Erte zamandarda mádenıettiń bastaýy retinde Eýropany sanap kelgen. 1969 jyly Qazaqstannyń Esik qorǵanynan dáýir sensaııasyna balanǵan Altyn adam tabylyp, álemdi dúr silkindirip, bul pikirdiń qate ekenin dáleldendi. Bizdiń eldiń ónertanýshylaryn ǵana emes, álemdi de tańqaldyrǵan. Tipti álemniń úzdik degen ónertanýshylary Altyn adamdy «Qazaq jeriniń Týtanhamonyna» teńep, erekshe mańyzy bar tarıhı jádirger ekenin aıtqan.
Altyn adam bizge bir ǵana jańalyqtan habar etpedi. Ol óziniń birneshe jańalyǵyn da alyp kelgen edi. Sol zamandaǵy dala órkenıeti men mádenıetin, ań stılin, odan qala berdi qazaq jerindegi mettalýrgııanyń da joǵary dárejede damyǵanynan habardar etti. Qazaq jerindegi metallýrgııanyń erte zamandardan-aq qazaq halqymen baılanysty ekenin dáleldedi. Altyn adamnyń kıimi sol zamandaǵy hanzada nemese kósem ekenin ańǵartady. Odan bólek onyń kıimindegi altyn qapsyrmalar matematıkalyq, geometrııalyq, sımmetrııalyq dáldikpen jasalǵanyna eriksiz bas shaıqaısyń. Altyn adamnyń janynan tabylǵan kúmis tostaǵannyń ózi de ǵalymdardy tańqaldyrǵany bar. Sebebi, bul kúmis tostaǵannyń túbindegi jazý - Ortalyq Azııa aýmaǵyndaǵy buryn-sońdy tabylǵan jazýlardyń ishindegi eń kónesi bolyp sanalǵan eken.
Altyn adam
Qazaq jerindegi tańba tarıhy sol saq zamandarynan bastaýyn alady. Negizinen alyp qarasaq, ertedegi qazaq jerinen tabylǵan sýretter de sol zamandaǵy aqparat berýmen qatar, odan bólek arnaıy rýlyq tańbalardyń da qyzmetin atqarǵan. Tek ýaqyt óte kele olar da ózgeristerge túsip, adamnyń sanasynan birte-birte sóne bergen. Erte kezdegi qazaq jerinnen keńinen taraǵan sol Altyn adamnan bólek, Alyp Er Tuńǵany (Tońany) joqtaý syndy aýyzsha habar taratýmen qatar, bul týyndy kórkem shyǵarma da bola alǵanyn eskerýimiz kerek. Sol zamandarda aqparattyń qyzmetin atqarǵan bul týyndylar qazirgi ýaqytta tek qana ańyz-áńgimeler sekildi taralyp júr. Ol ýaqytta tańba tarıhynyń arnaıy bastaý kezeńi dep qarastyrǵanymyz durys bolar. Sebebi, tańba bir kúnde aspannan túse salmaǵany anyq qoı. Tek olar ýaqyt ótken saıyn jańaryp, óńdelip otyrǵan.
Naǵyz tańbalardyń damı bastaǵan kezeńi de Altyn adamnyń ómir súrgen ýaqytqa sáıkes kelse kerek-ti. Odan birtindep damı kele, qazaq jerinen tabylǵan tańbalarda, sonaý Orhon-Enıseı ózenderiniń ańǵarlarynan tabylǵan rýna jazýlaryna uqsas ekenin ańǵarǵan. Alaıda, sol tas bitikterdegi jazýdyń basty aıyrmashylyǵyna kelsek, qazaq jerindegi Altyn adamnyń janynan tabylǵan jazý sol rýna jazýyna qaraǵanda edáýirge erte paıda bolǵanyn ǵalymdar dáleldegen eken. Odan bólek sol ózenniń ańǵarynda jazylǵan tasqa basylǵan tańbalarda qazirgi ýaqytqa deıin qazaqtardyń ómirinde áli qoldanyp kele jatqan, rý-taıpa syndy nárselerdiń tasqa qashalyp jazylýy bul qazaqtardyń arǵy ata-teginiń biri ekenin dáleldep bergendeı boldy desek bolady. Ol ýaqytta da tasqa basylǵan tańbalardy oqyǵan ǵalymdar kóbine eldikti, el qorǵaýdy, eliniń táýelsizdigin ańsaýy syndy negizgi maqsattaryn jazyp qaldyrǵanyn anyqtaǵan eken. Bul da ertedegi qazaq halqynyń armany bolǵan egemendikti ańsaýy ekenin kóre alamyz.
Bizdiń búginimiz erteńge tarıh. Ertedegi qazaqtardyń tarıhyn kúmbirletsek, sonaý XV ǵasyrda ǵana paıda boldy degen jańsaq pikirdi joqqa shyǵarady. Negizi bizdiń tarıhymyzdyń bastaýy saqtar. Olar eshkimge birinshi bolyp soǵys ashpady. Alaıda jerine qaýip tóngende olar qasyq qany qalǵansha, boztorǵaı jany ushqansha soǵysty. Tarıh atty alyp kitaptyń keler urpaq sarǵaıǵan betterin paraqtap otyrǵanda óz atynyń altyn áriptermen jazylyp turǵany da qandaı ǵanıbet. Olardyń erlikteri tarıhta altyn árippen jazylyp, esimderi urpaq jadynan óshpedi. Sonaý zamanda Darıı I, Kır, dúnıeniń jartysyn jaýlaǵan, atynan at úrketin Eskendir Zulqarnaıyndy (Aleksandr Makedonskııdi) kúl-parsha etip jeńgender de saqtar ǵoı. Tomırıs, Zarına syndy asyl tekti hanymdar men Shyraq, Spıtamen, Skýnha syndy kósemder men eli úshin janyn qurban etken batyrlarymyzdyń erligin jazyp tańbanyń negizin salǵan adamdar, ýaqyt óte kele saq zamanynan keıin kelgen, Túrik qaǵanatynyń táýelsizdigi úshin kúresken Bilge, Tonykók, Kúltegin syndy tulǵalardyń attaryn tasqa basqanynyń arqasynda eshkim eshqashan da umytpaq emes. Barlyǵy derlik búgingi kún úshin jandaryn qurban etken edi. Qazaqta: «Bolatyn el tarıhyn tasqa basady, Bolmaıtyn el tarıhyn jaspen jazady»,-dep bekerge aıtpasa kerek. Sebebi, qansha dáýir ótse de, tarıhty tasqa jazǵan el birde bolmasa, birde qaıta jandanyp, jańarary sózsiz. Eger de dál sol halyq bolmasa da, tasqa basylǵan jazýlary arqyly sondaı halyqtyń bar bolǵanyn biz qazirgi ýaqytta bilip otyrǵanymyz jasyryn emes.
Odan keıingi qazaq jerinde Oǵyz dáýiri kelip jetkende, ol ýaqytta qazaq jerinen óner adamdarynyń attary qazaq jerinde, tarıhta attary qaldy desek bolady. Sebebi, qazirgi ýaqytqa deıin Qorqyt týraly ańyz-áńgimeler óte kóp. Ol jerde Qorqyt qobyzdyń atasy ekenin dáleldeıtin arnaıy ańyz da bar. «Qorqyt ata» jyrynyń osy ýaqytta eki nusqasy saqtalǵan eken. Onyń biri Drezden qalasynda 12 jyrdan turatyn qoljazbasy bolsa, ekinshisi Italııada ıakı Ejelgi Vatıkandaǵy 6 jyrdan turatyn qoljazbasy bar ekeni anyqtalǵan. Ony zertteı kele, erte kezdegi Oǵyz dáýirindegi ádebıetke jatqyzǵan eken. Dál sol jyldary da Qorqytpen birge «Oǵyz qaǵan» atty jyrlar da taralǵan. Ol jyrdyń jazýy qazirgi ýaqyttaǵy uıǵyr áripimen jazylǵan degen derek bar. Sol ǵasyrǵa jatqyzylǵan «Oǵyz qaǵan» jyry da Parıjdegi kitaphanada saqtalyp kelgen eken. Ol jyrda hıkaıalardyń jalpy sany qyryqtan asady eken.
