Erte zamandarda mädeniettıŋ bastauy retınde Europany sanap kelgen. 1969 jyly Qazaqstannyŋ Esık qorǧanynan däuır sensasiiasyna balanǧan Altyn adam tabylyp, älemdı dür sılkındırıp, būl pıkırdıŋ qate ekenın däleldendı. Bızdıŋ eldıŋ önertanuşylaryn ǧana emes, älemdı de taŋqaldyrǧan. Tıptı älemnıŋ üzdık degen önertanuşylary Altyn adamdy «Qazaq jerınıŋ Tutanhamonyna» teŋep, erekşe maŋyzy bar tarihi jädırger ekenın aitqan.
Altyn adam bızge bır ǧana jaŋalyqtan habar etpedı. Ol özınıŋ bırneşe jaŋalyǧyn da alyp kelgen edı. Sol zamandaǧy dala örkenietı men mädenietın, aŋ stilın, odan qala berdı qazaq jerındegı mettalurgiianyŋ da joǧary därejede damyǧanynan habardar ettı. Qazaq jerındegı metallurgiianyŋ erte zamandardan-aq qazaq halqymen bailanysty ekenın däleldedı. Altyn adamnyŋ kiımı sol zamandaǧy hanzada nemese kösem ekenın aŋǧartady. Odan bölek onyŋ kiımındegı altyn qapsyrmalar matematikalyq, geometriialyq, simmetriialyq däldıkpen jasalǧanyna erıksız bas şaiqaisyŋ. Altyn adamnyŋ janynan tabylǧan kümıs tostaǧannyŋ özı de ǧalymdardy taŋqaldyrǧany bar. Sebebı, būl kümıs tostaǧannyŋ tübındegı jazu - Ortalyq Aziia aumaǧyndaǧy būryn-soŋdy tabylǧan jazulardyŋ ışındegı eŋ könesı bolyp sanalǧan eken.
Altyn adam
Qazaq jerındegı taŋba tarihy sol saq zamandarynan bastauyn alady. Negızınen alyp qarasaq, ertedegı qazaq jerınen tabylǧan suretter de sol zamandaǧy aqparat berumen qatar, odan bölek arnaiy rulyq taŋbalardyŋ da qyzmetın atqarǧan. Tek uaqyt öte kele olar da özgerısterge tüsıp, adamnyŋ sanasynan bırte-bırte söne bergen. Erte kezdegı qazaq jerınnen keŋınen taraǧan sol Altyn adamnan bölek, Alyp Er Tūŋǧany (Toŋany) joqtau syndy auyzşa habar taratumen qatar, būl tuyndy körkem şyǧarma da bola alǧanyn eskeruımız kerek. Sol zamandarda aqparattyŋ qyzmetın atqarǧan būl tuyndylar qazırgı uaqytta tek qana aŋyz-äŋgımeler sekıldı taralyp jür. Ol uaqytta taŋba tarihynyŋ arnaiy bastau kezeŋı dep qarastyrǧanymyz dūrys bolar. Sebebı, taŋba bır künde aspannan tüse salmaǧany anyq qoi. Tek olar uaqyt ötken saiyn jaŋaryp, öŋdelıp otyrǧan.
Naǧyz taŋbalardyŋ dami bastaǧan kezeŋı de Altyn adamnyŋ ömır sürgen uaqytqa säikes kelse kerek-tı. Odan bırtındep dami kele, qazaq jerınen tabylǧan taŋbalarda, sonau Orhon-Enisei özenderınıŋ aŋǧarlarynan tabylǧan runa jazularyna ūqsas ekenın aŋǧarǧan. Alaida, sol tas bıtıkterdegı jazudyŋ basty aiyrmaşylyǧyna kelsek, qazaq jerındegı Altyn adamnyŋ janynan tabylǧan jazu sol runa jazuyna qaraǧanda edäuırge erte paida bolǧanyn ǧalymdar däleldegen eken. Odan bölek sol özennıŋ aŋǧarynda jazylǧan tasqa basylǧan taŋbalarda qazırgı uaqytqa deiın qazaqtardyŋ ömırınde älı qoldanyp kele jatqan, ru-taipa syndy närselerdıŋ tasqa qaşalyp jazyluy būl qazaqtardyŋ arǧy ata-tegınıŋ bırı ekenın däleldep bergendei boldy desek bolady. Ol uaqytta da tasqa basylǧan taŋbalardy oqyǧan ǧalymdar köbıne eldıktı, el qorǧaudy, elınıŋ täuelsızdıgın aŋsauy syndy negızgı maqsattaryn jazyp qaldyrǧanyn anyqtaǧan eken. Būl da ertedegı qazaq halqynyŋ armany bolǧan egemendıktı aŋsauy ekenın köre alamyz.
