ەرتە زامانداردا مادەنيەتتىڭ باستاۋى رەتىندە ەۋروپانى ساناپ كەلگەن. 1969 جىلى قازاقستاننىڭ ەسىك قورعانىنان ءداۋىر سەنساتسياسىنا بالانعان التىن ادام تابىلىپ، الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، بۇل پىكىردىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەندى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ونەرتانۋشىلارىن عانا ەمەس، الەمدى دە تاڭقالدىرعان. ءتىپتى الەمنىڭ ۇزدىك دەگەن ونەرتانۋشىلارى التىن ادامدى «قازاق جەرىنىڭ تۋتانحامونىنا» تەڭەپ، ەرەكشە ماڭىزى بار تاريحي جادىرگەر ەكەنىن ايتقان.
التىن ادام بىزگە ءبىر عانا جاڭالىقتان حابار ەتپەدى. ول ءوزىنىڭ بىرنەشە جاڭالىعىن دا الىپ كەلگەن ەدى. سول زامانداعى دالا وركەنيەتى مەن مادەنيەتىن، اڭ ءستيلىن، ودان قالا بەردى قازاق جەرىندەگى مەتتالۋرگيانىڭ دا جوعارى دارەجەدە دامىعانىنان حاباردار ەتتى. قازاق جەرىندەگى مەتاللۋرگيانىڭ ەرتە زامانداردان-اق قازاق حالقىمەن بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەدى. التىن ادامنىڭ كيىمى سول زامانداعى حانزادا نەمەسە كوسەم ەكەنىن اڭعارتادى. ودان بولەك ونىڭ كيىمىندەگى التىن قاپسىرمالار ماتەماتيكالىق، گەومەتريالىق، سيممەتريالىق دالدىكپەن جاسالعانىنا ەرىكسىز باس شايقايسىڭ. التىن ادامنىڭ جانىنان تابىلعان كۇمىس توستاعاننىڭ ءوزى دە عالىمداردى تاڭقالدىرعانى بار. سەبەبى، بۇل كۇمىس توستاعاننىڭ تۇبىندەگى جازۋ - ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى بۇرىن-سوڭدى تابىلعان جازۋلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى بولىپ سانالعان ەكەن.
التىن ادام
قازاق جەرىندەگى تاڭبا تاريحى سول ساق زاماندارىنان باستاۋىن الادى. نەگىزىنەن الىپ قاراساق، ەرتەدەگى قازاق جەرىنەن تابىلعان سۋرەتتەر دە سول زامانداعى اقپارات بەرۋمەن قاتار، ودان بولەك ارنايى رۋلىق تاڭبالاردىڭ دا قىزمەتىن اتقارعان. تەك ۋاقىت وتە كەلە ولار دا وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ، ادامنىڭ ساناسىنان بىرتە-بىرتە سونە بەرگەن. ەرتە كەزدەگى قازاق جەرىننەن كەڭىنەن تاراعان سول التىن ادامنان بولەك، الىپ ەر تۇڭعانى (توڭانى) جوقتاۋ سىندى اۋىزشا حابار تاراتۋمەن قاتار، بۇل تۋىندى كوركەم شىعارما دا بولا العانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. سول زامانداردا اقپاراتتىڭ قىزمەتىن اتقارعان بۇل تۋىندىلار قازىرگى ۋاقىتتا تەك قانا اڭىز-اڭگىمەلەر سەكىلدى تارالىپ ءجۇر. ول ۋاقىتتا تاڭبا تاريحىنىڭ ارنايى باستاۋ كەزەڭى دەپ قاراستىرعانىمىز دۇرىس بولار. سەبەبى، تاڭبا ءبىر كۇندە اسپاننان تۇسە سالماعانى انىق قوي. تەك ولار ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭارىپ، وڭدەلىپ وتىرعان.
