Ózgermeli dúnıede ózgermeıtin bir ǵana nárse bolsa, bul - ulttyq kodtyń, óz tamyr-tarıhyń shyǵar dep oılýshy edik. Ǵasyrlardyń qyrtysy qalyńdap, dáýirlerdiń ájimi tereńdegen saıyn baba qany da suıylady, tarıh ta tumandanady eken. Sonda, ótken men búgin arasynda kópir bolarlyqtaı ne qaldy? Keshe men keleshektiń tigisin jatqyzar myzǵymas turaqty, názik te qýatty dáneker bar ma? Mine, «ulttyq qundylyq» uǵymynyń ómirsheńdigi osyndaıda kórinedi. Rasynda, bolashaqqa bet túzegen salqar kóshtiń tusbaǵdary da osy uǵym bolmaq. Sanasyna ulaǵat sińgen urpaq bolmasa, «ult qundylyǵynyń ne ekenin tap basyp aıtatyndar sanaýly emes pe eken?» degen sýyq oı syǵalap turǵanyn da jasyrmaımyn. Keńistik keń bolǵan saıyn adasatynyń sııaqty, taqyryp tereń bolǵan saıyn batyp qalmaýǵa tyrysasyń. Bıiktik pen tereńdiktiń ortasynda sharq uryp, bul suraqqa da jaýap izdep kórelik.
Tabıǵattyń zańy tutas tirshilikke ortaq ekenin eskersek, adam turmaq aıýannyń ózi óz tobyrynan alys kete almaıdy. Jan-janýar, shybyn-shirkeıdiń de týylǵan ortasyna oraı, tabıǵı qaýymdastyǵy bar. Sol ortanyń qamyn da, nanyn da jeıtin ózderi. Syrttan kelip bireýdiń tabynyn qorǵap beretin jyrtqyshty, basqa omartaǵa bal tasıtyn arany kórip pe edińiz? Sol sekildi, adamnyń ózi týǵan jerine, ósken ortasyna, otanyna degen tartylysy – tabıǵı qubylys. Bul tabıǵılyq, eń aldymen, otbasynda kórinis beretindikten, «ulttyq qundylyqtar» januıadan bastalýy kerek. Ultty – otbasy uǵymynyń ulǵaıǵan túri dep túsinemin. Sondyqtan, oshaǵynyń basynda til men dili, dini men dástúri dáriptelmegen urpaqtyń ult týraly oıy da sholaq bolmaq. Muhtar Shahanovtyń: «Adam qansha bolǵanymen daryndy ári tabandy, Týǵan jerin súımeı turyp súımek emes ǵalamdy» degen óleń joldary osy oıymdy qýattap turǵandaı.
Aıym Altaıqyzy
Meniń tujyrymym boıynsha, adamnyń genetıkalyq kodynda arǵy babalarynyń tegi, rýhy, minezi múlgip jatsa kerek. Anasynyń áldıine uıyǵanda, tól aspabynyń únin estigende, ana tiliniń «arda sútin» emgende, ulttyń boıaýy sińgen kez kelgen isti atqarǵanda ǵana adamnyń uıqydaǵy rýhy oıanatyn shyǵar dep topshylaımyn. Aıtys dese arqasy, alaman báıge dese delebesi qozatyn qazaqtyń da qalǵymaly rýhy bar. Sol rýhtyń máńgi oıaý turýy úshin ómirdiń árbir eleýsiz bólshegine deıin ulttyq qundylyqpen kómkerilýi kerek. Joq... Etekke salar oıýdy mańdaıǵa qadap, kóringen zatqa qoshqar múıiz oıyp salýdy «qundylyqqa» telýdi aıtyp turǵam joq. «Alystan sermep» sóıleıtin halyqtyq sóz astaryn ańdamas jaǵdaıǵa jetýi de túsingenge qasiret. Sondyqtan, ult aldyndaǵy uly mindet til tazalyǵyn saqtaýdan bastalady. Genoıd kórgen halyqtyń «postkolonııalyq sındromǵa» shaldyǵýy qalypty jaǵdaı. Tek, tuńǵıyqqa bata bermeı, teńiz túbinde shógip jatqan injýdeı izgimizdi ilip alatyn kez keldi. Bul turǵyda, júktiń bir sheti jýrnalısterge de artylady. Qazaq qoǵamyn qazaqsha sóıletýde, qazaqsha bolǵanda da til qunarynyń qalpyn buzbaı nasıhattaýda, buqaralaq aqparat quraldarynyń mańyzyn túsindirip jatýdyń ózi artyq. Jahandyq tendenııada jýrnalıster tek aqparat tartýshy bolyp sanalsa, bizdiń elimizge «ulttyq ımmýnıtetti» kóteretin rýhanı dárigerler qajet. Qazaqta trend bolarlyq taýar da, brend bolarlyq tulǵa da kóp. Sol sebepti, aǵyl-tegil aqparat arasynda, ulttyq dúnıelerdiń umyt bolyp qalmaýy – sizge de, bizge de amanat.
Ulttyq qundylyq dese, qarasha úıdiń qýysynda jetimsiregen sandyq pen sol sandyqtan meıram kúni ǵana shyǵatyn shapan kóz aldyma elesteıdi. Sandyq eshkimge keregi joq «tarıh» sııaqty, aýyr ári kómeski. Tarıhty zerdelep, jańa derek qosqymyz kelmeıtini tárizdi, sandyqqa da jańa zat saqtamaımyz. Óńkeı eski-qusqy. Tek sonyń ishinen ǵana tabylatyn «shapan» - dástúrimiz sekildi, toı-tomalaqta jarqyratyp kórsetýge jaqsy. Bylaıǵy ýaqytta sandyqpen de, shapanmen de eshkimniń sharýasy joq.
Ókinishke oraı, kóp jaǵdaıda ulttyń qundylyqtary qur maqtan, maǵynasyz mastyq kúıinde kórinip jatady. Máselen, «qazaqtyń jeri qandaı keń bolsa, kóńili de sondaı keń» degen sózdi jıi estımiz. Sol keńdigi ózine kesel bolyp tıgenin tez umytatatyny da bar bul halyqtyń. Álemde qonaqjaılylyǵy túbine jetken jalǵyz etnos biz emes. Áıgili jıhankez Hrıstofor Kolýmb 1492 jyly 4 tamyzda Palos-de-la-Frontera qalasynan Úndistady izdeýge attanady. 70 kún ótken soń bógde kontınenttiń belgisiz aralyna toqtaıdy.
Bul - Amerıkany meken etken ejelgi úndister araly bolatyn. Ispandyq saıahatshy ózin jaqsy qarsy alyp, asty-ústine túsken adamdar týraly kúndeligine túrtip alyp júredi. Tabany tıgen jerdi Úndistan dep oılaǵan ol, jergilikti turǵyndardy úndister dep atap, «olar toq ári beıqam», «asyl dinimizge kirgizsek jap-jaqsy qul bolady», «qazirdiń ózinde olar alǵymyz kelgendi beredi, barǵymyz kelgenge aparady» dep jazyp alǵany tarıhtan málim. Bulardy basyp alýǵa 50 qarýly sarbaz da jetedi degen Kolýmb sózinen soń, ıspanııa koroldigi 1493 jyldyń kúzinde kisi óltirýge mashyqtanǵan 1500 adamdy apachı urpaqtaryn aıaýsyz qyryp salýǵa jumsaıdy. Keıinnen aǵylshyndar taıpa adamdaryn tirileı órtep, árbir úndisti óltirýshige syı-sııapat bergeni de aıan. Baıyrǵy turǵyndardy qurtý úshin halyqty negizgi qoreginen aıyryp, bızondardy qurtý kompanııalary quryldy. 1775-1890 jyldar aralyǵynda 45 000 úndistiń kózi joıylǵan degen derek bar. Shyndyǵynda olardyń sany mıllıonnan asady. Keńdiktiń kesirinen jer betinen joıyla jazdaǵan taıpa tarıhy qamsyz halyqtyń úreıli ótkenin eske salady. Úndister qundylyǵy tómen «ulyt» emes edi. Kerisinshe, shekten tys qundy bolý da qaýip eken.
Menińshe, bizdiń halyqtyń qasireti de budan jeńil emes. Aıǵyzy kóp tarıh aınasyna týra qaraýǵa batylymyz barmaıdy. Qazir bizdiń qanymyzda «genetıkalyq ashtyqtyń» belgisi qylań beredi. Oǵan, «ulttyq biryńǵaı kompleksti» qosyńyz. Bizdiń halyq orynsyz shashylýǵa kelgende, dáýletin dasarhanmen jarystyrǵanda ǵana keń be edi? «At mingizip, shapan jabýǵa» kelgende ǵana márt boldyq pa? Keńdik uǵymynyń maǵynasy tarylǵan saıyn, daraqy dástúrler kóbeıe bermek. San ǵasyrlar boıy tek qasiret shekken halyqtyń jalǵyz tilegi «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zamanǵa jetý boldy. Tynyshtyqqa jetken halyqtyń toı qyzyǵyn kópsingenim emes. Tek, qundylyq dep júrgenimiz toıhananyń ishinde tunshyǵyp tynbasa eken deımin.
