وزگەرمەلى دۇنيەدە وزگەرمەيتىن ءبىر عانا نارسە بولسا، بۇل - ۇلتتىق كودتىڭ، ءوز تامىر-تاريحىڭ شىعار دەپ ويلۋشى ەدىك. عاسىرلاردىڭ قىرتىسى قالىڭداپ، داۋىرلەردىڭ ءاجىمى تەرەڭدەگەن سايىن بابا قانى دا سۇيىلادى، تاريح تا تۇماندانادى ەكەن. سوندا، وتكەن مەن بۇگىن اراسىندا كوپىر بولارلىقتاي نە قالدى؟ كەشە مەن كەلەشەكتىڭ تىگىسىن جاتقىزار مىزعىماس تۇراقتى، نازىك تە قۋاتتى دانەكەر بار ما؟ مىنە، «ۇلتتىق قۇندىلىق» ۇعىمىنىڭ ومىرشەڭدىگى وسىندايدا كورىنەدى. راسىندا، بولاشاققا بەت تۇزەگەن سالقار كوشتىڭ تۇسباعدارى دا وسى ۇعىم بولماق. ساناسىنا ۇلاعات سىڭگەن ۇرپاق بولماسا، «ۇلت قۇندىلىعىنىڭ نە ەكەنىن تاپ باسىپ ايتاتىندار ساناۋلى ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن سۋىق وي سىعالاپ تۇرعانىن دا جاسىرمايمىن. كەڭىستىك كەڭ بولعان سايىن اداساتىنىڭ سياقتى، تاقىرىپ تەرەڭ بولعان سايىن باتىپ قالماۋعا تىرىساسىڭ. بيىكتىك پەن تەرەڭدىكتىڭ ورتاسىندا شارق ۇرىپ، بۇل سۇراققا دا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
تابيعاتتىڭ زاڭى تۇتاس تىرشىلىككە ورتاق ەكەنىن ەسكەرسەك، ادام تۇرماق ايۋاننىڭ ءوزى ءوز توبىرىنان الىس كەتە المايدى. جان-جانۋار، شىبىن-شىركەيدىڭ دە تۋىلعان ورتاسىنا وراي، تابيعي قاۋىمداستىعى بار. سول ورتانىڭ قامىن دا، نانىن دا جەيتىن وزدەرى. سىرتتان كەلىپ بىرەۋدىڭ تابىنىن قورعاپ بەرەتىن جىرتقىشتى، باسقا ومارتاعا بال تاسيتىن ارانى كورىپ پە ەدىڭىز؟ سول سەكىلدى، ادامنىڭ ءوزى تۋعان جەرىنە، وسكەن ورتاسىنا، وتانىنا دەگەن تارتىلىسى – تابيعي قۇبىلىس. بۇل تابيعيلىق، ەڭ الدىمەن، وتباسىندا كورىنىس بەرەتىندىكتەن، «ۇلتتىق قۇندىلىقتار» جانۇيادان باستالۋى كەرەك. ۇلتتى – وتباسى ۇعىمىنىڭ ۇلعايعان ءتۇرى دەپ تۇسىنەمىن. سوندىقتان، وشاعىنىڭ باسىندا ءتىل مەن ءدىلى، ءدىنى مەن ءداستۇرى دارىپتەلمەگەن ۇرپاقتىڭ ۇلت تۋرالى ويى دا شولاق بولماق. مۇحتار شاحانوۆتىڭ: «ادaم قانشا بولعانىمەن دارىندى ءارi تاباندى، تۋعان جەرiن ءسۇيمeي تۇرىپ سۇيمeك ەمەس عaلامدى» دەگەن ولەڭ جولدارى وسى ويىمدى قۋاتتاپ تۇرعانداي.