ناعىز تاڭبالاردىڭ دامي باستاعان كەزەڭى دە التىن ادامنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتقا سايكەس كەلسە كەرەك-ءتى. ودان بىرتىندەپ دامي كەلە، قازاق جەرىنەن تابىلعان تاڭبالاردا، سوناۋ ورحون-ەنيسەي وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىنان تابىلعان رۋنا جازۋلارىنا ۇقساس ەكەنىن اڭعارعان. الايدا، سول تاس بىتىكتەردەگى جازۋدىڭ باستى ايىرماشىلىعىنا كەلسەك، قازاق جەرىندەگى التىن ادامنىڭ جانىنان تابىلعان جازۋ سول رۋنا جازۋىنا قاراعاندا ەداۋىرگە ەرتە پايدا بولعانىن عالىمدار دالەلدەگەن ەكەن. ودان بولەك سول وزەننىڭ اڭعارىندا جازىلعان تاسقا باسىلعان تاڭبالاردا قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتاردىڭ ومىرىندە ءالى قولدانىپ كەلە جاتقان، رۋ-تايپا سىندى نارسەلەردىڭ تاسقا قاشالىپ جازىلۋى بۇل قازاقتاردىڭ ارعى اتا-تەگىنىڭ ءبىرى ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەندەي بولدى دەسەك بولادى. ول ۋاقىتتا دا تاسقا باسىلعان تاڭبالاردى وقىعان عالىمدار كوبىنە ەلدىكتى، ەل قورعاۋدى، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭساۋى سىندى نەگىزگى ماقساتتارىن جازىپ قالدىرعانىن انىقتاعان ەكەن. بۇل دا ەرتەدەگى قازاق حالقىنىڭ ارمانى بولعان ەگەمەندىكتى اڭساۋى ەكەنىن كورە الامىز.
ءبىزدىڭ بۇگىنىمىز ەرتەڭگە تاريح. ەرتەدەگى قازاقتاردىڭ تاريحىن كۇمبىرلەتسەك، سوناۋ XV عاسىردا عانا پايدا بولدى دەگەن جاڭساق پىكىردى جوققا شىعارادى. نەگىزى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ باستاۋى ساقتار. ولار ەشكىمگە ءبىرىنشى بولىپ سوعىس اشپادى. الايدا جەرىنە قاۋىپ تونگەندە ولار قاسىق قانى قالعانشا، بوزتورعاي جانى ۇشقانشا سوعىستى. تاريح اتتى الىپ كىتاپتىڭ كەلەر ۇرپاق سارعايعان بەتتەرىن پاراقتاپ وتىرعاندا ءوز اتىنىڭ التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ تۇرعانى دا قانداي عانيبەت. ولاردىڭ ەرلىكتەرى تاريحتا التىن ارىپپەن جازىلىپ، ەسىمدەرى ۇرپاق جادىنان وشپەدى. سوناۋ زاماندا داري I, كير، دۇنيەنىڭ جارتىسىن جاۋلاعان، اتىنان ات ۇركەتىن ەسكەندىر زۇلقارنايىندى (الەكساندر ماكەدونسكيدى) كۇل-پارشا ەتىپ جەڭگەندەر دە ساقتار عوي. توميريس، زارينا سىندى اسىل تەكتى حانىمدار مەن شىراق، سپيتامەن، سكۋنحا سىندى كوسەمدەر مەن ەلى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەن باتىرلارىمىزدىڭ ەرلىگىن جازىپ تاڭبانىڭ نەگىزىن سالعان ادامدار، ۋاقىت وتە كەلە ساق زامانىنان كەيىن كەلگەن، تۇرىك قاعاناتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن بىلگە، تونىكوك، كۇلتەگىن سىندى تۇلعالاردىڭ اتتارىن تاسقا باسقانىنىڭ ارقاسىندا ەشكىم ەشقاشان دا ۇمىتپاق ەمەس. بارلىعى دەرلىك بۇگىنگى كۇن ءۇشىن جاندارىن قۇربان ەتكەن ەدى. قازاقتا: «بولاتىن ەل تاريحىن تاسقا باسادى، بولمايتىن ەل تاريحىن جاسپەن جازادى»،-دەپ بەكەرگە ايتپاسا كەرەك. سەبەبى، قانشا ءداۋىر وتسە دە، تاريحتى تاسقا جازعان ەل بىردە بولماسا، بىردە قايتا جاندانىپ، جاڭارارى ءسوزسىز. ەگەر دە ءدال سول حالىق بولماسا دا، تاسقا باسىلعان جازۋلارى ارقىلى سونداي حالىقتىڭ بار بولعانىن ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا ءبىلىپ وتىرعانىمىز جاسىرىن ەمەس.