Dástúr - ult qundylyǵynyń bir detali ǵana. Mádenıettiń de maltasyn eze berip, qundylyq osy eken deı berýge bolmaıdy. Aıtpaǵym, ulttyń biregeı bolmysy ony basqalardan táýelsiz, anaǵurlym azat etetindeı bolýy kerek. Án men kúı - ár halyqtyń rýhanı jan muratynyń jıyntyǵy. Ádet-ǵuryptar dinmen dánekerles tárbıe quraly. Bulardyń barlyǵy da qundylyq qamalyn qalap turǵan kirpishter. Ózimizben taǵdyrlas elderdiń tarıhyna úńiler bolsaq, qıyn-qystaý kúnderde ultqa qorǵan bolatyn taǵy bir dúnıe bar ekenine kóz jetkizer edik.
Máselen, myń boıaýly mádenıeti bar, án men bıdiń otany sanalatyn Úndistan aǵylshyndardyń qursaýynda qalǵanda, qundylyqtardyń orny almasty. Halyqty qıyndyqtan taqýalyǵy da, án – bıi de qutqara alǵan joq. Qundylyqtyń eń ulysy – namys pen eńbek qana olardy qurdymnan shyǵarǵan edi. 1857-1858 jyldardaǵy «úndistan ult-azattyq» kóterilisiniń negizgi sımvoly qan da, qarý da emes qarapaıym urshyq bolǵan. Úndistanda «Bapý», ıaǵnı, «ákeı» atanyp ketken Mahatma Gandı halqynyń tól ónerin qaıta tiriltti. Úndistandy toqymashylyq arqyly ekonomıkalyq turǵydan táýelsizdikke jetkizdi. Bul jolda úndiler óz jerlerinde maqta ósirip, jip ıirip mata shyǵarýdy qolǵa alǵan edi. Osylaısha, brıtandyq matalarǵa suranys tómendep, halyq óz-ózderin qamtamasyz ete aldy. Mahatma Gandı óz ultynyń qundylyǵyn utqyr paıdalana bilgen rýhanı kóshbasshy. Ol jaı ǵana halqynyń namysy men eńbekke degen beıimin ǵana oıatty. Bul ekeýi bolmasa, qalǵan qundylyqtardyń ǵumyry qysqara bermek.
Qoǵamdaǵy qaı máseleni sheshýde bolmasyn ult múddesi birinshi orynda turý kerek. Kóshpeliler mádenıetin qaıta jolǵa qoısaq, jeńil ónerkásiptiń de, shıkizattyń da máselesi sheshiler edi. Aýyz ádebıetin qaıta jańǵyrtsaq, tilimiz tuǵyryna qaıta qonar edi. Ulttyq oıyndarymyz ulyqtalsa, uıqydaǵy namys oıanar edi. Kezinde qandaı bolǵanymyz emes, keıin qandaı bolatynymyz mańyzdy. Sondyqtan, ulttyq qundylyq uǵymyn qurap turǵan ár túsinik qoldanysqa ense, qorǵanyshqa aınalaryna kámil senem.
Egemendigimizdi qalpyna keltirgen jyldan bastap qazaq zııalylary «ulttyq ıdeologııa» izdeý qamyna kiristi. Búkil halyq bolyp jumylatyn ortaq ıdeıa tarıhtyń basty taraýlarynda jazylyp tur. Ultty uıystyratyn uly murat ál-Farabıdiń «Qaıyrymdy qalasy», Tonykóktiń «táńiri jarylqaǵan máńgilik eli», Abaı armanadǵan «Aqyl, qaırat júrekti birdeı ustaıtyn» tolyq adam formýlasy men Shákerim kóksegen «izgi qoǵamnan» asqan ıdeıa bolýy múmkin emes. Tamyry joq aǵashtaı, bórene kúıin keshpes úshin, bulaǵymyzdyń bastaýyn bitemeıik. Qundylyǵymyzdyń berik dińin qulatpaıyq.
Aıym Altaıqyzy,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Jýrnalıstıka fakýltetiniń 3 kýrs stýdenti