ايىم التايقىزى
مەنىڭ تۇجىرىمىم بويىنشا، ادامنىڭ گەنەتيكالىق كودىندا ارعى بابالارىنىڭ تەگى، رۋحى، مىنەزى مۇلگىپ جاتسا كەرەك. اناسىنىڭ الديىنە ۇيىعاندا، ءتول اسپابىنىڭ ءۇنىن ەستىگەندە، انا ءتىلىنىڭ «اردا ءسۇتىن» ەمگەندە، ۇلتتىڭ بوياۋى سىڭگەن كەز كەلگەن ءىستى اتقارعاندا عانا ادامنىڭ ۇيقىداعى رۋحى وياناتىن شىعار دەپ توپشىلايمىن. ايتىس دەسە ارقاسى، الامان بايگە دەسە دەلەبەسى قوزاتىن قازاقتىڭ دا قالعىمالى رۋحى بار. سول رۋحتىڭ ماڭگى وياۋ تۇرۋى ءۇشىن ءومىردىڭ ءاربىر ەلەۋسىز بولشەگىنە دەيىن ۇلتتىق قۇندىلىقپەن كومكەرىلۋى كەرەك. جوق... ەتەككە سالار ويۋدى ماڭدايعا قاداپ، كورىنگەن زاتقا قوشقار ءمۇيىز ويىپ سالۋدى «قۇندىلىققا» تەلۋدى ايتىپ تۇرعام جوق. «الىستان سەرمەپ» سويلەيتىن حالىقتىق ءسوز استارىن اڭداماس جاعدايعا جەتۋى دە تۇسىنگەنگە قاسىرەت. سوندىقتان، ۇلت الدىنداعى ۇلى مىندەت ءتىل تازالىعىن ساقتاۋدان باستالادى. گەنوتسيد كورگەن حالىقتىڭ «پوستكولونيالىق سيندرومعا» شالدىعۋى قالىپتى جاعداي. تەك، تۇڭعيىققا باتا بەرمەي، تەڭىز تۇبىندە شوگىپ جاتقان ىنجۋدەي ىزگىمىزدى ءىلىپ الاتىن كەز كەلدى. بۇل تۇرعىدا، جۇكتىڭ ءبىر شەتى جۋرناليستەرگە دە ارتىلادى. قازاق قوعامىن قازاقشا سويلەتۋدە، قازاقشا بولعاندا دا ءتىل قۇنارىنىڭ قالپىن بۇزباي ناسيحاتتاۋدا، بۇقارالاق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. جاھاندىق تەندەنتسيادا جۋرناليستەر تەك اقپارات تارتۋشى بولىپ سانالسا، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە «ۇلتتىق يممۋنيتەتتى» كوتەرەتىن رۋحاني دارىگەرلەر قاجەت. قازاقتا ترەند بولارلىق تاۋار دا، برەند بولارلىق تۇلعا دا كوپ. سول سەبەپتى، اعىل-تەگىل اقپارات اراسىندا، ۇلتتىق دۇنيەلەردىڭ ۇمىت بولىپ قالماۋى – سىزگە دە، بىزگە دە امانات.
ۇلتتىق قۇندىلىق دەسە، قاراشا ءۇيدىڭ قۋىسىندا جەتىمسىرەگەن ساندىق پەن سول ساندىقتان مەيرام كۇنى عانا شىعاتىن شاپان كوز الدىما ەلەستەيدى. ساندىق ەشكىمگە كەرەگى جوق «تاريح» سياقتى، اۋىر ءارى كومەسكى. تاريحتى زەردەلەپ، جاڭا دەرەك قوسقىمىز كەلمەيتىنى ءتارىزدى، ساندىققا دا جاڭا زات ساقتامايمىز. وڭكەي ەسكى-قۇسقى. تەك سونىڭ ىشىنەن عانا تابىلاتىن «شاپان» - ءداستۇرىمىز سەكىلدى، توي-تومالاقتا جارقىراتىپ كورسەتۋگە جاقسى. بىلايعى ۋاقىتتا ساندىقپەن دە، شاپانمەن دە ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق.
وكىنىشكە وراي، كوپ جاعدايدا ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارى قۇر ماقتان، ماعىناسىز ماستىق كۇيىندە كورىنىپ جاتادى. ماسەلەن، «قازاقتىڭ جەرى قانداي كەڭ بولسا، كوڭىلى دە سونداي كەڭ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. سول كەڭدىگى وزىنە كەسەل بولىپ تيگەنىن تەز ۇمىتاتاتىنى دا بار بۇل حالىقتىڭ. الەمدە قوناقجايلىلىعى تۇبىنە جەتكەن جالعىز ەتنوس ءبىز ەمەس. ايگىلى جيھانكەز حريستوفور كولۋمب 1492 جىلى 4 تامىزدا پالوس-دە-لا-فرونتەرا قالاسىنان ءۇندىستادى ىزدەۋگە اتتانادى. 70 كۇن وتكەن سوڭ بوگدە كونتينەنتتىڭ بەلگىسىز ارالىنا توقتايدى.
بۇل - امەريكانى مەكەن ەتكەن ەجەلگى ۇندىستەر ارالى بولاتىن. يسپاندىق ساياحاتشى ءوزىن جاقسى قارسى الىپ، استى-ۇستىنە تۇسكەن ادامدار تۋرالى كۇندەلىگىنە ءتۇرتىپ الىپ جۇرەدى. تابانى تيگەن جەردى ءۇندىستان دەپ ويلاعان ول، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى ۇندىستەر دەپ اتاپ، «ولار توق ءارى بەيقام»، «اسىل دىنىمىزگە كىرگىزسەك جاپ-جاقسى قۇل بولادى»، «قازىردىڭ وزىندە ولار العىمىز كەلگەندى بەرەدى، بارعىمىز كەلگەنگە اپارادى» دەپ جازىپ العانى تاريحتان ءمالىم. بۇلاردى باسىپ الۋعا 50 قارۋلى سارباز دا جەتەدى دەگەن كولۋمب سوزىنەن سوڭ، يسپانيا كورولدىگى 1493 جىلدىڭ كۇزىندە كىسى ولتىرۋگە ماشىقتانعان 1500 ادامدى اپاچي ۇرپاقتارىن اياۋسىز قىرىپ سالۋعا جۇمسايدى. كەيىننەن اعىلشىندار تايپا ادامدارىن تىرىلەي ورتەپ، ءاربىر ءۇندىستى ولتىرۋشىگە سىي-سياپات بەرگەنى دە ايان. بايىرعى تۇرعىنداردى قۇرتۋ ءۇشىن حالىقتى نەگىزگى قورەگىنەن ايىرىپ، بيزونداردى قۇرتۋ كومپانيالارى قۇرىلدى. 1775-1890 جىلدار ارالىعىندا 45 000 ءۇندىستىڭ كوزى جويىلعان دەگەن دەرەك بار. شىندىعىندا ولاردىڭ سانى ميلليوننان اسادى. كەڭدىكتىڭ كەسىرىنەن جەر بەتىنەن جويىلا جازداعان تايپا تاريحى قامسىز حالىقتىڭ ۇرەيلى وتكەنىن ەسكە سالادى. ۇندىستەر قۇندىلىعى تومەن «ۇلىت» ەمەس ەدى. كەرىسىنشە، شەكتەن تىس قۇندى بولۋ دا قاۋىپ ەكەن.
مەنىڭشە، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قاسىرەتى دە بۇدان جەڭىل ەمەس. ايعىزى كوپ تاريح ايناسىنا تۋرا قاراۋعا باتىلىمىز بارمايدى. قازىر ءبىزدىڭ قانىمىزدا «گەنەتيكالىق اشتىقتىڭ» بەلگىسى قىلاڭ بەرەدى. وعان، «ۇلتتىق بىرىڭعاي كومپلەكستى» قوسىڭىز. ءبىزدىڭ حالىق ورىنسىز شاشىلۋعا كەلگەندە، داۋلەتىن داسارحانمەن جارىستىرعاندا عانا كەڭ بە ەدى؟ «ات مىنگىزىپ، شاپان جابۋعا» كەلگەندە عانا ءمارت بولدىق پا؟ كەڭدىك ۇعىمىنىڭ ماعىناسى تارىلعان سايىن، داراقى داستۇرلەر كوبەيە بەرمەك. سان عاسىرلار بويى تەك قاسىرەت شەككەن حالىقتىڭ جالعىز تىلەگى «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامانعا جەتۋ بولدى. تىنىشتىققا جەتكەن حالىقتىڭ توي قىزىعىن كوپسىنگەنىم ەمەس. تەك، قۇندىلىق دەپ جۇرگەنىمىز تويحانانىڭ ىشىندە تۇنشىعىپ تىنباسا ەكەن دەيمىن.
ءداستۇر - ۇلت قۇندىلىعىنىڭ ءبىر دەتالى عانا. مادەنيەتتىڭ دە مالتاسىن ەزە بەرىپ، قۇندىلىق وسى ەكەن دەي بەرۋگە بولمايدى. ايتپاعىم، ۇلتتىڭ بىرەگەي بولمىسى ونى باسقالاردان تاۋەلسىز، اناعۇرلىم ازات ەتەتىندەي بولۋى كەرەك. ءان مەن كۇي - ءار حالىقتىڭ رۋحاني جان مۇراتىنىڭ جيىنتىعى. ادەت-عۇرىپتار دىنمەن دانەكەرلەس تاربيە قۇرالى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا قۇندىلىق قامالىن قالاپ تۇرعان كىرپىشتەر. وزىمىزبەن تاعدىرلاس ەلدەردىڭ تاريحىنا ۇڭىلەر بولساق، قيىن-قىستاۋ كۇندەردە ۇلتقا قورعان بولاتىن تاعى ءبىر دۇنيە بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەر ەدىك.
ماسەلەن، مىڭ بوياۋلى مادەنيەتى بار، ءان مەن ءبيدىڭ وتانى سانالاتىن ءۇندىستان اعىلشىنداردىڭ قۇرساۋىندا قالعاندا، قۇندىلىقتاردىڭ ورنى الماستى. حالىقتى قيىندىقتان تاقۋالىعى دا، ءان – ءبيى دە قۇتقارا العان جوق. قۇندىلىقتىڭ ەڭ ۇلىسى – نامىس پەن ەڭبەك قانا ولاردى قۇردىمنان شىعارعان ەدى. 1857-1858 جىلدارداعى «ءۇندىستان ۇلت-ازاتتىق» كوتەرىلىسىنىڭ نەگىزگى سيمۆولى قان دا، قارۋ دا ەمەس قاراپايىم ۇرشىق بولعان. ءۇندىستاندا «باپۋ»، ياعني، «اكەي» اتانىپ كەتكەن ماحاتما گاندي حالقىنىڭ ءتول ونەرىن قايتا ءتىرىلتتى. ءۇندىستاندى توقىماشىلىق ارقىلى ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاۋەلسىزدىككە جەتكىزدى. بۇل جولدا ۇندىلەر ءوز جەرلەرىندە ماقتا ءوسىرىپ، ءجىپ ءيىرىپ ماتا شىعارۋدى قولعا العان ەدى. وسىلايشا، بريتاندىق ماتالارعا سۇرانىس تومەندەپ، حالىق ءوز-وزدەرىن قامتاماسىز ەتە الدى. ماحاتما گاندي ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىعىن ۇتقىر پايدالانا بىلگەن رۋحاني كوشباسشى. ول جاي عانا حالقىنىڭ نامىسى مەن ەڭبەككە دەگەن بەيىمىن عانا وياتتى. بۇل ەكەۋى بولماسا، قالعان قۇندىلىقتاردىڭ عۇمىرى قىسقارا بەرمەك.
قوعامداعى قاي ماسەلەنى شەشۋدە بولماسىن ۇلت مۇددەسى ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋ كەرەك. كوشپەلىلەر مادەنيەتىن قايتا جولعا قويساق، جەڭىل ونەركاسىپتىڭ دە، شيكىزاتتىڭ دا ماسەلەسى شەشىلەر ەدى. اۋىز ادەبيەتىن قايتا جاڭعىرتساق، ءتىلىمىز تۇعىرىنا قايتا قونار ەدى. ۇلتتىق ويىندارىمىز ۇلىقتالسا، ۇيقىداعى نامىس ويانار ەدى. كەزىندە قانداي بولعانىمىز ەمەس، كەيىن قانداي بولاتىنىمىز ماڭىزدى. سوندىقتان، ۇلتتىق قۇندىلىق ۇعىمىن قۇراپ تۇرعان ءار تۇسىنىك قولدانىسقا ەنسە، قورعانىشقا اينالارىنا كامىل سەنەم.
ەگەمەندىگىمىزدى قالپىنا كەلتىرگەن جىلدان باستاپ قازاق زيالىلارى «ۇلتتىق يدەولوگيا» ىزدەۋ قامىنا كىرىستى. بۇكىل حالىق بولىپ جۇمىلاتىن ورتاق يدەيا تاريحتىڭ باستى تاراۋلارىندا جازىلىپ تۇر. ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇلى مۇرات ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالاسى»، تونىكوكتىڭ «ءتاڭىرى جارىلقاعان ماڭگىلىك ەلى»، اباي ارمانادعان «اقىل، قايرات جۇرەكتى بىردەي ۇستايتىن» تولىق ادام فورمۋلاسى مەن شاكەرىم كوكسەگەن «ىزگى قوعامنان» اسقان يدەيا بولۋى مۇمكىن ەمەس. تامىرى جوق اعاشتاي، بورەنە كۇيىن كەشپەس ءۇشىن، بۇلاعىمىزدىڭ باستاۋىن بىتەمەيىك. قۇندىلىعىمىزدىڭ بەرىك ءدىڭىن قۇلاتپايىق.
ايىم التايقىزى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى
