Ǵalym Amanqos Mektep-teginiń «Jigit» sóziniń túp-tórkini» atty zertteý maqalasy tilimizdegi etnomádenı sózdiń shyǵý tegi haqyndaǵy alýan túrli boljamdar men tuspaldarǵa túzetý jasap, ǵylymı dáıek, bultartpaıtyn ýájben dáleldegen. Ataq-dárejesi jer jarǵan oqymystylardyń aıtqany bolǵan, ámiri júrgen keńestik dáýirdegi ádistemelik ǵylymı úderis tilimizdegi baıyrǵy ataýlardy qaıtkende de ózge mádenıettiń yqpalynan týdyrýǵa negiz bolatyn pikir qalyptastyrdy. Dál osy úrdis boıynsha tóltýma «jigit» ataýynyń etımologııasyna baılanysty da san-saqqa júgirtken qısyndar bedeldi leksıkografıkalyq eńbekterde oryn alyp keldi. «Soqyr kórgeninen jazbaıdy» degendeı, «dýaly aýyzdardyń» tujyrymy kitáptan kitápqa kóship, qoǵamdyq sanaǵa jaýyndaı sińdi. Osy rette bul maqaladaǵy jańalyqtyń ǵylymı máni erekshe zor. Óıtkeni ǵalymnyń ejelgi rýnıkalyq murany túpnusqadan zerdeleýi «jigit» sóziniń syr-sıpatyn aıqyndap, qalyptasqan qaǵıdany buzdy degen oıdamyz. Ǵylymı maqala bolǵandyqtan avtor stılin qaz-qalpynda saqtaǵandy jón sanadyq. [Redakııa atynan].
«Jigitti sheshensigen daýda syna,
Maqtaǵan qyran qusty aýda syna.
Qaryn toqta árkim-aq úıde batyr,
Jigitti batyrsynǵan jaýda syna».
Aqanseri Qoramsauly
Qazaq til bilimi ǵylymynda eń kenje damyǵan sala – sózdiń túp-tórkinin zerdeleý, ıakı etımologııalyq taldaý jasaý. Jalpy, tórúk tilderiniń leksıkalyq qoryndaǵy sózderdi tórkindetken zertteýler az emes. Alaıda tórúktiń ulyttyq bolmys tabıǵatyna tán syr-sıpatyn dál ashatyn, ǵylymı mán-mańyzyn tanytatyn sapalyq deńgeıi máz emes. Óıtkeni tórúktaný ǵylymyna eleýli de ólsheýsiz úles qosqan ózge ulyttyń ókilderi jetkilikti bola tura, olardyń jat etnıkalyq tildiń tabıǵı baılyǵyn qamtıtyn sózdik qorynyń qyr-syryn tereń de, tolyq tórkinin taratyp, taldap berýi ekitalaı. Ol túgil qany-jany tórúktekti qazaq, etımologııa salasymen shuǵyldanatyn qanshama lıngvıst-ǵalym bola tura, «jigit» sóziniń túp-tórkinin búgingi tańǵa deıin tapqan joq.
«Jigit» sóziniń taralǵan geografııalyq areal aımaǵy saıası kartada óte keń aýmaqty qamtıdy. Atalǵan ataýdyń shyǵý tegin zerttegen eńbekter de az emes. Alaıda qıly-qıly ǵylymı boljamdar men topshylaýlar etnomádenı ataýdyń naqty tabıǵatyn áli ashqan joq.
Qyrǵyz ǵalymy K.Seıdakmatov: «Qyrǵyzsha jigit sózi erjetken ulandarǵa qarata aıtylady. Baıyrǵy tórúkshe ıetık sózindegi — t jáne — k dybystary oryn aýystyryp ıetık > ıekıt metatezalanǵan. Jigit bolǵanda adam balalyq dáýirdi ótkerip, jetiledi. Eseıip qalǵan uldarǵa qarata «jigit bolyp qalypty» dep aıtatynymyz beker emes, jigit sóziniń ózi «jet+ık» morfemalarynan quralǵan. Erjetken, boıjetken kez balanyń jetilgeni bolady…» (K.Seıdakmatov. Kyrgyz tılının kyskacha etımologııalyk sózdúgú. «Ilım» baspasy, Frýnze, 1988. 95-bet), – degen tujyrym jasaıdy.