Bızdıŋ bügınımız erteŋge tarih. Ertedegı qazaqtardyŋ tarihyn kümbırletsek, sonau XV ǧasyrda ǧana paida boldy degen jaŋsaq pıkırdı joqqa şyǧarady. Negızı bızdıŋ tarihymyzdyŋ bastauy saqtar. Olar eşkımge bırınşı bolyp soǧys aşpady. Alaida jerıne qauıp töngende olar qasyq qany qalǧanşa, boztorǧai jany ūşqanşa soǧysty. Tarih atty alyp kıtaptyŋ keler ūrpaq sarǧaiǧan betterın paraqtap otyrǧanda öz atynyŋ altyn ärıptermen jazylyp tūrǧany da qandai ǧanibet. Olardyŋ erlıkterı tarihta altyn ärıppen jazylyp, esımderı ūrpaq jadynan öşpedı. Sonau zamanda Darii I, Kir, dünienıŋ jartysyn jaulaǧan, atynan at ürketın Eskendır Zūlqarnaiyndy (Aleksandr Makedonskiidı) kül-parşa etıp jeŋgender de saqtar ǧoi. Tomiris, Zarina syndy asyl tektı hanymdar men Şyraq, Spitamen, Skunha syndy kösemder men elı üşın janyn qūrban etken batyrlarymyzdyŋ erlıgın jazyp taŋbanyŋ negızın salǧan adamdar, uaqyt öte kele saq zamanynan keiın kelgen, Türık qaǧanatynyŋ täuelsızdıgı üşın küresken Bılge, Tonykök, Kültegın syndy tūlǧalardyŋ attaryn tasqa basqanynyŋ arqasynda eşkım eşqaşan da ūmytpaq emes. Barlyǧy derlık bügıngı kün üşın jandaryn qūrban etken edı. Qazaqta: «Bolatyn el tarihyn tasqa basady, Bolmaityn el tarihyn jaspen jazady»,-dep bekerge aitpasa kerek. Sebebı, qanşa däuır ötse de, tarihty tasqa jazǧan el bırde bolmasa, bırde qaita jandanyp, jaŋarary sözsız. Eger de däl sol halyq bolmasa da, tasqa basylǧan jazulary arqyly sondai halyqtyŋ bar bolǧanyn bız qazırgı uaqytta bılıp otyrǧanymyz jasyryn emes.
Odan keiıngı qazaq jerınde Oǧyz däuırı kelıp jetkende, ol uaqytta qazaq jerınen öner adamdarynyŋ attary qazaq jerınde, tarihta attary qaldy desek bolady. Sebebı, qazırgı uaqytqa deiın Qorqyt turaly aŋyz-äŋgımeler öte köp. Ol jerde Qorqyt qobyzdyŋ atasy ekenın däleldeitın arnaiy aŋyz da bar. «Qorqyt ata» jyrynyŋ osy uaqytta ekı nūsqasy saqtalǧan eken. Onyŋ bırı Drezden qalasynda 12 jyrdan tūratyn qoljazbasy bolsa, ekınşısı İtaliiada iaki Ejelgı Vatikandaǧy 6 jyrdan tūratyn qoljazbasy bar ekenı anyqtalǧan. Ony zerttei kele, erte kezdegı Oǧyz däuırındegı ädebietke jatqyzǧan eken. Däl sol jyldary da Qorqytpen bırge «Oǧyz qaǧan» atty jyrlar da taralǧan. Ol jyrdyŋ jazuy qazırgı uaqyttaǧy ūiǧyr ärıpımen jazylǧan degen derek bar. Sol ǧasyrǧa jatqyzylǧan «Oǧyz qaǧan» jyry da Parijdegı kıtaphanada saqtalyp kelgen eken. Ol jyrda hikaialardyŋ jalpy sany qyryqtan asady eken.
