezinde Qazaqstanǵa dári jaǵynan, qarjy jaǵynan kómektesip álek. Al qala ákimdigi talaı adamnyń ómir súrýine, densaýlyǵynyń durystalýyna yqpal etip júrgen jerimdi tartyp almaqshy. Olardyń tennıs korty hál ústinde júrgen shal, kempirlerge kerek pe? Qysqasy, olar jerdi bireýge beremin dep ýáde berip qoıǵan sekildi. Endi sony oryndaı almaı meni sottan sotqa tasyp júr. Eń qyzyǵy oblys ákimi Taraz arenanyń janynda kort salamyz degen. Biraq meniń jaıylymǵa arnalǵan jerime jabysyp júr.

- Bunyń bári júıkege salmaq qoı. Qalaı shydap júrsiz?!

- 30 jyl polkovnık bolyp júrsem de bir jerim qyńq etpegen edi. Myna jer máselesi davlenıe, gıpertonııa, júregime 2 stenka qoıylǵan, qant dıabeti, asqasaz aýrýlaryna shaldyqtyrdy. Jaqynda ǵana otadan shyǵyp, áreń jer basyp júrgen jaıym bar. Osy aýrýlardyń bárin ákimderden alyp otyrmyn. Sottan sotqa súıreı berý kimge bolsa da ońaıǵa soqpaıdy. Sondyqtan QR prezıdenti osy máselemdi nazarǵa alsa eken deımin.

\

- Az ǵana ýaqyttyń ishinde uly isterdi atqaryp júrgen adamnyń bolashaqqa degen josparlary da uly bolýy kerek sekildi. Aldyǵa qandaı maqsattar qoıyp otyrsyz?

- IýNESKO-nyń ózi qazaqtyń qymyzyn moıyndady. Endigi oıǵa alǵanym nemistiń «Syrany nasıhattaý kúni», Japonııanyń «Shaı kúni» sekildi Tarazda «Qymyz kúni» ótse dep bastama kóterýdemin. Buǵan týrıster kelse, keń kólemde atalyp ótse, halyqtyń betin qymyzǵa qaraı qaratsaq deni saý ultqa aınalar edik. Qazir aýyrsaq em izdep sańdalyp ketemiz. Kerek bolsa 100 myń teńgelik dárilerge deıin taýyp ákelemiz. Onyń ornyna 800 teńgege sút, qymyz, saýmal alsa aýrý degen atymen jolamas edi ǵoı. Osynyń biz áli de túsinbeı kelemiz. Odan keıin «Absent» degen murajaı ashpaq oıym bar. Onda meniń jylqylaryma, ónimderime qatysty barlyq derekter saqtalatyn bolady.

- Áńgimeńizge raqmet!

 

 

 

 

Aqgúl AIDARBEKOVA,

«Adyrna» ulttyq portaly

Pikirler