Qazaq dalasyn erteden sharlap, zertteý jumysymen shuǵyldanǵan orys orıentalıst ǵalymdary, jıhankezderiniń jazyp qaldyrǵan eńbekterine súıene otyryp, KSRO Ǵylym Akademııasynyń Til bilimi ınstıtýty E.V.Sevortıannyń basshylyǵymen, keıingi tomdaryna L.S.Lıvıtskaıanyń jaýapty redaktorlyǵymen jaryq kórgen «Tórúk tilderiniń etımologııalyq sózdiginde» «IIǴIT» ataýynyń tas bitigten bastap kúlli tórúk muralarynda jáne tilderinde tutyný pishinin, maǵynalyq bildiretin reńkterin tizip shyǵyp, sol boıynsha bastapqy semasyn tabýǵa izdenis júrgizgen. Sóıtip tórúk tilderiniń qoldanysynda «Iıǵıt» sózi tórt túrli maǵyna ústeıtindigin aıqyndaǵan:
- Erjetken, ulan, jasóspirim, órimdeı jas;
- Azamat;
- Batyl, shabandoz, eren, er;
- Jaýynger, soldat, batyl.
Sondaı-aq «ııgit» ataýynyń L.Býdagov sózdiginde «jasóspirimniń belgili jas ereksheligi (20-30 jas aralyǵy) mólsherin bildiretinin, E.K.Pekarskııdiń jaquttarda «er jetý, eseıgendik, saqaıǵandyq, bozbalalyq shaq» uǵymynda tutynatynyna silteme jasaǵan. Mońǵol tilindegi «ide» (ishý, jeý), «ide» (batyldyq, kúshtilik, fızıkalyq eptilik), «ider» (eti tiri, jigerli, otty, jasóspirim) sózderimen qyzyqty semantıkalyq paralel jasap, oı órbitedi. V.Kotvıchtiń paıymdaýy boıynsha, «yigit» «tegin» sóziniń transformaııasy», alaıda bul pikirin negizdep, bekitetin taıanysh dáıegi joq (Etımologıcheskıı slovar tıýrkskıh ıazykov. M., «Naýka», 1989 j., 198-199-better).
Endi keıbir tildik máselege barynsha túsinik berip ótelik. Nege tilimizdegi «jigit» sóziniń tulǵalanýy «ııgit» pishininde? Sebebi qazaq tilindegi «j» dybysy X ǵasyrǵa deıin dybystyq júıemizde múldem bolǵan emes. Sondyqtan sózdik qorymyzdaǵy j-dan bastalatyn «jer», «jurt», «jigit» sózderi X ǵasyrǵa deıin tilimizde «ıer», «ıýrt», «ııgit» leksıkalyq tulǵasynda qoldanylǵanyn esten shyǵarmaǵanymyz jón. Oraıy kelgende ǵylymı ádebıetterde jáne ǵalymdar eńbekterinde mońǵol men tórúktekti ulyt tilderin týystyq tabıǵatyn tym jaqyndatyp zertteý, «túrúk-mońǵol tilderi» dep qosarlaýdyń astarynda saıası mán bar syńaıly. Shynyna kelgende, mońǵol men tórúktekti ulyt pen ulys genetıkalyq úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn, eki basqa etnıkalyq top ekeni taıǵa tańba basqandaı ap-anyq. Tilderdiń bir-birine týys, týys emestigi olardyń san esiminen aıqyn kórinis tabady. Bul rette mońǵol tili men tórúk tiliniń san esimi birimen-biri jýyspaıtyn, múldem eki bólek. Mysaly: bir — neg, eki – hoıor, úsh – gýrav, tórt – dóróv, bes – tav, alty – zýrgaa, jeti – doloo, segiz – naım, toǵyz – es, on – arav. Ekinshiden, mońǵol tili dybystyq júıesindegi sozylyńǵy daýysty dybys qyrǵyz tiline ǵana tán bolǵanmen ózge tórúktekti tilderde joq qubylys. Úshinshiden, bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy 209 jyly Qun Úıiniń qaǵany Módeniń tusynda mońǵoldardyń arǵy babalary Dýnhý Úıin tas-talqan qyp jeńip, sol dáýirden tórúklendirile bastaǵandyǵy málim. (Sobranıe svedenıı o narodah, obıtavshıh v Sredneı Azıı v drevnıe vremena. Almaty, 1998, t. 1. S. 46-58.). Tórúktekti ulyttyń ejelgi saıası-mádenı, jaýyngerlik qýatynyń joıqyn dáýirlegen shaǵynda qorshaǵan kórshilerine yqpaly júrip, ol óz kezeginde tilderinen kórinis tapty. Bizdiń jyl sanaýymyzdyń VIII ǵasyrynan bastalǵan arab shapqynshylyǵy Orta Azııa, Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Táńirlik dinı senimmen ulyttyq rýhanı erekshelikti joıýǵa alapat kúsh saldy. Jat jurttyq basqynshylar ásirese tasbitikten turatyn eshbir elde salystyrarlyq úlgisi joq dalalyq demokratııanyń shynaıy belgisi tóltýma mádenıetin asa qatygezdik taǵylyqpen ondaǵan jyl boıy myńdaǵan áskerı kúshpen jermen jeksen etti. Bizdiń baǵymyzǵa sol dáýirdegi tórúk jeriniń bir pushpaǵy sanalǵan búgingi Mońǵolııa aýmaǵyndaǵy rýhanı ıgilikterimiz arabtyń aram pıǵylynan aman qaldy. Arab basqynshylyǵy tórúk mádenıetin qıratyp qana qoıǵan joq, sonymen birge ejelgi rýnıkalyq jazý dástúrimizge tıym salyp, arab grafıkasyna kóshýge májbúrledi. Ákimshilik bılik tarapynan ulytymyzǵa jasalǵan qatań qysym tilimizdegi qoǵamdyq-saıası, mádenı-rýhanı sózdik qorymyzdyń quramyn ózgertti. Paradoks sonda -– mońǵol tiline sińgen tórúktekti ataýlar sol kúıi saqtalyp qaldy. Máselen, quryltaı – sezd, tór – úkimet, bıchık – jazý, bıtık – kitáp, taǵysyn taǵy. Sondyqtan rýhanı mádenıetimizdi, sóz qazynamyzdy qaz-qalpynda saqtap qalǵan mońǵol halqyna qurmetimiz sheksiz. Sonymen mońǵol tilindegi tórúkızmderdiń qalaı engendigi basy ashyq másele ekendigi joǵarydaǵy sóz tórkinin tarqatýshylardyń topshylaý nusqasyn múldem joqqa shyǵarady. Daǵdyǵa aınalǵan ádet boıynsha keńestik leksıkograftar ııǵıt sózin ide = ıdee «jeıtin (nárse); tamaq, ide = [durysy] ıder «jas», ıderheg = ıderheg «1.balańdaý, balǵyndaý; 2. qýatty, kúshti», ıdershıh = [durysy] ıdershı-h>ıderjı-h «jasaıý, jasarý, ajarlaný» (B. Bazylhan. Mońǵolsha – qazaqsha sózdik. Ýlaanbaatar-Ólgıı, 1984, 276-277-better) semantıkalyq mońǵol tilimen baılanystyrýdy kózdegen. Zady, ejelgi tórúk rýnıkalyq tas bitigindegi «ide» men mońǵol tilindegi «ıdee» ataýynyń semasy jer men kókteı bir-birimen qıyspaıtyn eki bólek uǵym. Tórúk tilindegi ide «ıe, myrza», al mońǵol tilindegi ıdee «jeý, ishý» maǵynasyn bildiredi. Demek, bul eki ataýdyń leksıkalyq syrtqy uqsastyǵy bolmasa, semantıkalyq maǵynasy birimen-biri múldem janaspaıdy. Mońǵol tilinde «jigit» ataýy «zalýý er, zalýý hún» (B.Bazylhan. Qazaqsha-mońǵolsha sózdik. Ýlanbatyr, 1977, 13-b.) leksıkalyq pishininde qoldanylady.
Akademık Ábdýálı Qaıdar ilgeridegi «jigit» ataýyna qatysty zertteýshilerdiń eńbekterin oı súzgisinen ótkize kelip, «BALAŃ JIGIT//BOZ BALA <kámelettik jasqa jańa tolǵan jas bala. Ar-uıaty betinde oınaǵan, balalyǵy ketpegen seri de syrbaz, kórgeninen kórmegeni kóp adal da aqqkóńil. Balalyqtyń ýyty qaıtpaǵan jigit> (295-b.), – dep kúndelikti aýyzeki qalyptasqan túsinikti beınelegen. «JIGIT//JAS JIGIT <kámelettik jasqa jetken, aqyly men oı-órisi tolysqan, parasaty bıik jan> (Qaıdar Á. Qazaqtar ana tili áleminde. (Etnolıngvıstıkalyq sózdik) I tom. Adam. – Almaty: «Daık-Press», 2009., 296) degen anyqtama beredi. Ǵalymnyń etnolıngvıstıkalyq eńbeginde «jigit» sóziniń shyǵý tegi, etımologııasy ǵylymı-ádistemelik analıtıkalyq múldem taldaý jasalmaǵan. Akademıktiń «kámelettik jasy» – qaı jas? Ǵalym «aqyly men oı-órisi tolysqan, parasaty bıik jan» dep naqty jas shamasyn aıqyndamaǵan. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy L.Býdagovtiń kýáliginshe «jigittik shaq 20 men 30 jas aralyǵyn qamtyǵan». Qazaqtyń kóshpeli ómir saltynda ul bala 13 jasta otaý ıesi atanyp, el shetine jaý tıse, atqa qonyp, otanyn qorǵaýǵa attanatyn. Búgingi ólshemmen alsaq «kámelettik jas» mólsheri 18 jas. Kóshpeli jaýgershilik dáýirde erkek kindik 13 jasta at jalyn tartyp minip, erte eseıgendigine ádebı muralardan ulytymyzǵa etene tanys. Halqymyz «qorǵan buzatyn» qyryq jasynda erligimen tanylǵandy da jigit deıtini barshaǵa málim. Demek, osy tárizdi logıkalyq ala-qulalyq pen qaıshylyq ǵalym anyqtamasynyń dúdámaldyǵyn, negizsizdigin ańǵartady.
«Ýıkıpedııa – ashyq enıklopedııasynan alynǵan málimet:
Búgingi túsinigimizde – er jetken, kámeletke tolǵan er azamat, bozbala. «Elemes – aýzynan máıegi shyǵyp turǵan jas jigit» (S.Omarov, Qaıyrly.). «Jigit» sóziniń ertedegi, alǵashqy maǵynasy ózgesherek bolǵan. Orhon-Enıseı jazba eskertkishterindegi Kúltegin nemese Tonykók jazýlaryna kóńil aýdarsaq, «igid» sózin oqyp, «qoldaý, kótermeleý» degen túsinik alamyz. Al Iýsýp Balasaǵunnyń «Hudatqý biligi» eńbeginde «igid» – tárbıeleý, daǵdylandyrý, ónege berý maǵynalaryna ıe (DTS, 204). Osy derekterge qaraǵanda, qazirgi qoldanylyp júrgen «jigit» degen sózimizdiń alǵashqy maǵynasy «qoldaý, kótermeleý», odan beri kele «ónege berý, tárbıeleý» maǵynasyna deıin jetip, eń sońynda, bizdiń kezimizde, – ónege kórgen, tárbıe alǵan, oı-órisi qalyptasa bastaǵan adamǵa aıtylatyndyǵyn kórip otyrmyz» (https://kk.wikipedia.org/wiki/). Ámbebap anyqtamalyq eńbekke de túzetý jasap, «jigit» sóziniń túp-tórkinin taratyp, ýájdi dálelmen ǵylymı tujyrym jasalýy shart. Rýnıkalyq tas bitikte «igid» sóziniń «qoldaý, kótermeleý» maǵynasynda qoldanǵan arhaızm sóz ekeni ras. Biraq bul jigit sóziniń shyǵý tegine qatysy joq.
