قىمىز بەن شۇبات تۋرالى جەكە زاڭ قابىلداۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن، گەرمانيا مەنشىكتەپ العان قىمىزىمىزدى ءوز ەلىمىزگە قايتارىپ بەرگەن، «قىمىزدى جاڭاشىل جاعدايدا ءوندىرۋشى ونەرتاپقىش» رەتىندە حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان، م.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دۇيسەنبەك ىبىناليەۆتىڭ شارۋا قوجالىعىنا بارىپ، بالداي قىمىزىنىڭ ءدامىن تاتا وتىرىپ سۇحبات الۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. الايدا بىرنەشە داۋلى ماسەلەلەردى ەستىپ، كوڭىلىمىز ءتۇسىپ قالدى. ەندەشە سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- ءسىزدىڭ قىمىز جونىنەن پروفەسسورلىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلگەنىڭىزدى بىلەمىز. پروفەسسورلىقتى قىمىز ءوندىرۋ سالاسىمەن قالاي بايلانىستىرىپ ءجۇرسىز؟ جالپى قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتىڭىز؟
- ءبىز «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر پالاتاسى ارقىلى قىمىزدى قالاي جاساۋ كەرەكتىگىن وقىتامىز. ونى راستايتىن سەرتيفيكاتىمىز دا جوق ەمەس. «قازاقستانداعى ەڭ ۇزدىك تاۋار» رەتىندە ءبىزدىڭ قىمىز 1-ورىندى يەلەنگەن. سونىمەن قاتار 2015 جىلى قىمىزمۇرىندىق وتكىزگەن بولاتىنبىز. ول دەگەنىمىز زاڭ بويىنشا قىمىزدى ءبىزسىز ەشكىم ۇيىمداستىرا المايدى دەگەن ءسوز. الايدا جاقسى قىمىزدى حالىق تۇتىناتىن بولسا نەگە وتكىزبەسكە؟ باسقا ۇلت بولسام ەلدىڭ ءبارىن سوتقا بەرىپ، سودان تۇسكەن قارجىمەن كۇن كورەر ەدىم. بىراق ونىڭ قاجەتتىلىگى قانشا؟! ودان بولەك، ءبىزدىڭ وبەكتىمىز عىلىمي ورتالىققا جاتاتىندىقتان قازاقستانداعى ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نانو لوبوروتورياسىنىڭ بارلىق عالىمدارى بىزبەن جۇمىس جاسايدى. جانە ولار پراكتيكاعا ستۋدەنتتەرىن جىبەرىپ وتىرادى. بىلىمگەرلەر بىزدەن قىمىز جاساۋ تەحنيكاسىن، شارۋاشىلىقتى ۇيرەنىپ 1 اي تاجىريبەدەن وتەدى. تىپتەن پروفەسسور بولعاندىقتان قىمىزدىڭ تابلەتكاسىن دا، ۇنتاعىن دا ازىرلەيمىز.
- قىمىزدىڭ تابلەتكاسى مەن ۇنتاعىن قالاي پايدالانادى؟
- ۇنتاق پەن تابلەتكانى قارا سۋعا قوسا سالۋعا بولمايدى. سترەليلدى سۋعا قوساتىن بولساق، ميكروەلەمەنتتەردىڭ ءبارى ساقتالىپ، تازا قىمىزعا اينالىپ شىعا كەلەدى. الايدا بۇنى سۋسىنمەن شاتاستىرۋ ورەسكەل قاتەلىك دەر ەدىم. بۇل ءونىم. ساقتاۋعا جانە جونەلتۋگە ىڭعايلى.
- ولاردىڭ قۇنى قانشادان؟
- ءبىز ءازىر تابلەتكالار مەن ۇنتاقتى ساتپايمىز. وعان دا قارجى كەرەك. ال ءبىز تاپقان-تايانعانىمىزدى مالدىڭ جەم-شوبىنە سالامىز. جەم-ءشوپ باعاسىنىڭ قالاي اسپانداپ تۇرعانىن بىلەسىزدەر. ەگەر ءبىز ۇنتاقتى كەڭ كولەمدە شىعارا الساق، بولەك تسەح اشىپ، «سابيلەر ازىعىنا» اينالدىرار ەدىك. ول قازىرگى تاڭداعى NAN (Nestlé), Nutrilon (Nutricia)-دى الماستىرادى. كورىپ تۇرساڭ، بىزدە بار مۇمكىنشىلىك بولىپ تۇر. تەك ۇكىمەتتەن جاردەم بولسا حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعى جاقسارىپ، اۋىلشارۋاشىلىق ماسەلەسى شەشىلەر ەدى.