ودان كەيىنگى قازاق جەرىندە وعىز ءداۋىرى كەلىپ جەتكەندە، ول ۋاقىتتا قازاق جەرىنەن ونەر ادامدارىنىڭ اتتارى قازاق جەرىندە، تاريحتا اتتارى قالدى دەسەك بولادى. سەبەبى، قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قورقىت تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر وتە كوپ. ول جەردە قورقىت قوبىزدىڭ اتاسى ەكەنىن دالەلدەيتىن ارنايى اڭىز دا بار. «قورقىت اتا» جىرىنىڭ وسى ۋاقىتتا ەكى نۇسقاسى ساقتالعان ەكەن. ونىڭ ءبىرى درەزدەن قالاسىندا 12 جىردان تۇراتىن قولجازباسى بولسا، ەكىنشىسى يتاليادا ياكي ەجەلگى ۆاتيكانداعى 6 جىردان تۇراتىن قولجازباسى بار ەكەنى انىقتالعان. ونى زەرتتەي كەلە، ەرتە كەزدەگى وعىز داۋىرىندەگى ادەبيەتكە جاتقىزعان ەكەن. ءدال سول جىلدارى دا قورقىتپەن بىرگە «وعىز قاعان» اتتى جىرلار دا تارالعان. ول جىردىڭ جازۋى قازىرگى ۋاقىتتاعى ۇيعىر ارىپىمەن جازىلعان دەگەن دەرەك بار. سول عاسىرعا جاتقىزىلعان «وعىز قاعان» جىرى دا پاريجدەگى كىتاپحانادا ساقتالىپ كەلگەن ەكەن. ول جىردا حيكايالاردىڭ جالپى سانى قىرىقتان اسادى ەكەن.
نەگە مەن وتكەن ادەبيەتكە توقتالىپ وتىرمىن؟ سەبەبى، جازۋ بار جەردە ادەبيەت بار. بۇل دەگەنىمىز ادام بالاسىنىڭ باستاۋ سانالاتىن جازۋ سىزۋدىڭ ۇرپاق ساناسىنان وشكەن ەمەس. تەك ۋاقىت وتكەن سايىن ادامنىڭ قانىنداعى گەندەر مەن ويىنداعى ويلار قايتالانىپ تۇرماسا، ءوشىپ كەتەتىنى سياقتى قازىرگى ادامداردىڭ ساناسىنان دا ونداي اقپاراتتار بىرتىندەپ كەلمەستىڭ كەمەسىنە كەتىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس ەكەنى انىق.