Eski sóz jańa sózdiń qazyǵy. Til-tildiń bárine tán sózjasamnyń eń ónimdi ádisi – eki sózdiń birigýinen týǵan derbes leksıkalyq ataý. VIII ǵasyrǵa deıingi tas bitikke bádizdelgen muralarymyzda «jigit» ataýynyń ornyna «idi» sózi qoldanyldy. Álbette, tiri til tutyný barysynda ushtalyp, ýaqytpen birge fonetıkalyq quramy, leksıkalyq pishini ózgerip, semalyq maǵynasy tolyǵýy tabıǵı qubylys. – Idi – ıe, myrza, qojaıyn, ókim júrgizýshi (KTk., 4; Ton., 11, 47). Ótúken ıyshda ıig idi ermis… – Ótúken qoınaýynda ıgi ıe joq edi… (KTk., 4). Kúltegin eskertkishinen bul aýdarmany jasaǵanda ǵalym Ǵubaıdolla Aıdarov (Kúltegin eskertkishi. – Almaty «Ana tili» baspasy, 1995, 168-b.) búgingi oqyrmanǵa túsinikti bolýyn eskerip, ýaqytpen keńistik arasyndaǵy «idi» sóziniń leksıkalyq tulǵasy men dybystyq quramy ózgergen «ıe» evolıýııasyn ańǵartady. Ejelgi rýnıkalyq jazý erejemizde – «D» tańbasynyń ıdeografııalyq maǵynasy od iDi, ıaǵnı ot esi semasyn bildiredi (T.S.Dosanov. Taına rýnıkı. – A., «Ólke», 2009, 32-b.). Jalpy, «d» men «t», sol sııaqty «s» men «z», «b/p» men «m» baǵzy tilimizde bir dybystyń fonetıkalyq eki varıanty ekenine mysal jeterlik. Ekinshiden, tildik bul zańdylyq aqparattyq qupııany saqtaý barysyndaǵy halyqtyq tabýlaý, ıakı jumbaqtaýynan týýy da yqtımal. Máselen, qazaq túshkirgende «Aq qas!» deıdi. Etnomádenı sózdegi «qas» tabýlanǵan «qaz» uǵymyn bildiredi. Maǵynasy: este joq eski zamanda «ishten býlyǵyp kúshpen shyǵatyn túshkirik kezinde adam jany da qosa aýyzdan ushyp ketedi» degen qorqynyshty senim bolǵan. Sondyqtan halqymyz tótemdik Qaz-anamyzdyń atyn atap, rýhyn kómekke shaqyrǵan. Ókinishtisi, bul dybys júıesindegi erekshelikke tiltanýshy ǵalymdar tarapynan tereń zerdelenbeýi sózjasamnyń baıyrǵy tabıǵı qalyptasý, maǵynalyq derbestelý úderisi ǵylymı nazardan tys qalǵan.
Saıyp kelgende, tilimizdegi «jigit» sóziniń ilki qalyptasýy VIII ǵasyrdaǵy Orqun-Enesaı tasbitikterinen bastaldy. Taǵy da qaıtalaıyq «j» fonemasy qazaq tiliniń dybystyq júıesine X ǵasyrdan keıin paıda boldy. Tas bitikte «ıigit» ataýy «Ótúken ıyshda ıig idi ermis…» (KTk., 4) degen sóılemde eki derbes maǵynaly sózdiń tirkesýinen bastapqy konstrýkııalyq qalyptasý úderisiniń pishinin anyq ańǵaramyz.
Bir qyzyǵy, tasqa bádizdelgen – «ıigit» (KTú., 19) sózi mátinde «kóter» maǵynasynda qoldanyldy. Birsypyra zertteýshiler leksıkalyq syrtqy uqsastyq qýalap, «ıigit» ataýy tas bitiktegi «kóter», «qoldaý» maǵynasynan qalyptasty dep qate topshylady.
Túıindesek, – «ıgi, asyl, izgi» (KTk., 4) + – «idi – ıe, myrza» maǵynalaryn bildiretin derbes eki sózdiń birigýinen leksıkalyq qorymyzdaǵy búgingi «ıigit» > «jigit» ataýy qalyptasty. Demek, «jigit» leksemasynyń bastapqydaǵy nomınatıvti maǵynasy «izgi ıe, ıgi myrza, izgi jasóspirim, ıgi=izgi, tekti, asyl, ıgilikti, meıirban, qaıyrymdy», ıaǵnı jan-tánimen kirshiksiz taza, el-jurtynyń adal perzenti, orys tilindegi «blagorodnyı hozıaın, blagorodnyı gospodın, blagorodnyı ıýnosha, velıkodýshnyı hozıaın» degendi bildiretin birikken sózden jasaldy. Tildiń damý barysynda «jigit» ataýynyń leksıkalyq maǵynasy tarylýy men keńýi zańdy qubylys. Qazaq tili sııaqty orys tilindegi «jigit» sóziniń maǵynasy bastapqy túpnusqadan aýytqyp, erkin balamasyn bergen.
Qysqasy, tórúk mádenıetiniń yqpaly sharyqtaǵan dańqty shaǵynda, jaýyngerlik dabyly jer jarǵan tarıhı dáýirde «jigit» ataýsózi kórshiles memleketterdiń tiline enip, eýroazııa keńistigine keń taraǵan.
Amanqos MEKTEP-TEGI,
Shet tilder jáne iskerlik karerasy
ýnıversıtetiniń doenti,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
"Qazaq ádebıeti" gazeti.
Maqala avtordyń ruqsatymen basylymǵa silteme jasap alyndy