Nege men ótken ádebıetke toqtalyp otyrmyn? Sebebi, jazý bar jerde ádebıet bar. Bul degenimiz adam balasynyń bastaý sanalatyn jazý syzýdyń urpaq sanasynan óshken emes. Tek ýaqyt ótken saıyn adamnyń qanyndaǵy gender men oıyndaǵy oılar qaıtalanyp turmasa, óship ketetini sııaqty qazirgi adamdardyń sanasynan da ondaı aqparattar birtindep kelmestiń kemesine ketip jatqany da jasyryn emes ekeni anyq.
Tańbanyń tarıhyn bilsek biz neden uta alamyz? Osy suraqtardy bir ýaq oılanyp kórdik pe? Árıne, joq! Ol úshin eń birinshi kezekte, álemniń tarhıynda iri tóńkeristiń kókesi bolatyn edi. Sebebi, jaqsy damydy degen Eýropanyń ózi birden jarq etip paıda bolmaǵany anyqtaıtyn edik. Sebebi, atty qolǵa úıretý de eń alǵashqy kezde Qazaqstan jerinde úıretilgenin de qazaq halqynyń tarıhtaǵy ornyn kórsetip berdi. Alaıda endigi kezekte adam balasynyń ilim men bilimge tartqan, oqý-aǵartý jaǵynan da kósh ilgeri ekenin ǵalymdar dáleldep beretin edi. Ekinshiden, ár qazaq óziniń arnaıy rýlyq jáne taıpalyq tarıhyn júz paıyzǵa bolmasa da, kem degende toqsan paıyzdan asa biletin edi. Úshinshiden, dúnıejúzi boıynsha shet elderdegi qazaqtardy ǵana emes, barlyq túrki dúnıesinen habardar bolatyn edik. Olardyń tarıhy men salt-sanasy, ómirge degen kózqarastaryn da bile alatyn edik. Odan bólek sol zamandardaǵy aqparat tarartýdyń negizgi qaınar kózi qaıda ekenin, sol dáýirdegi erekshe nazar aýdarǵan máseleleri de qandaı bolǵandyǵynan habardar bola alatyn edik. Odan bólek kóshpendi órkenıettiń nendeı artyqshylyqtary men kemshilikteri, kóshýdegi basty maqsattarynan da habardar bola alatyn edik. Jalpy bul rýna nemese tańbanyń tarıhyn bilesek, bizge keletin paıdanyń tek bir ushy ǵana ekenin esten shyǵarmaıyq. Tańbany biz kez kelgen maqsatta paıdalana alatyn edik. Olardyń qazirgi aqparat zamanynda arnaıy tańba tarıhyna nazar aýdarmaýy bir qyzyq kórinedi. Maǵan ol da arnaıy bir saıasat sekildi kórinedi. Jalpy bundaı «qupııalyq» jaǵdaılar qyzyǵýshylyq týdyrmaı qoımasy anyq. Nege? Sebebi, ol arnaıy bir jaǵdaıattarǵa nemese tarıhı burmalaýshylyqqa baılanysty bolǵan shyǵar? Qazirgi ýaqytta Qazaqstan KSRO-nyń quramynda bolǵan ýaqytta sondaı bal-bal tastardyń arnaıy qurytylǵandary jóninde tarıhshylar jıi sóz qozǵap júr. Bul arnaıy qazaq tarıhyna jasalǵan qastandyq dep qarastyrǵanymyz desek bolady. Ol bylaısha aıtqanda bir memlekettiń tarıhyn joqqa shyǵarý desek bolady.
Alaıda qazaqtyń jeri óz balasyna jasyrǵan qazynasyn aıanyp qalmady. Qanshamasyn qurtyp kózin joıýǵa tyryssa da, barynsha tarıhı jańalyqtar ashylýyn eshqashan da toqtalǵan emes. Sebebi, qanshama adamdar qazaqtyń tarıhyn burmalap, ony joıýǵa kúsh salsa da, Jer-ana da olarǵa sonshama qarsylyq kórsetip, oǵan toıtarys berip otyrdy. Bylaısha aıtqanda tarıhı jarys ıakı bolmasa, tarıh úshin bolǵan arnaıy teketires desek bolady. Sebebi, biri tarıhty óshirýge, biri tarıhtyń bar ekenin moıyndatýǵa tyrysty. Joǵaryda sóz bolǵan maqaldyń arqasynda qazaqtyń tarıhyn tasqa basýynyń arqasynda tarıhta erekshe halyq ekenin moıyndatyp qana qoımaı, tarıhtyń erekshe ozyq úlgisin kórsetti desek artyq aıtqandyq emes.