تاڭبانىڭ تاريحىن بىلسەك ءبىز نەدەن ۇتا الامىز؟ وسى سۇراقتاردى ءبىر ۋاق ويلانىپ كوردىك پە؟ ارينە، جوق! ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، الەمنىڭ تارحيىندا ءىرى توڭكەرىستىڭ كوكەسى بولاتىن ەدى. سەبەبى، جاقسى دامىدى دەگەن ەۋروپانىڭ ءوزى بىردەن جارق ەتىپ پايدا بولماعانى انىقتايتىن ەدىك. سەبەبى، اتتى قولعا ۇيرەتۋ دە ەڭ العاشقى كەزدە قازاقستان جەرىندە ۇيرەتىلگەنىن دە قازاق حالقىنىڭ تاريحتاعى ورنىن كورسەتىپ بەردى. الايدا ەندىگى كەزەكتە ادام بالاسىنىڭ ءىلىم مەن بىلىمگە تارتقان، وقۋ-اعارتۋ جاعىنان دا كوش ىلگەرى ەكەنىن عالىمدار دالەلدەپ بەرەتىن ەدى. ەكىنشىدەن، ءار قازاق ءوزىنىڭ ارنايى رۋلىق جانە تايپالىق تاريحىن ءجۇز پايىزعا بولماسا دا، كەم دەگەندە توقسان پايىزدان اسا بىلەتىن ەدى. ۇشىنشىدەن، دۇنيەجۇزى بويىنشا شەت ەلدەردەگى قازاقتاردى عانا ەمەس، بارلىق تۇركى دۇنيەسىنەن حاباردار بولاتىن ەدىك. ولاردىڭ تاريحى مەن سالت-ساناسى، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىن دا بىلە الاتىن ەدىك. ودان بولەك سول زاماندارداعى اقپارات تارارتۋدىڭ نەگىزگى قاينار كوزى قايدا ەكەنىن، سول داۋىردەگى ەرەكشە نازار اۋدارعان ماسەلەلەرى دە قانداي بولعاندىعىنان حاباردار بولا الاتىن ەدىك. ودان بولەك كوشپەندى وركەنيەتتىڭ نەندەي ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى، كوشۋدەگى باستى ماقساتتارىنان دا حاباردار بولا الاتىن ەدىك. جالپى بۇل رۋنا نەمەسە تاڭبانىڭ تاريحىن بىلەسەك، بىزگە كەلەتىن پايدانىڭ تەك ءبىر ۇشى عانا ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. تاڭبانى ءبىز كەز كەلگەن ماقساتتا پايدالانا الاتىن ەدىك. ولاردىڭ قازىرگى اقپارات زامانىندا ارنايى تاڭبا تاريحىنا نازار اۋدارماۋى ءبىر قىزىق كورىنەدى. ماعان ول دا ارنايى ءبىر ساياسات سەكىلدى كورىنەدى. جالپى بۇنداي «قۇپيالىق» جاعدايلار قىزىعۋشىلىق تۋدىرماي قويماسى انىق. نەگە؟ سەبەبى، ول ارنايى ءبىر جاعداياتتارعا نەمەسە تاريحي بۇرمالاۋشىلىققا بايلانىستى بولعان شىعار؟ قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان كسرو-نىڭ قۇرامىندا بولعان ۋاقىتتا سونداي بال-بال تاستاردىڭ ارنايى قۇرىتىلعاندارى جونىندە تاريحشىلار ءجيى ءسوز قوزعاپ ءجۇر. بۇل ارنايى قازاق تاريحىنا جاسالعان قاستاندىق دەپ قاراستىرعانىمىز دەسەك بولادى. ول بىلايشا ايتقاندا ءبىر مەملەكەتتىڭ تاريحىن جوققا شىعارۋ دەسەك بولادى.
الايدا قازاقتىڭ جەرى ءوز بالاسىنا جاسىرعان قازىناسىن ايانىپ قالمادى. قانشاماسىن قۇرتىپ كوزىن جويۋعا تىرىسسا دا، بارىنشا تاريحي جاڭالىقتار اشىلۋىن ەشقاشان دا توقتالعان ەمەس. سەبەبى، قانشاما ادامدار قازاقتىڭ تاريحىن بۇرمالاپ، ونى جويۋعا كۇش سالسا دا، جەر-انا دا ولارعا سونشاما قارسىلىق كورسەتىپ، وعان تويتارىس بەرىپ وتىردى. بىلايشا ايتقاندا تاريحي جارىس ياكي بولماسا، تاريح ءۇشىن بولعان ارنايى تەكەتىرەس دەسەك بولادى. سەبەبى، ءبىرى تاريحتى وشىرۋگە، ءبىرى تاريحتىڭ بار ەكەنىن مويىنداتۋعا تىرىستى. جوعارىدا ءسوز بولعان ماقالدىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ تاريحىن تاسقا باسۋىنىڭ ارقاسىندا تاريحتا ەرەكشە حالىق ەكەنىن مويىنداتىپ قانا قويماي، تاريحتىڭ ەرەكشە وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
تاڭبا – بۇل تەك قانا ارنايى ءبىر اقپارات تاراتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، بارىنشا بۇكىل ءبىر مەملەكەتتىڭ تاريحىنان ارنايى حاباردار بەرەتىن ماڭىزدى قۇرال. سەبەبى، ءبىرىنىڭ تاريحى سول تاڭبانىڭ بىرىندە عانا بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنىڭ تاڭباسى جوعالسا، ءبۇتىن ءبىر مەملكەتتىڭ تاريحى دا جوعالدى دەگەن ءسوز. تاريحتان ايىرىلعان مەملەكەتتە ەشقاشان مەملەكەت بولا المايدى. تاريحتى قولدان جاساۋعا بولاتىن شىعار، الايدا ول ءۇشىن تاريحتىڭ الدىندا ەرەكشە جاۋاپ بەرەتىنىمىزدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا بارىنشا، تاڭبانى مەيلىنشە دامىتىپ، ونى قورعاپ قالۋعا تىرىسۋعا ءتيىستىمىز. ادامدار ويدان بارلىعىن دا جاساي الادى، الايدا ۋاقىت وتە كەلە سول جالعان تاريحتى دالەلدەيتىن ارنايى تاريحي دالەلدەر پايدا بولادى دا، ادامنىڭ ءوزى سول جالعاندىق ءۇشىن بارلىعىنىڭ الدىندا ايىپتى بولىپ، جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتەلەدى.