- ۇكىمەتكە حات جازىپ، ارەكەتتەر جاساپ كوردىڭىز بە؟
- ءتۇرلى شارالارعا قاتىستىم، سۇرادىم، باردىم. بەرمەدى. ول تۇرماق مەن قازىر 75 جاستا بولعاندىقتان «ءولىپ قالاسىڭ» دەپ نەسيە دە بەرمەيدى. ودان كەيىن جۇمىستاردى قالاي جۇرگىزەمىن؟ بىراق «ءوزىم دەگەنىم وزەكتەن تەپتى» دەگەندەي ءوز ەلىمنەن بۇرىن قىتاي، جاپونيا، مالايزيا، يزرايىل تابلەتكالار مەن قىمىز سۇراۋدا. اناليز وتكىزىپ كورمەك ەكەن. بىراق اۋىرىپ ءجۇرىپ قايدان بارامىن؟ يزرايىل قىمىزدىڭ شىنى ىدىستاعىسى كەرەك دەۋدە. وعان پرەزيدەنتىمىز اكىمگە «ستەكلو تابىڭدار، بۇيتىڭدەر، سۇيتىڭدەر» دەپ تاپسىرما بەرىپ كەتكەن. ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەرىندە قالدى. ەشكىم كومەك بەرمەدى. كەيىن بىرەۋلەر «قىمىز ءۇشىن قويۋ ءتۇستى شىنى ىدىستار كەرەك» دەدى. ونى قايدان تابامىن دەسەم، «كوشەدەن جيناڭىز» دەيدى. جيناعان دۇنيە وڭۋشى ما ەدى؟!
- قازىر مالدىڭ جەم-شوبىنە، تسەح جۇمىسىن جۇرگىزۋگە قاجەتتى قاراجاتتى قايدان الىپ وتىرسىز؟
- بالام 2 جىل بۇرىن 25 ميلليون تەڭگە نەسيە العان. اۋىل شارۋاشىلىعى بولعان سوڭ 6-7 پايىزبەن بەرە مە دەپ تە ۇمىتتەنگەن ەدىك. شاراسىزدىقتان 17 پايىزعا الدىق. وعان ۇلكەن باسسەين سوقتىق. دەمالىس ورنى بولعاندىقتان بىزدە كافە، بالالار باسسەينى، اتقا مىنگىزۋ دە بار. كوبىنە دەمالىس ورىنعا دەنساۋلىعى دۇرىس ەمەس ادامدار كەلەدى. پروستاتيت، بەلسىزدىك، جۇيكە جۇيەسى اۋىراتىندارعا ءبىزدىڭ اتقا ءمىنۋ تەراپياسى تاپتىرماس ەم. يپپوتەراپيا دەگەن دە بار. ول دتسپ-مەن اۋىراتىن بالالاردىڭ ساۋىعىپ كەتۋىنە قاجەت.
- تسەحىڭىز «ابسەنت» دەپ اتالادى ەكەن. ول قانداي ماعىنانى بەرەدى؟
- كەڭەس ۇكىمەتى جاڭادان قۇرىلعان شاقتا تۇرىكمەننىڭ اقىلتەكەلەرىن ماسكەۋگە اپارعان. تۇرىكمەن جىگىتتەرى كەڭەس ۇكىمەتىنە جىلقىلارىن سىيعا تارتىپ، وزدەرى ەر توقىمدارىن كوتەرىپ كەتەدى. سودان سوعىس باستالادى. جىلقىلاردىڭ بارلىعى سوعىس ءۇشىن پايدالانىلىپ، ەسەن-ساۋ قالعاندارىن قازاقستانعا اكەلگەن. ىشىندەگى لۋگوۆويدان شىققان قۇلىندى «ابسەنت» دەپ اتاعان. ابسەنت-الەمدەگى ەڭ مىقتى جىلقى اتاعىن يەلەنگەن جانۋار. سونىڭ ءبىر تۇقىمى 6 ايلىق گەنوفونت بىزدە قالعان. ال گەنوفونت دەگەن مەملەكەتتىك تىركەۋدە تۇرعان قازاناتتىڭ ءتۇرى. مىنە، سولاردىڭ تۇقىمىنان قالعان جىلقىلاردى باپتاپ، حالىق دەنساۋلىعى ءۇشىن پايدالانۋدامىن.
- تالاي شارۋانى ءبىتىرىپ تاستاپسىز. وسىنىڭ ءبارىن كىمگە قالدىراسىز؟
- شەتەل تىلدەگى اسكەري ينستيتۋتىن جانە تارمۋ زاڭ فاكۋلتەتىن ءتامامداپ ماگيستر اتاعان العان بالام بار. 5 ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن. بىزدەن قازىردىڭ وزىندە شەتەلدەن ادامدار كەلىپ، قىمىز سۇراپ جاتادى. سونداي كەزدە بالام كومەككە كەلەدى. بالام ءتىل بىلۋدە عانا ەمەس، شارۋاشىلىق سالاسىندا باسقارىپ ءجۇر. تاجىربەلى جۇمىستار عالىمدارمەن اتقارىپ ءجۇر، كەلەشەگى بار.
- قىمىزعا كەزەككە تۇراتىن ادامدار كوپ شىعار؟
- ىندەت باستالماي تۇرىپ تا كوپ ەدى. قازىر تىپتەن كوپ. تاڭ اتىسىمەن كۇن سايىن 100-دەن استام ادام كەزەكتە تۇرادى.
- تازا قىمىز بەن شالا قىمىزدى قالاي ايىرۋعا بولادى؟
- سىزدەر تۇتىنىپ جۇرگەن قىمىزداردى تۇندىرىپ قويساق، جارتىسىنان كوبىنىڭ سۋى شىعىپ، مولدىرەپ تۇرار ەدى. نەگە؟ بۇلار تازا قىمىزعا جاتپايدى. اشىپ تۇرعان قىمىزدىڭ اشۋى باسىلادى. قىمىزدى كوپ پىسكەن سايىن ءدامدى بولادى. ال ءبىزدىڭ تەحنيكالىق قۇرىلعىلارىمىز 1 مينۋتتا 76 رەت ۇرادى. كۇنىنە 5 رەت قوسامىز، سوندا جالپى 3,5-4 مىڭ رەت ۇرادى. ءبىز 4 ءتۇرلى قىمىز شىعارامىز. ءبىر كۇندىك، ەكى كۇندىك، ءۇش كۇندىك، ءتورت كۇندىك. ياعني تاي قىمىز، دونەن قىمىز، قۇنان قىمىز، ايعىر قىمىز. بۇل قىمىزداردىڭ دا ءوز ءجونى بار. ءۇش كۇندىك، ءتورت كۇندىك قىمىزداردى 50-دەن اسقاندارعا ىشپەۋگە كەڭەس بەرەمىن.
- سىزدەر بوز بيە دە ساۋادى ەكەنسىزەر عوي؟
- ارينە، بوز بيەنىڭ ءسۇتى وزگە بيەلەردىڭ سۇتىنە قاراعاندا پايدالىراق. ونىڭ قۇرامىندا دارۋمەندەر، ميكروەلەمەنتتەر وتە كوپ بولادى. بىراق بۇنى ءالى عالىمدار دا تولىق زەرتتەي قويعان جوق. قازىر تاراز قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءبارى بوز بيەنىڭ ءسۇتىن ىشۋگە بىزگە كەلەدى.
- قىمىزدى ازىرلەۋدىڭ تەحنولوگياسىمەن بولىسە الاسىز با؟
- ءبارىن ايتپاي-اق قويايىن. دەگەنمەن ءبىزدىڭ جىلقىلارىمىزدىڭ ءوزى ەرەكشە، تۇقىمدارى جاقسى. اعىلشىن جىلقىسى، شاتلاندى پونيلار بار. ءبىر بيە ارنايى قۇرىلعى ارقىلى 2-اق مينۋتتا ساۋىلادى. ءبىر كۇندە 130-140 ل ءسۇت الامىن. ءبارى كەش قارايعانشا ءبىتىپ كەتەدى. باس-اياعى 150 جىلقىمىز بار. تەحنيكالىق قۇرىلعىلارىمىزعا ءسۇتىمىز جەتكىلىكتى بولسا كۇنىنە 800-900 ليتر قىمىز وندىرۋگە بولادى. قىمىزعا وزگەلەر ساباندى پايدالانسا ءبىز تەك كيىكوتىمەن ىستايمىز. ول قىمىزدىڭ ءدامى مەن يسىنە اسەر ەتەدى.
- 100 گەكتار جەردى يگەرۋ وڭاي ەمەس شىعار؟!
- جەردى يگەرۋىن يگەرەمىز عوي. ودان دا وتكەن وزەكتى ورتەگەن ماسەلە بولىپ تۇر. مەن جەرىمدى ەلۋ جىلعا العان اداممىن. جيىرما جىلى ءوتتى. ءالى ۋاقىتى كەلە قويعان جوق. سويتە تۇرا قالاعا قانداي اكىم كەلەدى، بىردەن «ماعان جەردى بەر» دەپ تىكسىنىپ شىعا كەلەدى. ال مەن كوك تۇرماق، تىكەن وسپەگەن جەردى 20 جىل بويى كوتەردىم، ءوسىپ-ونگىزدىم، سالاتىنىمدى سالدىم. مەن ءوز قۇقىعىمدى قورعاۋ ءۇشىن ولارمەن سوتتاسۋدامىن. ەشقانداي زاڭبۇزۋشىلىققا بارىپ جاتقان جوقپىن. قالالىق اكىمدىكتىڭ تاپسىرماسىمەن «سالىقتى دۇرىس تولەمەگەنسىڭدەر» دەپ شىقتى. ال ءبىز سالىقتىڭ 1 كۇنىن كەشىكتىرگەن ادام ەمەسپىز. بۇلار ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعان ادامدار عوي. بىرىنىكىن ءبىرى قۇپتاپ وتىر. سودان 2013 جىلى جوعارعى سوتقا بارىپ، سودان ۇتىپ كەلدىم. وسىلاي 4-5 سوتتان جەڭىپ شىقتىم. ەندى جاڭادان اكىم كەلىپ ەدى. ول دا جەرىمدى سۇراپ وتىر. 7 تامىز كۇنى سوتتان حات كەلدى. زاڭ بويىنشا 4 جاعدايدا ۇكىمەت جەردى تارتىپ الا الادى. الايدا بۇلاردىڭ ايتقاندارى 1 پۋنكتكە دە كەلمەيدى. ەڭ كۇلكىلىسىن ايتايىن با؟! بۇلار مەنىڭ جەرىمدى تارتىپ الىپ ورنىنا تەننيست وينايتىن كورت سالماقشى ەكەن. ءسوزدىڭ شىنىنا كەلسەك، بۇلار ءبىزدىڭ سالىقپەن كۇن كورىپ وتىر عوي. ەندەشە نەگە ماعان قارسى شىعادى؟ كوكەيلەرىن نە تەسىپ بارا جاتىر؟
- سوتتىڭ باس-اياعىن بايانداپ بەرىڭىزشى.
- ءبىرىنشى شەشىمى بويىنشا بۇلار مەنىڭ جەرىمدى دە، ستويانكامدى دا الماقشى بولعان. الايدا ولاردىڭ شەشىمى نەگىزسىز بولعاندىقتان ۇتىپ كەتتىم. ال ەكىنشىسىندە ماسەلەمدى رومانەنكو دەگەن ەسىمدى ازاماتقا تابىستاپتى. ول كىسى 20 تامىز كۇنى قۇجاتتاردى قاراپ، سۇراقتارىن قويدى. مەن 52 پاراق دالەلدەرىمدى تولتىرىپ اپاردىم. «24 تامىز كۇنى سوت بولادى» دەدى. كۇتىپ ءجۇر ەدىم، بولماي قالدى. نەگە دەپ سۇراستىرسام، «ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزدى ياساروۆا قارايدى» دەيدى. تاڭقالدىم. ءبىرىنشى قاراعان بالا قايدا، نەگە اياق-استى وزگەرتىپ جىبەردى، نەگە ماعان ايتپايسىڭدار، سوتتى وزگەرتۋ سەبەبىن تۇسىندىرىڭىزدەر دەپ حات جولدادىم. ياساروۆاعا سەنبەيمىن دەپ ەدىم، «وندا باستارتۋ حاتىن جولداڭىزدار، 40 مينۋت بەرەمىن» دەدى. بىردەن جازىپ جولداپ ەدىم، 20 مينۋتتان كەيىن «ءسىزدىڭ جازعانىڭىز دۇرىس ەمەس، قابىلدامايمىز، ياساروۆا ءبارىبىر دە قارايتىن بولدى» دەدى. ياساروۆا دا «ءىسىڭىزدى مەن قارايمىن» دەپ تۇرىپ الدى. راسىمەن ءادىل سوت بولسا «مەنەن دە وزگە ءىسى ادال سوتتار كوپ قوي، سولار بولسا بولسىن» دەپ كەلىسە سالمايدى؟! ءبارىبىر سوت «ياساروۆا قارايدى» دەگەنىنەن-اق الدىن الا دۇرىس شەشپەيتۇعىن ءتۇسىندىم. 1-2 ايدا 7000 ليتر بيە ءسۇتىن ىندەت كەزىندە ارزان باعاعا ساتتىم. بىزدەن بارلىعى 14-15 مىڭ ادامداي ءسۇت، ساۋمال ىشۋدە. بۇل ءىسىم ۇلكەن جاردەم ەمەس پە؟ ونىمەن قويماي 40 ليتر قىمىزدى اۋىرىپ جاتقاندارعا اۋرۋحانالارعا تەگىن جىبەرىپ تە تۇردىم. شەتەلدىكتەر كوروناۆيرۋس كەزىندە قازاقستانعا ءدارى جاعىنان، قارجى جاعىنان كومەكتەسىپ الەك. ال قالا اكىمدىگى تالاي ادامنىڭ ءومىر سۇرۋىنە، دەنساۋلىعىنىڭ دۇرىستالۋىنا ىقپال ەتىپ جۇرگەن جەرىمدى تارتىپ الماقشى. ولاردىڭ تەننيس كورتى ءحال ۇستىندە جۇرگەن شال، كەمپىرلەرگە كەرەك پە؟ قىسقاسى، ولار جەردى بىرەۋگە بەرەمىن دەپ ۋادە بەرىپ قويعان سەكىلدى. ەندى سونى ورىنداي الماي مەنى سوتتان سوتقا تاسىپ ءجۇر. ەڭ قىزىعى وبلىس اكىمى تاراز ارەنانىڭ جانىندا كورت سالامىز دەگەن. بىراق مەنىڭ جايىلىمعا ارنالعان جەرىمە جابىسىپ ءجۇر.
- بۇنىڭ ءبارى جۇيكەگە سالماق قوي. قالاي شىداپ ءجۇرسىز؟!
- 30 جىل پولكوۆنيك بولىپ جۇرسەم دە ءبىر جەرىم قىڭق ەتپەگەن ەدى. مىنا جەر ماسەلەسى داۆلەنيە، گيپەرتونيا، جۇرەگىمە 2 ستەنكا قويىلعان، قانت ديابەتى، اسقاساز اۋرۋلارىنا شالدىقتىردى. جاقىندا عانا وتادان شىعىپ، ارەڭ جەر باسىپ جۇرگەن جايىم بار. وسى اۋرۋلاردىڭ ءبارىن اكىمدەردەن الىپ وتىرمىن. سوتتان سوتقا سۇيرەي بەرۋ كىمگە بولسا دا وڭايعا سوقپايدى. سوندىقتان قر پرەزيدەنتى وسى ماسەلەمدى نازارعا السا ەكەن دەيمىن.
\ 
- از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلى ىستەردى اتقارىپ جۇرگەن ادامنىڭ بولاشاققا دەگەن جوسپارلارى دا ۇلى بولۋى كەرەك سەكىلدى. الدىعا قانداي ماقساتتار قويىپ وتىرسىز؟
- يۋنەسكو-نىڭ ءوزى قازاقتىڭ قىمىزىن مويىندادى. ەندىگى ويعا العانىم نەمىستىڭ «سىرانى ناسيحاتتاۋ كۇنى»، جاپونيانىڭ «شاي كۇنى» سەكىلدى تارازدا «قىمىز كۇنى» وتسە دەپ باستاما كوتەرۋدەمىن. بۇعان تۋريستەر كەلسە، كەڭ كولەمدە اتالىپ وتسە، حالىقتىڭ بەتىن قىمىزعا قاراي قاراتساق دەنى ساۋ ۇلتقا اينالار ەدىك. قازىر اۋىرساق ەم ىزدەپ ساڭدالىپ كەتەمىز. كەرەك بولسا 100 مىڭ تەڭگەلىك دارىلەرگە دەيىن تاۋىپ اكەلەمىز. ونىڭ ورنىنا 800 تەڭگەگە ءسۇت، قىمىز، ساۋمال السا اۋرۋ دەگەن اتىمەن جولاماس ەدى عوي. وسىنىڭ ءبىز ءالى دە تۇسىنبەي كەلەمىز. ودان كەيىن «ابسەنت» دەگەن مۇراجاي اشپاق ويىم بار. وندا مەنىڭ جىلقىلارىما، ونىمدەرىمە قاتىستى بارلىق دەرەكتەر ساقتالاتىن بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اقگۇل ايداربەكوۆا،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
