Jazyqsyz jandar jatqan jer...

3719
Adyrna.kz Telegram

Maýsym aıynyń 5 kúni Almaty qalasynan 40 shaqyrym jerde ornalasqan, saıası qýǵyn-súrgin qurbandary jatqan eń úlken zırat «Jańalyq» memorıal kesheni men «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıine» arnaıy baryp qaıttyq. Tap sol kúni jańbyr jaýyp, kún de bizdiń bul saparymyzǵa qarasyp turǵandaı sezildi. 2018 jyldyń jeltoqsan aıynda  ashylǵan «Saıası qýǵyn-súrgin mýzeıiniń» meńgerýshisi Meıirjan Musabaev pen ekskýrsııa jetekshisi Aınur Nurjaqypqyzy bizdi qarsy alyp, mýzeı tarıhymen túgeldeı tanystyryp shyqty. Murajaıǵa kirgen sáttegi áserdiń ózi erekshe. Kirgen kezden bastap izdep oqýǵa tıis aqparattardan habardar boldyq. Mirjaqyp Dýlatulynyń «Oıan, qazaq» jınaǵynyń bar ekendigi aıqyn bolǵanymen, Baıbatyr Erjanulynyń 1914 jyly Qazanda shyqqan «Tur, qazaq», Ábilqasym Arǵynıdyń 1917 jyly Táshkentte shyqqan «Jatpa, qazaq» kitabynyń bar ekendigin kópshiligimiz bile bermeıtindigimiz anyq. Tap osyndaı belgisiz derekterdiń áli de jetip artylatyndyǵy taǵy bar. Demek, bizdiń de aldymyzda talaı mindet kútip turǵandyǵyn sezine tústim.

Negizgi úsh zaldan turatyn  murajaıdyń birinshi zalynda Qazaqstandaǵy 1916-1986 jyldardaǵy qýǵyn-súrginge ushyraǵan qurbandar jaıly málimetter jazylǵan. Sonymen qatar «Jańalyq» memorıaldyq kesheninen tabylǵan  adamdardyń kıimderiniń túımeleri, kózildirikteri, tipti jan túrshigerligi, olardy atqan oqtardyń da qaldyǵy qoıylǵan. Qazaqstandaǵy stalındik qýǵyn-súrgin jyldarynda el aýmaǵynda mıllıondaǵan tutqyndarǵa arnaıy 11 lager qurylǵan. Murajaıda osy stalındik lagerlerdegi tutqyndar ómiri tórt dıoramada kórsetilgen. Otbasynan aıyrylǵan adamdardyń azapty halin kórsetetin bul beıneler jandy túrshiktiredi.

Al ekinshi zal «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý» («Rekvıem» zaly) dep atalady eken. Munda jazyqsyz azap shekken 4125 adamnyń aty-jóni mármár tasqa qashalyp jazylyp, qabyrǵalarǵa ilingen. Olardyń ómiri jaıly derektiń qysqasha nusqasymen de tanysýǵa múmkindik bar. Jańa tehnologııanyń kómegimen izdegińiz kelgen adamnyń aty-jónin, qaı nómirde ornalasqanyn tez taýyp alasyz.

Odan keıingi úshinshi zalǵa «Ádilet» tarıhı-aǵartýshylyq qoǵamy men onyń qyzmetine qatysty eksponattar qoıylǵan. Budan ózge murajaıda stalındik qýǵyn-súrginge ushyraǵan qazaqtyń zııaly qaýym ókilderiniń aty-jónderi jazylǵan taqta ornatylǵan. Ahmet Baıtusynuly murajaı-úıi atynan murajaı jetekshisi Raıhan Sahybekqyzy Ahmet Baıtursynulyna qatysty kitaptardy syıǵa berdi.

 

Bir qyzyǵy, osydan eki jyl buryn Semeı qalasyna saıahat jasadyq. Ol kezde de Semeı qalasyndaǵy, odan soń Jıdebaı, Bórilidegi birneshe murajaılarǵa arnaıy baryp qaıtqanbyz. Jıdebaıǵa barar jolda Muhtar Áýezovtyń «Qorǵansyzdyń kúni» áńgimesinde beınelengen «Kúshikbaı asýyna» toqtadyq. Sol jerde talaı Alashtyń janashyrlary dám tatqan bulaq bar. Bulaqtan sý iship, asýǵa da shyǵyp kórdik. Munda kelgen jandardy qýana qarsy alatyn bir kúshik bar eken. Biz asýǵa shyǵyp bara jatqanda sońymyzdan erip, bizdi aınalshyqtap shyqpaı qoıdy. Osy barǵan murajaıda da tap sondaı kúshik bar. Barsańyz kóresiz. Ekeýmiz bir-birimizge erkelep, oınap ta aldyq. Meıirjan Musabaev pen Aınur Nurjaqypqyzy bul kúshiktiń qaıdan kelgeni belgisiz ekenin, ózi kelgendigin aıtty. Oǵan ózimshe Aqtós degen at qoıyp kettim. Bul eki sáıkestik meni oılandyryp qoıdy...

Meıirjan Musabaev, Aınur Nurjaqypqyzy, Raıhan Sahybekqyzy, Anar Beısen, Erzat Tóleshuly jáne men endi murajaıdyń qasyndaǵy «Jańalyq» memorıal keshenine keldik. Bul jerge «1937-1946 jyldar aralyǵynda Qazaqstannyń IIHK –MQK abaqtylarynda  atylǵan saıası qýǵyn- súrgin qurbandary jatqan eń úlken zırat. Munda elimizdiń barlyq oblystarynan, KSRO-nyń barlyq respýblıkalarynan, álemniń Qytaı, Iran, Avstrııa, Germanııa, Chehııa, Polsha jáne basqa elderinen 4,5 myńnan astam adam jerlengen» degen jazba jazylǵan. Qorshalǵan keshen ishine kirip, quran baǵyshtadyq. Bul sátte aspan túnerip, kún kózi kórinbeı ketti. Alash zııalylarynyń da basyna osyndaı qara bul tóngen edi. Bir ókinishtisi, jaryq kúnde ómir súrip jatqan urpaqtary, bizder, qansha jyl ótse de olardy «aqtap» kelemiz. Olar nege aqtalýy tıis? Olar urpaq úshin bir aýyz orys tilinde sóz qospaı eńbek jazǵany úshin «aqtalýy» qajet pe? Álde qazaq balasyn besikten tárbıeleý úshin jazǵan eńbegi úshin «aqtalý» kerek pe? Halqy úshin janyn qurban etkendigi úshin be? Olar biz úshin bes kúndik qyzyqty oılamaı, bastaryn oqqa baılady emes pe? Olar jazyqsyz edi... Osy oıǵa shomyp ketippin...

Kópten oıymyzda júrgen mańyzdy jerge kelip, arqamyzdan júk túskendeı boldy. Bizge barlyǵyn túsindirip, kórsetken murajaı meńgerýshisi Meıirjan Musabaev pen ekskýrsııa jetekshisi Aınur Nurjaqypqyzyna sheksiz alǵysymyzdy bildirdik. Aqtóspen de qımaı qoshtastym. Qaıtyp kele jatqan jolda Álmerek babanyń zıratyna soǵyp, quran baǵyshtadyq. Bul jerdiń kıesi jaıly da birneshe ret estýshi edik. Janyńa tynyshtyq syılap, kúsh beretindigi de ras sekildi. Búgin erekshe kún boldy. Kóńilimiz toıyp, Almatyǵa qaraı jol tarttyq...

 

«Adyrna» ulttyq portaly,

Jansaıa Sman

Pikirler