Tańba – bul tek qana arnaıy bir aqparat taratý úshin ǵana emes, barynsha búkil bir memlekettiń tarıhynan arnaıy habardar beretin mańyzdy qural. Sebebi, biriniń tarıhy sol tańbanyń birinde ǵana bolýy múmkin. Biriniń tańbasy joǵalsa, bútin bir memlkettiń tarıhy da joǵaldy degen sóz. Tarıhtan aıyrylǵan memlekette eshqashan memleket bola almaıdy. Tarıhty qoldan jasaýǵa bolatyn shyǵar, alaıda ol úshin tarıhtyń aldynda erekshe jaýap beretinimizdi esten shyǵarmaýymyz kerek. Sondyqtan da barynsha, tańbany meılinshe damytyp, ony qorǵap qalýǵa tyrysýǵa tıistimiz. Adamdar oıdan barlyǵyn da jasaı alady, alaıda ýaqyt óte kele sol jalǵan tarıhty dáleldeıtin arnaıy tarıhı dálelder paıda bolady da, adamnyń ózi sol jalǵandyq úshin barlyǵynyń aldynda aıypty bolyp, jaýap berýge mindetteledi.
Qorytyndylaı kele, tańba bul tek qana bir qural ǵana emes, sol dáýirden habar etýshi, adamdarǵa aqparat taraýshy qoldanys zaty ekenin umytpaýymyz kerek. Endi ne isetemek kerek? Barynsha, rýnıkany damytýǵa kúsh salýymyz kerek. Ony qoldap, zertteýge kúsh salsaq ertedegi qazaq halqynyń tarıhyndaǵy eleýsiz qalǵan nárselerdi asha alýymyz múmkin. Tarıh jónindegi bilimimizdi erekshe damyta alatyn bolatyn edik.
Joǵaryda atalǵan Altyn adam tańba jazýnyń bastaýy ǵana emes, Táýelsiz Qazaqstannyń sımvoly. Sebebi, saq zamanynan beri arman etken azattyq XX ǵasyrdyń sońyna qaraı mańdaıymyzǵa táýelsizdiktiń tańy atty. 1986 jyly Jeltoqsan kóterilisi bolǵan alańda 91 metrlik monýmettiń tóbesine qanatty barystyń da ústinde Altyn adamnyń da turǵany bekerge bolmasa kerek-ti. Bul bizge tańbany eske túsiretin birden bir tulǵa bolsa, tarıhy burmalaǵan adamdar joǵaryda ataǵandaı ýaqyttyń keńistiginiń aldynda jaýap bergeni anyq. Oǵan tarıh ta kúá.
Amalbek Ibraımov
Sondyqtan da, tarıhtyń aldynda barynsha taza, ári adal bolýǵa tyrysýmyz kerek. Sebebi, bizdiń osy búgin jasaǵan qatelikterimiz úshin keler urpaq opyq jemeýi kerek. Qaıta olar bizdiń jasaǵan qatelikterimizden sabaq alyp, olardy barynsha qaıtalamaýy kerek. Keler urpaqqa, zerttelmeı turǵan tańbany zerttep, barynsha aqparatty berýge tyrysýymyz kerek. Sonda olardyń ary qaraı damýyna da óz úlesterin qosatyn urpaqtar da dúnıege keler edi. Tarıh salasyn zerttep júrgen nemese sol mamandyqta oqıtyn stýdentterge artyp qoıý jaramaıdy. Barynsha ár sala óz keregi úshin ony meılinshe zertteýge kúsh salsa ıgi bolar edi.
Almabek Ibraıymov,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Jýrnalıstıka fakýltetiniń 3 kýrs stýdenti