Nege men ötken ädebietke toqtalyp otyrmyn? Sebebı, jazu bar jerde ädebiet bar. Būl degenımız adam balasynyŋ bastau sanalatyn jazu syzudyŋ ūrpaq sanasynan öşken emes. Tek uaqyt ötken saiyn adamnyŋ qanyndaǧy gender men oiyndaǧy oilar qaitalanyp tūrmasa, öşıp ketetını siiaqty qazırgı adamdardyŋ sanasynan da ondai aqparattar bırtındep kelmestıŋ kemesıne ketıp jatqany da jasyryn emes ekenı anyq.
Taŋbanyŋ tarihyn bılsek bız neden ūta alamyz? Osy sūraqtardy bır uaq oilanyp kördık pe? Ärine, joq! Ol üşın eŋ bırınşı kezekte, älemnıŋ tarhiynda ırı töŋkerıstıŋ kökesı bolatyn edı. Sebebı, jaqsy damydy degen Europanyŋ özı bırden jarq etıp paida bolmaǧany anyqtaityn edık. Sebebı, atty qolǧa üiretu de eŋ alǧaşqy kezde Qazaqstan jerınde üiretılgenın de qazaq halqynyŋ tarihtaǧy ornyn körsetıp berdı. Alaida endıgı kezekte adam balasynyŋ ılım men bılımge tartqan, oqu-aǧartu jaǧynan da köş ılgerı ekenın ǧalymdar däleldep beretın edı. Ekınşıden, är qazaq özınıŋ arnaiy rulyq jäne taipalyq tarihyn jüz paiyzǧa bolmasa da, kem degende toqsan paiyzdan asa bıletın edı. Üşınşıden, düniejüzı boiynşa şet elderdegı qazaqtardy ǧana emes, barlyq türkı düniesınen habardar bolatyn edık. Olardyŋ tarihy men salt-sanasy, ömırge degen közqarastaryn da bıle alatyn edık. Odan bölek sol zamandardaǧy aqparat tarartudyŋ negızgı qainar közı qaida ekenın, sol däuırdegı erekşe nazar audarǧan mäselelerı de qandai bolǧandyǧynan habardar bola alatyn edık. Odan bölek köşpendı örkeniettıŋ nendei artyqşylyqtary men kemşılıkterı, köşudegı basty maqsattarynan da habardar bola alatyn edık. Jalpy būl runa nemese taŋbanyŋ tarihyn bılesek, bızge keletın paidanyŋ tek bır ūşy ǧana ekenın esten şyǧarmaiyq. Taŋbany bız kez kelgen maqsatta paidalana alatyn edık. Olardyŋ qazırgı aqparat zamanynda arnaiy taŋba tarihyna nazar audarmauy bır qyzyq körınedı. Maǧan ol da arnaiy bır saiasat sekıldı körınedı. Jalpy būndai «qūpiialyq» jaǧdailar qyzyǧuşylyq tudyrmai qoimasy anyq. Nege? Sebebı, ol arnaiy bır jaǧdaiattarǧa nemese tarihi būrmalauşylyqqa bailanysty bolǧan şyǧar? Qazırgı uaqytta Qazaqstan KSRO-nyŋ qūramynda bolǧan uaqytta sondai bal-bal tastardyŋ arnaiy qūrytylǧandary jönınde tarihşylar jiı söz qozǧap jür. Būl arnaiy qazaq tarihyna jasalǧan qastandyq dep qarastyrǧanymyz desek bolady. Ol bylaişa aitqanda bır memlekettıŋ tarihyn joqqa şyǧaru desek bolady.
