Qymyz ben şūbat turaly jeke zaŋ qabyldau mäselesın köterıp jürgen, Germaniia menşıktep alǧan qymyzymyzdy öz elımızge qaitaryp bergen, «Qymyzdy jaŋaşyl jaǧdaida öndıruşı önertapqyş» retınde halyqaralyq deŋgeide moiyndalǧan, M.Dulati atyndaǧy Taraz memlekettık universitetınıŋ qūrmettı professory, QR Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ ǧylymi-tehnikalyq keŋesınıŋ müşesı Düisenbek Ybynalievtıŋ şarua qojalyǧyna baryp, baldai qymyzynyŋ dämın tata otyryp sūhbat aludyŋ sätı tüsken edı. Alaida bırneşe dauly mäselelerdı estıp, köŋılımız tüsıp qaldy. Endeşe sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.- Sızdıŋ qymyz jönınen professorlyq deŋgeige deiın köterılgenıŋızdı bılemız. Professorlyqty qymyz öndıru salasymen qalai bailanystyryp jürsız? Jalpy qandai jetıstıkterge jettıŋız? - Bız «Atameken» käsıpkerler palatasy arqyly qymyzdy qalai jasau kerektıgın oqytamyz. Ony rastaityn sertifikatymyz da joq emes. «Qazaqstandaǧy eŋ üzdık tauar» retınde bızdıŋ qymyz 1-oryndy ielengen. Sonymen qatar 2015 jyly qymyzmūryndyq ötkızgen bolatynbyz. Ol degenımız zaŋ boiynşa qymyzdy bızsız eşkım ūiymdastyra almaidy degen söz. Alaida jaqsy qymyzdy halyq tūtynatyn bolsa nege ötkızbeske? Basqa ūlt bolsam eldıŋ bärın sotqa berıp, sodan tüsken qarjymen kün körer edım. Bıraq onyŋ qajettılıgı qanşa?! Odan bölek, bızdıŋ obektımız ǧylymi ortalyqqa jatatyndyqtan Qazaqstandaǧy Ūlttyq Agrarlyq universitetınıŋ, Taraz Memlekettık universitetınıŋ nano loborotoriiasynyŋ barlyq ǧalymdary bızben jūmys jasaidy. Jäne olar praktikaǧa studentterın jıberıp otyrady. Bılımgerler bızden qymyz jasau tehnikasyn, şaruaşylyqty üirenıp 1 ai täjıribeden ötedı. Tıpten professor bolǧandyqtan qymyzdyŋ tabletkasyn da, ūntaǧyn da äzırleimız.
- Qymyzdyŋ tabletkasy men ūntaǧyn qalai paidalanady?
- Ūntaq pen tabletkany qara suǧa qosa saluǧa bolmaidy. Strelildı suǧa qosatyn bolsaq, mikroelementterdıŋ bärı saqtalyp, taza qymyzǧa ainalyp şyǧa keledı. Alaida būny susynmen şatastyru öreskel qatelık der edım. Būl önım. Saqtauǧa jäne jöneltuge yŋǧaily.
- Olardyŋ qūny qanşadan?
- Bız äzır tabletkalar men ūntaqty satpaimyz. Oǧan da qarjy kerek. Al bız tapqan-taianǧanymyzdy maldyŋ jem-şöbıne salamyz. Jem-şöp baǧasynyŋ qalai aspandap tūrǧanyn bılesızder. Eger bız ūntaqty keŋ kölemde şyǧara alsaq, bölek seh aşyp, «säbiler azyǧyna» ainaldyrar edık. Ol qazırgı taŋdaǧy NAN (Nestlé), Nutrilon (Nutricia)-dy almastyrady. Körıp tūrsaŋ, bızde bar mümkınşılık bolyp tūr. Tek ükımetten järdem bolsa halqymyzdyŋ densaulyǧy jaqsaryp, auylşaruaşylyq mäselesı şeşıler edı.
- Ükımetke hat jazyp, äreketter jasap kördıŋız be?
- Türlı şaralarǧa qatystym, sūradym, bardym. Bermedı. Ol tūrmaq men qazır 75 jasta bolǧandyqtan «ölıp qalasyŋ» dep nesie de bermeidı. Odan keiın jūmystardy qalai jürgızemın? Bıraq «özım degenım özekten teptı» degendei öz elımnen būryn Qytai, Japoniia, Malaiziia, İzraiyl tabletkalar men qymyz sūrauda. Analiz ötkızıp körmek eken. Bıraq auyryp jürıp qaidan baramyn? İzraiyl qymyzdyŋ şyny ydystaǧysy kerek deude. Oǧan prezidentımız äkımge «steklo tabyŋdar, büitıŋder, süitıŋder» dep tapsyrma berıp ketken. Aitylǧan söz aitylǧan jerınde qaldy. Eşkım kömek bermedı. Keiın bıreuler «qymyz üşın qoiu tüstı şyny ydystar kerek» dedı. Ony qaidan tabamyn desem, «köşeden jinaŋyz» deidı. Jinaǧan dünie oŋuşy ma edı?!
- Qazır maldyŋ jem-şöbıne, seh jūmysyn jürgızuge qajettı qarajatty qaidan alyp otyrsyz?
- Balam 2 jyl būryn 25 million teŋge nesie alǧan. Auyl şaruaşylyǧy bolǧan soŋ 6-7 paiyzben bere me dep te ümıttengen edık. Şarasyzdyqtan 17 paiyzǧa aldyq. Oǧan ülken bassein soqtyq. Demalys orny bolǧandyqtan bızde kafe, balalar basseinı, atqa mıngızu de bar. Köbıne demalys orynǧa densaulyǧy dūrys emes adamdar keledı. Prostatit, belsızdık, jüike jüiesı auyratyndarǧa bızdıŋ atqa mınu terapiiasy taptyrmas em. İppoterapiia degen de bar. Ol DSP-men auyratyn balalardyŋ sauyǧyp ketuıne qajet.
- Sehyŋyz «Absent» dep atalady eken. Ol qandai maǧynany beredı?
- Keŋes Ükımetı jaŋadan qūrylǧan şaqta Türıkmennıŋ aqyltekelerın Mäskeuge aparǧan. Türıkmen jıgıtterı Keŋes Ükımetıne jylqylaryn syiǧa tartyp, özderı er toqymdaryn köterıp ketedı. Sodan soǧys bastalady. Jylqylardyŋ barlyǧy soǧys üşın paidalanylyp, esen-sau qalǧandaryn Qazaqstanǧa äkelgen. Işındegı Lugovoidan şyqqan qūlyndy «Absent» dep ataǧan. Absent-älemdegı eŋ myqty jylqy ataǧyn ielengen januar. Sonyŋ bır tūqymy 6 ailyq Genofont bızde qalǧan. Al Genofont degen memlekettık tırkeude tūrǧan qazanattyŋ türı. Mıne, solardyŋ tūqymynan qalǧan jylqylardy baptap, halyq densaulyǧy üşın paidalanudamyn.
- Talai şaruany bıtırıp tastapsyz. Osynyŋ bärın kımge qaldyrasyz?
- Şetel tıldegı äskeri institutyn jäne TarMu zaŋ fakultetyn tämamdap magistr ataǧan alǧan balam bar. 5 tıldı erkın meŋgergen. Bızden qazırdıŋ özınde şetelden adamdar kelıp, qymyz sūrap jatady. Sondai kezde balam kömekke keledı. Balam tıl bılude ǧana emes, şaruaşylyq salasynda basqaryp jür. Täjırbelı jūmystar ǧalymdarmen atqaryp jür, keleşegı bar.
- Qymyzǧa kezekke tūratyn adamdar köp şyǧar?
- Indet bastalmai tūryp ta köp edı. Qazır tıpten köp. Taŋ atysymen kün saiyn 100-den astam adam kezekte tūrady.
- Taza qymyz ben şala qymyzdy qalai aiyruǧa bolady?
- Sızder tūtynyp jürgen qymyzdardy tūndyryp qoisaq, jartysynan köbınıŋ suy şyǧyp, möldırep tūrar edı. Nege? Būlar taza qymyzǧa jatpaidy. Aşyp tūrǧan qymyzdyŋ aşuy basylady. Qymyzdy köp pısken saiyn dämdı bolady. Al bızdıŋ tehnikalyq qūrylǧylarymyz 1 minutta 76 ret ūrady. Künıne 5 ret qosamyz, sonda jalpy 3,5-4 myŋ ret ūrady. Bız 4 türlı qymyz şyǧaramyz. Bır kündık, ekı kündık, üş kündık, tört kündık. Iаǧni tai qymyz, dönen qymyz, qūnan qymyz, aiǧyr qymyz. Būl qymyzdardyŋ da öz jönı bar. Üş kündık, tört kündık qymyzdardy 50-den asqandarǧa ışpeuge keŋes beremın.
- Sızder boz bie de sauady ekensızer ǧoi?
- Ärine, boz bienıŋ sütı özge bielerdıŋ sütıne qaraǧanda paidalyraq. Onyŋ qūramynda därumender, mikroelementter öte köp bolady. Bıraq būny älı ǧalymdar da tolyq zerttei qoiǧan joq. Qazır Taraz qalasynyŋ tūrǧyndarynyŋ bärı boz bienıŋ sütın ışuge bızge keledı.
- Qymyzdy äzırleudıŋ tehnologiiasymen bölıse alasyz ba?
- Bärın aitpai-aq qoiaiyn. Degenmen bızdıŋ jylqylarymyzdyŋ özı erekşe, tūqymdary jaqsy. Aǧylşyn jylqysy, şatlandy ponilar bar. Bır bie arnaiy qūrylǧy arqyly 2-aq minutta sauylady. Bır künde 130-140 l süt alamyn. Bärı keş qaraiǧanşa bıtıp ketedı. Bas-aiaǧy 150 jylqymyz bar. Tehnikalyq qūrylǧylarymyzǧa sütımız jetkılıktı bolsa künıne 800-900 litr qymyz öndıruge bolady. Qymyzǧa özgeler sabandy paidalansa bız tek kiıkotymen ystaimyz. Ol qymyzdyŋ dämı men isıne äser etedı.
- 100 gektar jerdı igeru oŋai emes şyǧar?!
- Jerdı igeruın igeremız ǧoi. Odan da ötken özektı örtegen mäsele bolyp tūr. Men jerımdı elu jylǧa alǧan adammyn. Jiyrma jyly öttı. Älı uaqyty kele qoiǧan joq. Söite tūra qalaǧa qandai äkım keledı, bırden «maǧan jerdı ber» dep tıksınıp şyǧa keledı. Al men kök tūrmaq, tıken öspegen jerdı 20 jyl boiy köterdım, ösıp-öngızdım, salatynymdy saldym. Men öz qūqyǧymdy qorǧau üşın olarmen sottasudamyn. Eşqandai zaŋbūzuşylyqqa baryp jatqan joqpyn. Qalalyq äkımdıktıŋ tapsyrmasymen «salyqty dūrys tölemegensıŋder» dep şyqty. Al bız salyqtyŋ 1 künın keşıktırgen adam emespız. Būlar bırınıŋ auzyna bırı tükırıp qoiǧan adamdar ǧoi. Bırınıkın bırı qūptap otyr. Sodan 2013 jyly joǧarǧy sotqa baryp, sodan ūtyp keldım. Osylai 4-5 sottan jeŋıp şyqtym. Endı jaŋadan äkım kelıp edı. Ol da jerımdı sūrap otyr. 7 tamyz künı sottan hat keldı. Zaŋ boiynşa 4 jaǧdaida ükımet jerdı tartyp ala alady. Alaida būlardyŋ aitqandary 1 punktke de kelmeidı. Eŋ külkılısın aitaiyn ba?! Būlar menıŋ jerımdı tartyp alyp ornyna tennist oinaityn kort salmaqşy eken. Sözdıŋ şynyna kelsek, būlar bızdıŋ salyqpen kün körıp otyr ǧoi. Endeşe nege maǧan qarsy şyǧady? Kökeilerın ne tesıp bara jatyr?
- Sottyŋ bas-aiaǧyn baiandap berıŋızşı.
- Bırınşı şeşımı boiynşa būlar menıŋ jerımdı de, stoiankamdy da almaqşy bolǧan. Alaida olardyŋ şeşımı negızsız bolǧandyqtan ūtyp kettım. Al ekınşısınde mäselemdı Romanenko degen esımdı azamatqa tabystapty. Ol kısı 20 tamyz künı qūjattardy qarap, sūraqtaryn qoidy. Men 52 paraq dälelderımdı toltyryp apardym. «24 tamyz künı sot bolady» dedı. Kütıp jür edım, bolmai qaldy. Nege dep sūrastyrsam, «sızdıŋ jūmysyŋyzdy Iаsarova qaraidy» deidı. Taŋqaldym. Bırınşı qaraǧan bala qaida, nege aiaq-asty özgertıp jıberdı, nege maǧan aitpaisyŋdar, sotty özgertu sebebın tüsındırıŋızder dep hat joldadym. Iаsarovaǧa senbeimın dep edım, «onda bastartu hatyn joldaŋyzdar, 40 minut beremın» dedı. Bırden jazyp joldap edım, 20 minuttan keiın «sızdıŋ jazǧanyŋyz dūrys emes, qabyldamaimyz, Iаsarova bärıbır de qaraityn boldy» dedı. Iаsarova da «Isıŋızdı men qaraimyn» dep tūryp aldy. Rasymen ädıl sot bolsa «menen de özge ısı adal sottar köp qoi, solar bolsa bolsyn» dep kelıse salmaidy?! Bärıbır sot «Iаsarova qaraidy» degenınen-aq aldyn ala dūrys şeşpeitūǧyn tüsındım. 1-2 aida 7000 litr bie sütın ındet kezınde arzan baǧaǧa sattym. Bızden barlyǧy 14-15 myŋ adamdai süt, saumal ışude. Būl ısım ülken järdem emes pe? Onymen qoimai 40 litr qymyzdy auyryp jatqandarǧa auruhanalarǧa tegın jıberıp te tūrdym. Şeteldıkter koronavirus kezınde Qazaqstanǧa därı jaǧynan, qarjy jaǧynan kömektesıp älek. Al qala äkımdıgı talai adamnyŋ ömır süruıne, densaulyǧynyŋ dūrystaluyna yqpal etıp jürgen jerımdı tartyp almaqşy. Olardyŋ tennis korty häl üstınde jürgen şal, kempırlerge kerek pe? Qysqasy, olar jerdı bıreuge beremın dep uäde berıp qoiǧan sekıldı. Endı sony oryndai almai menı sottan sotqa tasyp jür. Eŋ qyzyǧy oblys äkımı Taraz arenanyŋ janynda kort salamyz degen. Bıraq menıŋ jaiylymǧa arnalǧan jerıme jabysyp jür.
- Būnyŋ bärı jüikege salmaq qoi. Qalai şydap jürsız?!
- 30 jyl polkovnik bolyp jürsem de bır jerım qyŋq etpegen edı. Myna jer mäselesı davlenie, gipertoniia, jüregıme 2 stenka qoiylǧan, qant diabetı, asqasaz aurularyna şaldyqtyrdy. Jaqynda ǧana otadan şyǧyp, äreŋ jer basyp jürgen jaiym bar. Osy aurulardyŋ bärın äkımderden alyp otyrmyn. Sottan sotqa süirei beru kımge bolsa da oŋaiǧa soqpaidy. Sondyqtan QR prezidentı osy mäselemdı nazarǧa alsa eken deimın.
\ 
- Az ǧana uaqyttyŋ ışınde ūly ısterdı atqaryp jürgen adamnyŋ bolaşaqqa degen josparlary da ūly boluy kerek sekıldı. Aldyǧa qandai maqsattar qoiyp otyrsyz?
- IýNESKO-nyŋ özı qazaqtyŋ qymyzyn moiyndady. Endıgı oiǧa alǧanym nemıstıŋ «Syrany nasihattau künı», Japoniianyŋ «Şai künı» sekıldı Tarazda «Qymyz künı» ötse dep bastama köterudemın. Būǧan turister kelse, keŋ kölemde atalyp ötse, halyqtyŋ betın qymyzǧa qarai qaratsaq denı sau ūltqa ainalar edık. Qazır auyrsaq em ızdep saŋdalyp ketemız. Kerek bolsa 100 myŋ teŋgelık därılerge deiın tauyp äkelemız. Onyŋ ornyna 800 teŋgege süt, qymyz, saumal alsa auru degen atymen jolamas edı ǧoi. Osynyŋ bız älı de tüsınbei kelemız. Odan keiın «Absent» degen mūrajai aşpaq oiym bar. Onda menıŋ jylqylaryma, önımderıme qatysty barlyq derekter saqtalatyn bolady.
- Äŋgımeŋızge raqmet!
Aqgül AIDARBEKOVA,
«Adyrna» ūlttyq portaly
