Sońǵy ýaqytta bireýler vırýstyń taraýyna halyqtyń ózi kináli, bizdiń ulttyq dástúrlerimiz kináli dep kinálap jatqanyn kórip júrmin. Al endi bul vırýs bizdiń elde nege tez jáne qatty tarap, birden pnevmonııaǵa aınalyp, ólim-jitim kóbeıip ketti degen máselege tereńirek úńilip kóreıikshi.
Qazir Qazaqstanda vırýs ózge elderge qaraǵanda qatty tarap jatqany anyq kórinip otyr. Onyń ústine ólim kórsetkishi joǵary pnevmonııamen qatar taraýda. Koronavırýs kóbine pnevmonııaǵa kóshedi. Bunyń barlyǵy halyqaralyq reıtıngterde tirkelgen faktiler. Tipti, bul «jumbaqty» sheshý úshin DDU-dan komıssııa kelip tekseretindeı halge jetti.
Nege bulaı boldy? Meniń oıymsha másele orta eseptegi árbir qazaqstandyqtyń densaýlyǵynyń álsizdigi men ımmýnıtetiniń tómendiginde. Óıtkeni vırýspen eń aldymen adamnyń ımmýnıteti kúresedi ǵoı, ımmýnıtet salaýatty ómir saltynan, genetıkadan, sonymen birge ekologııalyq orta qunarly taǵam, sapaly sý jáne eń bastysy adamnyń júıke júıesiniń jaǵdaıyna baılanysty qalyptasady.
Bizdiń genetıkamyz durys, salaýatty ómir salty, sportpen shuǵyldaný týraly jıi jazyp júrmin. Qazir men ımmýnıtet qalyptastyrýshy faktorlar - ekologııa, sapaly tamaq pen sýǵa nazar aýdartyp, halqymyzdyń psıhologııalyq jaǵdaıy týraly jazǵym keledi.
1. EKOLOGIIa. Qazaqstannyń ár oblysy – ekologııalyq apat aımaǵy dep aıtsam eshkim tańqalmas dep oılaımyn. Álemde mundaı el joq. Óskemen, Temirtaý halqy, qysta almatylyqtar qandaı aýa jutyp júr, aýa sapasy Atyraýda da problema. Shymkenttegi kúl, qorǵasyn-myrysh óndirisiniń qaldyqtary, qanshama jyl ashyq ádispen ıgerilgen ýran kenishterin eske túsirińiz. Ondaǵan jyl istep turǵan kosmodrom zardabyn shekken Qyzylordany eske túsirińiz. ıanıdten 6 ese qaýipti geptıldi eske túsirińiz. Geptıl tek Baıqońyrda ǵana emes, Kapýstın Iar (BQO), Saryshaǵan (Qaraǵandy), Senek (Mańǵystaý), Tazǵyr jáne Taısoǵan (Atyraý) jerinde de problema. Almaty oblysy Saryózektegi jaqyn jáne orta qashyqtyqtaǵy zymyrandardy qulatýdy eske túsirińiz. Bul tek meniń esime túskeni ǵana. Ekologııalyq apat bizdiń halyqtyń ımmýnıtetine qatysy joq dep oılaısyz ba? Qatysy bolǵanda qandaı!
Sýdyń sapasy. Osyǵan deıin sýǵa qatysty eki-úsh memlekettik baǵdarlama boldy, qanshama mlrd dollar aqsha shyǵyndaldy, al, aýyldarda áli sapaly sý joq. Al adamnyń aǵzasynyń ózi 80 paıyz sýdan turmaı ma? Eger ol sýdyń sapasy nashar bolsa, qaıdan densaýlyq bolady?
2. TAMAQ. Birneshe jyl boıynda halyqtyń ekonomıkalyq ahýaly qaı deńgeıde ekenin bárińiz jaqsy bilesiz. 196 myń teńge ortasha jalaqy – koronavırýstan 400 adam óldi degen sııaqty Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń kezekti ótirigi. Jastar (tek olar ǵana emes) kópten jumyssyz júr, jer latıfýndısterdiń qolynda. Halyq negizinen joqshylyqtyń kesirinen tutynýshylyq nesıemen otyr, jaldamaly páter jaǵalap júr. Endi osy adamdar kúnde ne tamaq iship júr dep oılaısyz? Kókónis, jemis-jıdek, et, balyq, delıkates jep júr me álde doshırak, jarma, kúrish, vermıshel me? Jaýabyn jaqsy bilesizder. Halyqta kúndelikti durys tamaqtanýǵa aqsha joq! Osyndaı jaǵdaıda myqty ımmýnıtet qaıdan bolsyn!
Sondyqtan búgingi ólim-jitimder – halyq densaýlyǵynyń tómendeýine alyp kelgen sońǵy on jyldyqtaǵy jıirkenishti jáne satqyn ekonomıkalyq saıasattyń saldary.
3. HALYQTYŃ PSIHOLOGIIaLYQ JAǴDAIY. Aı saıyn kredıtke tóleıtin, balalarǵa kıim áperetin aqshasy joq, qysta kómir túsire almaı otyrǵan, jaıylym jerler qaltalylarǵa ótip ketip, mal jaıatyn jeri joq otbasynyń psıhıkasyn elestetip kórińizshi! Men tis emdetý, jyl saıyn densaýlyǵyn teksertý, kýrortqa barý týraly aıtyp otyrǵan joqpyn.
Eń jamany úmit sáýlesi joq! 90-jyldary da qıyn boldy, biraq, sál shydasaq bári jaqsy bolady degen úmit boldy. Qazir ol joq. Osydan keıin biz sýııd, tastandy balalar, ajyrasý jóninen álem chempıonymyz... Qazir kóshede jaı jolǵa talasyp adam bir birin óltirip jatyr. Adamdardyń shydamy taýsyldy. Osyndaı jaǵdaıda qaıdaǵy ımmýnıtet!
Organızmde vırýspen kúresetin kúsh qaıdan bolsyn?
Qoryta aıtqanda, koronavırýstyń osylaı tez tarap, jyldam pnevmonııaǵa aınalýy ekonomıka, densaýlyqsaqtaý, jergilikti ózin ózi basqarý salasyndaǵy jaýapsyz ári saýatsyz saıasattyń, el aýmaǵynda ózge elderdiń polıgondaryn ornalastyrýǵa baılanysty bodan kúıde otyrýynyń, ákimder men mınıstrlerdiń óz qyzmetine ýaqytsha dep qaraýy, bir partııanyń uzaq jyl boıy máslıhatta da, Parlament pen Úkimette de monopolııa ornatýynyń saldary.
Muhtar Taıjan