Alaida qazaqtyŋ jerı öz balasyna jasyrǧan qazynasyn aianyp qalmady. Qanşamasyn qūrtyp közın joiuǧa tyryssa da, barynşa tarihi jaŋalyqtar aşyluyn eşqaşan da toqtalǧan emes. Sebebı, qanşama adamdar qazaqtyŋ tarihyn būrmalap, ony joiuǧa küş salsa da, Jer-ana da olarǧa sonşama qarsylyq körsetıp, oǧan toitarys berıp otyrdy. Bylaişa aitqanda tarihi jarys iaki bolmasa, tarih üşın bolǧan arnaiy teketıres desek bolady. Sebebı, bırı tarihty öşıruge, bırı tarihtyŋ bar ekenın moiyndatuǧa tyrysty. Joǧaryda söz bolǧan maqaldyŋ arqasynda qazaqtyŋ tarihyn tasqa basuynyŋ arqasynda tarihta erekşe halyq ekenın moiyndatyp qana qoimai, tarihtyŋ erekşe ozyq ülgısın körsettı desek artyq aitqandyq emes.
Taŋba – būl tek qana arnaiy bır aqparat taratu üşın ǧana emes, barynşa bükıl bır memlekettıŋ tarihynan arnaiy habardar beretın maŋyzdy qūral. Sebebı, bırınıŋ tarihy sol taŋbanyŋ bırınde ǧana boluy mümkın. Bırınıŋ taŋbasy joǧalsa, bütın bır memlkettıŋ tarihy da joǧaldy degen söz. Tarihtan aiyrylǧan memlekette eşqaşan memleket bola almaidy. Tarihty qoldan jasauǧa bolatyn şyǧar, alaida ol üşın tarihtyŋ aldynda erekşe jauap beretınımızdı esten şyǧarmauymyz kerek. Sondyqtan da barynşa, taŋbany meilınşe damytyp, ony qorǧap qaluǧa tyrysuǧa tiıstımız. Adamdar oidan barlyǧyn da jasai alady, alaida uaqyt öte kele sol jalǧan tarihty däleldeitın arnaiy tarihi dälelder paida bolady da, adamnyŋ özı sol jalǧandyq üşın barlyǧynyŋ aldynda aiypty bolyp, jauap beruge mındetteledı.
Qorytyndylai kele, taŋba būl tek qana bır qūral ǧana emes, sol däuırden habar etuşı, adamdarǧa aqparat tarauşy qoldanys zaty ekenın ūmytpauymyz kerek. Endı ne ısetemek kerek? Barynşa, runikany damytuǧa küş saluymyz kerek. Ony qoldap, zertteuge küş salsaq ertedegı qazaq halqynyŋ tarihyndaǧy eleusız qalǧan närselerdı aşa aluymyz mümkın. Tarih jönındegı bılımımızdı erekşe damyta alatyn bolatyn edık.
Joǧaryda atalǧan Altyn adam taŋba jazunyŋ bastauy ǧana emes, Täuelsız Qazaqstannyŋ simvoly. Sebebı, saq zamanynan berı arman etken azattyq XX ǧasyrdyŋ soŋyna qarai maŋdaiymyzǧa täuelsızdıktıŋ taŋy atty. 1986 jyly Jeltoqsan köterılısı bolǧan alaŋda 91 metrlık monumettıŋ töbesıne qanatty barystyŋ da üstınde Altyn adamnyŋ da tūrǧany bekerge bolmasa kerek-tı. Būl bızge taŋbany eske tüsıretın bırden bır tūlǧa bolsa, tarihy būrmalaǧan adamdar joǧaryda ataǧandai uaqyttyŋ keŋıstıgınıŋ aldynda jauap bergenı anyq. Oǧan tarih ta küä.
Amalbek İbraimov
Sondyqtan da, tarihtyŋ aldynda barynşa taza, ärı adal boluǧa tyrysumyz kerek. Sebebı, bızdıŋ osy bügın jasaǧan qatelıkterımız üşın keler ūrpaq opyq jemeuı kerek. Qaita olar bızdıŋ jasaǧan qatelıkterımızden sabaq alyp, olardy barynşa qaitalamauy kerek. Keler ūrpaqqa, zerttelmei tūrǧan taŋbany zerttep, barynşa aqparatty beruge tyrysuymyz kerek. Sonda olardyŋ ary qarai damuyna da öz ülesterın qosatyn ūrpaqtar da düniege keler edı. Tarih salasyn zerttep jürgen nemese sol mamandyqta oqityn studentterge artyp qoiu jaramaidy. Barynşa är sala öz keregı üşın ony meilınşe zertteuge küş salsa igı bolar edı.
Altyn adam
Qazaq jerındegı taŋba tarihy sol saq zamandarynan bastauyn alady. Negızınen alyp qarasaq, ertedegı qazaq jerınen tabylǧan suretter de sol zamandaǧy aqparat berumen qatar, odan bölek arnaiy rulyq taŋbalardyŋ da qyzmetın atqarǧan. Tek uaqyt öte kele olar da özgerısterge tüsıp, adamnyŋ sanasynan bırte-bırte söne bergen. Erte kezdegı qazaq jerınnen keŋınen taraǧan sol Altyn adamnan bölek, Alyp Er Tūŋǧany (Toŋany) joqtau syndy auyzşa habar taratumen qatar, būl tuyndy körkem şyǧarma da bola alǧanyn eskeruımız kerek. Sol zamandarda aqparattyŋ qyzmetın atqarǧan būl tuyndylar qazırgı uaqytta tek qana aŋyz-äŋgımeler sekıldı taralyp jür. Ol uaqytta taŋba tarihynyŋ arnaiy bastau kezeŋı dep qarastyrǧanymyz dūrys bolar. Sebebı, taŋba bır künde aspannan tüse salmaǧany anyq qoi. Tek olar uaqyt ötken saiyn jaŋaryp, öŋdelıp otyrǧan.
Naǧyz taŋbalardyŋ dami bastaǧan kezeŋı de Altyn adamnyŋ ömır sürgen uaqytqa säikes kelse kerek-tı. Odan bırtındep dami kele, qazaq jerınen tabylǧan taŋbalarda, sonau Orhon-Enisei özenderınıŋ aŋǧarlarynan tabylǧan runa jazularyna ūqsas ekenın aŋǧarǧan. Alaida, sol tas bıtıkterdegı jazudyŋ basty aiyrmaşylyǧyna kelsek, qazaq jerındegı Altyn adamnyŋ janynan tabylǧan jazu sol runa jazuyna qaraǧanda edäuırge erte paida bolǧanyn ǧalymdar däleldegen eken. Odan bölek sol özennıŋ aŋǧarynda jazylǧan tasqa basylǧan taŋbalarda qazırgı uaqytqa deiın qazaqtardyŋ ömırınde älı qoldanyp kele jatqan, ru-taipa syndy närselerdıŋ tasqa qaşalyp jazyluy būl qazaqtardyŋ arǧy ata-tegınıŋ bırı ekenın däleldep bergendei boldy desek bolady. Ol uaqytta da tasqa basylǧan taŋbalardy oqyǧan ǧalymdar köbıne eldıktı, el qorǧaudy, elınıŋ täuelsızdıgın aŋsauy syndy negızgı maqsattaryn jazyp qaldyrǧanyn anyqtaǧan eken. Būl da ertedegı qazaq halqynyŋ armany bolǧan egemendıktı aŋsauy ekenın köre alamyz.
Bızdıŋ bügınımız erteŋge tarih. Ertedegı qazaqtardyŋ tarihyn kümbırletsek, sonau XV ǧasyrda ǧana paida boldy degen jaŋsaq pıkırdı joqqa şyǧarady. Negızı bızdıŋ tarihymyzdyŋ bastauy saqtar. Olar eşkımge bırınşı bolyp soǧys aşpady. Alaida jerıne qauıp töngende olar qasyq qany qalǧanşa, boztorǧai jany ūşqanşa soǧysty. Tarih atty alyp kıtaptyŋ keler ūrpaq sarǧaiǧan betterın paraqtap otyrǧanda öz atynyŋ altyn ärıptermen jazylyp tūrǧany da qandai ǧanibet. Olardyŋ erlıkterı tarihta altyn ärıppen jazylyp, esımderı ūrpaq jadynan öşpedı. Sonau zamanda Darii I, Kir, dünienıŋ jartysyn jaulaǧan, atynan at ürketın Eskendır Zūlqarnaiyndy (Aleksandr Makedonskiidı) kül-parşa etıp jeŋgender de saqtar ǧoi. Tomiris, Zarina syndy asyl tektı hanymdar men Şyraq, Spitamen, Skunha syndy kösemder men elı üşın janyn qūrban etken batyrlarymyzdyŋ erlıgın jazyp taŋbanyŋ negızın salǧan adamdar, uaqyt öte kele saq zamanynan keiın kelgen, Türık qaǧanatynyŋ täuelsızdıgı üşın küresken Bılge, Tonykök, Kültegın syndy tūlǧalardyŋ attaryn tasqa basqanynyŋ arqasynda eşkım eşqaşan da ūmytpaq emes. Barlyǧy derlık bügıngı kün üşın jandaryn qūrban etken edı. Qazaqta: «Bolatyn el tarihyn tasqa basady, Bolmaityn el tarihyn jaspen jazady»,-dep bekerge aitpasa kerek. Sebebı, qanşa däuır ötse de, tarihty tasqa jazǧan el bırde bolmasa, bırde qaita jandanyp, jaŋarary sözsız. Eger de däl sol halyq bolmasa da, tasqa basylǧan jazulary arqyly sondai halyqtyŋ bar bolǧanyn bız qazırgı uaqytta bılıp otyrǧanymyz jasyryn emes.
Odan keiıngı qazaq jerınde Oǧyz däuırı kelıp jetkende, ol uaqytta qazaq jerınen öner adamdarynyŋ attary qazaq jerınde, tarihta attary qaldy desek bolady. Sebebı, qazırgı uaqytqa deiın Qorqyt turaly aŋyz-äŋgımeler öte köp. Ol jerde Qorqyt qobyzdyŋ atasy ekenın däleldeitın arnaiy aŋyz da bar. «Qorqyt ata» jyrynyŋ osy uaqytta ekı nūsqasy saqtalǧan eken. Onyŋ bırı Drezden qalasynda 12 jyrdan tūratyn qoljazbasy bolsa, ekınşısı İtaliiada iaki Ejelgı Vatikandaǧy 6 jyrdan tūratyn qoljazbasy bar ekenı anyqtalǧan. Ony zerttei kele, erte kezdegı Oǧyz däuırındegı ädebietke jatqyzǧan eken. Däl sol jyldary da Qorqytpen bırge «Oǧyz qaǧan» atty jyrlar da taralǧan. Ol jyrdyŋ jazuy qazırgı uaqyttaǧy ūiǧyr ärıpımen jazylǧan degen derek bar. Sol ǧasyrǧa jatqyzylǧan «Oǧyz qaǧan» jyry da Parijdegı kıtaphanada saqtalyp kelgen eken. Ol jyrda hikaialardyŋ jalpy sany qyryqtan asady eken.
Nege men ötken ädebietke toqtalyp otyrmyn? Sebebı, jazu bar jerde ädebiet bar. Būl degenımız adam balasynyŋ bastau sanalatyn jazu syzudyŋ ūrpaq sanasynan öşken emes. Tek uaqyt ötken saiyn adamnyŋ qanyndaǧy gender men oiyndaǧy oilar qaitalanyp tūrmasa, öşıp ketetını siiaqty qazırgı adamdardyŋ sanasynan da ondai aqparattar bırtındep kelmestıŋ kemesıne ketıp jatqany da jasyryn emes ekenı anyq.
Taŋbanyŋ tarihyn bılsek bız neden ūta alamyz? Osy sūraqtardy bır uaq oilanyp kördık pe? Ärine, joq! Ol üşın eŋ bırınşı kezekte, älemnıŋ tarhiynda ırı töŋkerıstıŋ kökesı bolatyn edı. Sebebı, jaqsy damydy degen Europanyŋ özı bırden jarq etıp paida bolmaǧany anyqtaityn edık. Sebebı, atty qolǧa üiretu de eŋ alǧaşqy kezde Qazaqstan jerınde üiretılgenın de qazaq halqynyŋ tarihtaǧy ornyn körsetıp berdı. Alaida endıgı kezekte adam balasynyŋ ılım men bılımge tartqan, oqu-aǧartu jaǧynan da köş ılgerı ekenın ǧalymdar däleldep beretın edı. Ekınşıden, är qazaq özınıŋ arnaiy rulyq jäne taipalyq tarihyn jüz paiyzǧa bolmasa da, kem degende toqsan paiyzdan asa bıletın edı. Üşınşıden, düniejüzı boiynşa şet elderdegı qazaqtardy ǧana emes, barlyq türkı düniesınen habardar bolatyn edık. Olardyŋ tarihy men salt-sanasy, ömırge degen közqarastaryn da bıle alatyn edık. Odan bölek sol zamandardaǧy aqparat tarartudyŋ negızgı qainar közı qaida ekenın, sol däuırdegı erekşe nazar audarǧan mäselelerı de qandai bolǧandyǧynan habardar bola alatyn edık. Odan bölek köşpendı örkeniettıŋ nendei artyqşylyqtary men kemşılıkterı, köşudegı basty maqsattarynan da habardar bola alatyn edık. Jalpy būl runa nemese taŋbanyŋ tarihyn bılesek, bızge keletın paidanyŋ tek bır ūşy ǧana ekenın esten şyǧarmaiyq. Taŋbany bız kez kelgen maqsatta paidalana alatyn edık. Olardyŋ qazırgı aqparat zamanynda arnaiy taŋba tarihyna nazar audarmauy bır qyzyq körınedı. Maǧan ol da arnaiy bır saiasat sekıldı körınedı. Jalpy būndai «qūpiialyq» jaǧdailar qyzyǧuşylyq tudyrmai qoimasy anyq. Nege? Sebebı, ol arnaiy bır jaǧdaiattarǧa nemese tarihi būrmalauşylyqqa bailanysty bolǧan şyǧar? Qazırgı uaqytta Qazaqstan KSRO-nyŋ qūramynda bolǧan uaqytta sondai bal-bal tastardyŋ arnaiy qūrytylǧandary jönınde tarihşylar jiı söz qozǧap jür. Būl arnaiy qazaq tarihyna jasalǧan qastandyq dep qarastyrǧanymyz desek bolady. Ol bylaişa aitqanda bır memlekettıŋ tarihyn joqqa şyǧaru desek bolady.
Alaida qazaqtyŋ jerı öz balasyna jasyrǧan qazynasyn aianyp qalmady. Qanşamasyn qūrtyp közın joiuǧa tyryssa da, barynşa tarihi jaŋalyqtar aşyluyn eşqaşan da toqtalǧan emes. Sebebı, qanşama adamdar qazaqtyŋ tarihyn būrmalap, ony joiuǧa küş salsa da, Jer-ana da olarǧa sonşama qarsylyq körsetıp, oǧan toitarys berıp otyrdy. Bylaişa aitqanda tarihi jarys iaki bolmasa, tarih üşın bolǧan arnaiy teketıres desek bolady. Sebebı, bırı tarihty öşıruge, bırı tarihtyŋ bar ekenın moiyndatuǧa tyrysty. Joǧaryda söz bolǧan maqaldyŋ arqasynda qazaqtyŋ tarihyn tasqa basuynyŋ arqasynda tarihta erekşe halyq ekenın moiyndatyp qana qoimai, tarihtyŋ erekşe ozyq ülgısın körsettı desek artyq aitqandyq emes.
Taŋba – būl tek qana arnaiy bır aqparat taratu üşın ǧana emes, barynşa bükıl bır memlekettıŋ tarihynan arnaiy habardar beretın maŋyzdy qūral. Sebebı, bırınıŋ tarihy sol taŋbanyŋ bırınde ǧana boluy mümkın. Bırınıŋ taŋbasy joǧalsa, bütın bır memlkettıŋ tarihy da joǧaldy degen söz. Tarihtan aiyrylǧan memlekette eşqaşan memleket bola almaidy. Tarihty qoldan jasauǧa bolatyn şyǧar, alaida ol üşın tarihtyŋ aldynda erekşe jauap beretınımızdı esten şyǧarmauymyz kerek. Sondyqtan da barynşa, taŋbany meilınşe damytyp, ony qorǧap qaluǧa tyrysuǧa tiıstımız. Adamdar oidan barlyǧyn da jasai alady, alaida uaqyt öte kele sol jalǧan tarihty däleldeitın arnaiy tarihi dälelder paida bolady da, adamnyŋ özı sol jalǧandyq üşın barlyǧynyŋ aldynda aiypty bolyp, jauap beruge mındetteledı.
Qorytyndylai kele, taŋba būl tek qana bır qūral ǧana emes, sol däuırden habar etuşı, adamdarǧa aqparat tarauşy qoldanys zaty ekenın ūmytpauymyz kerek. Endı ne ısetemek kerek? Barynşa, runikany damytuǧa küş saluymyz kerek. Ony qoldap, zertteuge küş salsaq ertedegı qazaq halqynyŋ tarihyndaǧy eleusız qalǧan närselerdı aşa aluymyz mümkın. Tarih jönındegı bılımımızdı erekşe damyta alatyn bolatyn edık.
Joǧaryda atalǧan Altyn adam taŋba jazunyŋ bastauy ǧana emes, Täuelsız Qazaqstannyŋ simvoly. Sebebı, saq zamanynan berı arman etken azattyq XX ǧasyrdyŋ soŋyna qarai maŋdaiymyzǧa täuelsızdıktıŋ taŋy atty. 1986 jyly Jeltoqsan köterılısı bolǧan alaŋda 91 metrlık monumettıŋ töbesıne qanatty barystyŋ da üstınde Altyn adamnyŋ da tūrǧany bekerge bolmasa kerek-tı. Būl bızge taŋbany eske tüsıretın bırden bır tūlǧa bolsa, tarihy būrmalaǧan adamdar joǧaryda ataǧandai uaqyttyŋ keŋıstıgınıŋ aldynda jauap bergenı anyq. Oǧan tarih ta küä.
Amalbek İbraimov
Sondyqtan da, tarihtyŋ aldynda barynşa taza, ärı adal boluǧa tyrysumyz kerek. Sebebı, bızdıŋ osy bügın jasaǧan qatelıkterımız üşın keler ūrpaq opyq jemeuı kerek. Qaita olar bızdıŋ jasaǧan qatelıkterımızden sabaq alyp, olardy barynşa qaitalamauy kerek. Keler ūrpaqqa, zerttelmei tūrǧan taŋbany zerttep, barynşa aqparatty beruge tyrysuymyz kerek. Sonda olardyŋ ary qarai damuyna da öz ülesterın qosatyn ūrpaqtar da düniege keler edı. Tarih salasyn zerttep jürgen nemese sol mamandyqta oqityn studentterge artyp qoiu jaramaidy. Barynşa är sala öz keregı üşın ony meilınşe zertteuge küş salsa igı bolar edı.
Almabek İbraiymov,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı
Jurnalistika fakultetınıŋ 3 kurs studentı