قورىتىندىلاي كەلە، تاڭبا بۇل تەك قانا ءبىر قۇرال عانا ەمەس، سول داۋىردەن حابار ەتۋشى، ادامدارعا اقپارات تاراۋشى قولدانىس زاتى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەندى نە ىسەتەمەك كەرەك؟ بارىنشا، رۋنيكانى دامىتۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ونى قولداپ، زەرتتەۋگە كۇش سالساق ەرتەدەگى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەلەۋسىز قالعان نارسەلەردى اشا الۋىمىز مۇمكىن. تاريح جونىندەگى ءبىلىمىمىزدى ەرەكشە دامىتا الاتىن بولاتىن ەدىك.
جوعارىدا اتالعان التىن ادام تاڭبا جازۋنىڭ باستاۋى عانا ەمەس، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ سيمۆولى. سەبەبى، ساق زامانىنان بەرى ارمان ەتكەن ازاتتىق XX عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ماڭدايىمىزعا تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتتى. 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولعان الاڭدا 91 مەترلىك مونۋمەتتىڭ توبەسىنە قاناتتى بارىستىڭ دا ۇستىندە التىن ادامنىڭ دا تۇرعانى بەكەرگە بولماسا كەرەك-ءتى. بۇل بىزگە تاڭبانى ەسكە تۇسىرەتىن بىردەن ءبىر تۇلعا بولسا، تاريحى بۇرمالاعان ادامدار جوعارىدا اتاعانداي ۋاقىتتىڭ كەڭىستىگىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرگەنى انىق. وعان تاريح تا كۇا.
امالبەك يبرايموۆ
سوندىقتان دا، تاريحتىڭ الدىندا بارىنشا تازا، ءارى ادال بولۋعا تىرىسۋمىز كەرەك. سەبەبى، ءبىزدىڭ وسى بۇگىن جاساعان قاتەلىكتەرىمىز ءۇشىن كەلەر ۇرپاق وپىق جەمەۋى كەرەك. قايتا ولار ءبىزدىڭ جاساعان قاتەلىكتەرىمىزدەن ساباق الىپ، ولاردى بارىنشا قايتالاماۋى كەرەك. كەلەر ۇرپاققا، زەرتتەلمەي تۇرعان تاڭبانى زەرتتەپ، بارىنشا اقپاراتتى بەرۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك. سوندا ولاردىڭ ارى قاراي دامۋىنا دا ءوز ۇلەستەرىن قوساتىن ۇرپاقتار دا دۇنيەگە كەلەر ەدى. تاريح سالاسىن زەرتتەپ جۇرگەن نەمەسە سول ماماندىقتا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ارتىپ قويۋ جارامايدى. بارىنشا ءار سالا ءوز كەرەگى ءۇشىن ونى مەيلىنشە زەرتتەۋگە كۇش سالسا يگى بولار ەدى.
المابەك يبرايىموۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى
