Biyl qazaqtyŋ ūly aqyny Jūmeken Näjımedenovtyŋ tuǧanyna 85 jyl toldy. Osy oraida adyrna.kz ūjymy synşy, ädebiettanuşy Amangeldı Keŋşılıkūlynyŋ Jūmeken Näjımedenov turaly esseler kıtabyn jariialap keledı.
(Jalǧasy. «Jūmekenge oralu» atty esseden)
Jūmeken - qazaqtyŋ ūly jany, Sovet zamanynyŋ kömeskı tarta bastaǧan aspanynda kenetten jarq ete qalǧan jūldyzy menıŋ öner älemındegı Temırqazyǧym boldy. Tūŋǧiyqqa batyrǧan oilarymen köŋılımdı siqyrlap alǧan aqyn uaqyt öte kele menıŋ myna fänidegı eŋ jaqyn syrlasyma, naǧyz dosyma ainaldy. Ruhymdy tereŋırek tanu üşın Jūmekennıŋ jyr jinaqtaryn paraqtap, jūldyzdary jymyŋdaǧan tünderde jan syryn maǧan ǧana aqtarǧan aqynmen syrlasqan kezderım köp. Är oqyǧan saiyn ol maǧan jaŋa qyrynan aşyla tüsıp, menı ünemı taŋ qaldyra tüsetın. Janyma tynyştyq bermei jürgen köptegen saualdardyŋ jauabyn men Jūmekennen taptym. Eŋ alǧaş aqyn şyǧarmalaryn oqyǧan kezdegı alǧan äserımdı älı künge deiın ūmyta almaimyn.
Būl 1985 jyly boldy. Ol kezde men orta mekteptı bıtırıp, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq Universitetınıŋ jurnalistika fakultetıne oquǧa tüsken edım. Oqu ornymyzdyŋ jataqhanasy aranyŋ ūiasyndai uıldep jatatyn. Jastardyŋ bärı de ol kezde şetınen ädebietke jany qūmar, armanşyl bolyp, biık mūrattarǧa qolyn sozatyn. Ädebietke qatysty pıkırtalastardyŋ körıgı qyzyp, är kım özınıŋ jaqsy köretın aqynyn pır tūtyp, bır-bırımızge jeŋıstık bermei, daulasyp jatatynbyz.
Sol jyldary türlı baspalardan taiauda ǧana dünie salǧan aqyn Jūmeken Näjımedenovtıŋ «Qyran-qiia», «Menıŋ topyraǧym» jyr jinaqtary jaryq körıp, būl ädebiettegı ǧana emes, jalpy halyqtyŋ ruhani ömırındegı eleulı oqiǧa boldy.
Äsırese, myna bız siiaqty jüregı lüpıldep, ruhani keŋıstıktegı kez-kelgen jaŋalyqqa köŋılı eleŋdep, qūlaǧyn türıp jüretın jastarǧa Jūmeken tuyndylarymen tanysudyŋ tigızgen şarapaty köl-kösır. Ūiqasyn kelıstırıp, jalǧan pälsapa soqqan qarabaiyr öleŋderden äbden jalyqqan bızge tabiǧaty bölek, jūmbaǧy mol, tylsymy tereŋ tūtas bır älemnıŋ esıgı aiqara aşylǧandai boldy.
Keudemızde jastyqtyŋ oty jalyndap, bırımızdıŋ sözımızdı ekınşımız terıske şyǧaryp, pıkırtalastyŋ oty jiı tūtanyp qalatyn bızdıŋ ortamyzda kelıspeuşılık jiı oryn alyp tūratyn. Alaida, Jūmeken poeziiasyna degen mahabbat bızdıŋ «bır qazanǧa syimai jürgen basymyzdy» oilamaǧan jerden bırıktırıp jıberdı. Bärımız de onyŋ ūlylyǧyn moiyndap, aqyn öleŋderınıŋ ruhymen tynystap, läzzat aldyq. Bız ol jyldary «Mūqaǧali – bırınşı, Jūmeken – ekınşı aqynymyz» degen sözderdı aitqan emespız. Ūly aqyndarymyzdyŋ bärın de bız ol kezde halqymyzdyŋ böluge bolmaityn janyndai aialap, ūltymyzdyŋ aqyl-parasatyndai qasterledık.
Aqynnyŋ bıraz jyl baspada şaŋ basyp jatyp qalǧan «Menıŋ topyraǧym» jinaǧy kenetten jaryq körgende öz kıtabymyz şyqqandai köŋılımız alyp-ūşyp, mäz-mäiram bolyp quandyq. Syrty jasyl Jūmekennıŋ sol bır tomdyǧyn bır-bırımızden sūrap alyp, jataqhananyŋ şaǧyn ǧana bölmesınde kurstas dostarym Jūmabai, Martbek, Maqsatpen bırge tünı boiy ūiyqtamai öleŋderın qaita-qaita oqyp, leksiiaǧa bara almai qoiǧan baqytty künderımdı qalai ūmytamyn. Jūmeken jyrlaryn eŋ alǧaş oqyp, köŋılımız alabūrtqan ol jyldardy ūmytu mümkın be? Bırınen bırı asyp tüsetın tuyndylary sanamdy sılkındırıp, jan düniemdı teŋseltıp jıbergendei bolǧan ol künder kelmeske kettı ǧoi, şırkın. Jūmeken älemımen tanysu maǧan erekşe şabyt pen quanyş syilaǧan joq pa edı, sol jyldary. Ätteŋ, sol bır künderdıŋ qaityp oralmaityny, qandai ökınıştı.
Syŋǧyrlaǧan sözdıŋ emes, oidyŋ maŋyzdylyǧyna zor män bergen aqyn jyrlarynan bızdıŋ bärımız parasattyŋ kenışın taptyq. Jūmeken bızge ruhani tereŋdıgımızdı qaitaryp bergendei boldy. Öleŋderınde qiratuşy küştıŋ quaty şoǧyrlanǧan aqyn jyrlaryn oqi otyryp, ūlttyq topyraqtan när alǧan qazaq poeziiasynyŋ būtaqtarynyŋ biıktep, tamyrlarynyŋ tereŋdep ketkenıne süisındık.
Saǧan da kerek topyraq,
Maǧan da kerek topyraq,
topyraq kerek basqaǧa,
tıken bop kökteu üşın de topyraq kerek masqara.
Salqyny ūryp «saitannyŋ»,
«jynnyŋ» jelı qaqsa da,
topyraqtyŋ kiesı qaqpauy üşın, jaqsy aǧa.
ürkıtpeu jön qūstaryn,
köbelegın jasqama!
Böten oiym joq, tegı,
bölektıgım tek menıŋ:
men - bala bop tuǧanmen,
şybyq bolyp köktedım.
Bır köktemde bür şaşqam,
Kün astynda kögerdım,
sarǧaitqanda bır küz kep
japyraǧymdy tögermın.
Köp şaiqaldym dauylda,
zılzalar soqty üdep,
köktem lebı – eptırek,
qūiyn da ūrdy kök tırep –
maiysqanym bolmasa,
maǧan qauıp joq emge:
būtaqtarym – biıkte,
tamyrlarym – tereŋde.
Ädebiettıŋ ystyǧyna küiıp, suyǧyna toŋyp, şyndyq üşın jany talai jaralanǧan aqynnyŋ osylai söileuge moraldyq qūqy bar-tyn. Öitkenı ol elı men jerınıŋ, dılı men tuǧan tılınıŋ taǧdyryn jyrlaǧan aqyn ǧana emes, halyqtyq qasietımızdı saqtap qalu üşın küresıp, parasat biıgıne köterılgen kemeŋgerımız, qiyn uaqytta bızdı adastyrmai ruhani tereŋdıkterımızdı tabuǧa kömektesken äuliemız de edı. Sondyqtan da bız aqynnyŋ är sözınıŋ astarynda tereŋ maǧyna jatqan «Menıŋ topyraǧym» atty jyr jinaǧyn Allanyŋ sözderı jazylǧan Qūrandai basymyzǧa jastanyp oqydyq. Öleŋnıŋ san qyrly tabiǧaty arqyly naǧyz ömırdegıden de tereŋ Qūdailyq şyndyqty qazǧan şyǧarmaşylyq şeberlıgıne täntı bolyp, auzymyzdy aşyp, közımızdı jūmyp taŋ qaldyq. .
Bärımızge taǧdyr bıreu,
Bır yrǧaq,
ana tılın şamamyzşa jūmyrlap
kelemız ǧoi, sol tıl üşın eges qyp,
sen – qūrysaŋ,
men – qūrysam emes tük,
bırer kıtap tumai qalar myqtasa,
odan eşkım ūtylmaidy – ūtpasa.
Eger, eger tıl qūrysa?..
Saqta, «Alla»,
toqtyǧyŋa,
köptıgıŋe maqtanba!
Astanasynda bır-aq qazaq mektebı bar halqymyzǧa tönıp tūrǧan ruhani qauıptıŋ küştı ekenın sezıp, «Ana tılıŋdı asyra!» degen aşy şyndyqty sol zamanda eŋ alǧaş aita bılgen de - tap osy Jūmeken bolatyn. «Halqynyŋ qaiǧy-qasıretın bar tabiǧatymen, bar jan-jüregımen, bar bolmys-bıtımımen sezıngenı» (Temırhan) üşın de bız ony jaqsy kördık. Baqilyq bolyp ketse de, ruhymen jelep-jebep, sözımızdı söilep, ana tılımızdıŋ keleşegı üşın bızben bırge küresken qaisarlyǧy üşın ony erekşe qūrmettedık. Aqyn jyrlary mäŋgürttermen bolǧan «myltyqsyz maidanda» üstımızge kiıp şyqqan sauytymyzdai boldy.
Meilı eserler mensınbese qol sıltep –
tılım tırı bolsyn tek!
Tılden qalyp ömır sürgen joq halyq –
şyndyq osy;
sol şyndyqty noqta ǧyp
kigen dūrys – mal bolsaŋ da – basyŋa,
aştan ölsek – bız öleiık – jasyma,
Senıŋ erkıŋ, baqpai qoisaŋ balaŋdy,
Asyrama, - arsyz bol da anaŋdy –
.......................................................
ainalaiyn,
ana tılıŋdı asyra!
Jastardyŋ ǧana emes, seksenınşı jyldardyŋ aiaǧynda jalpy ädebi ortanyŋ Jūmeken poeziiasyna degen yqylasy oianyp kele jatqan-tyn. Qazaq poeziiasynyŋ ūly teŋızıne kürkırep aqqan özendei bolyp qūiylǧan jas aqyndardyŋ ışınde sol kezderı Jūmekenge elıktep, öleŋ syndyrudy üirenbegenderı kemde-kem.
Jiyrmasynşy ǧasyr basynda Reseidegı kümıs ǧasyr aqyndarynyŋ tolysuyna Tiutchevtıŋ tuyndylary qalai äser etse, sol uaqyttaǧy qazaq poeziiasynyŋ jaŋa jol ızdep, oiynyŋ tereŋdei tüsuıne Jūmeken şyǧarmalarynyŋ tigızgen däl sondai zor yqpaly bolǧanyn aita ketudı paryzym sanaimyn.
Sözımızdıŋ şyndyǧyna köŋılıŋızdı sendırıp, köz jetkızgıŋız kelse, sol jyldary poeziiamyzdyŋ şaŋyraǧyna bır uyq bolyp qadalyp, tyrnaqaldy tuyndylary jaryq körgen aqyndarymyzdyŋ jyrlaryn saralap, oi talqysynan ötkızıp körıŋız. Önerde özıne ǧana tän jolyn tauyp, qoltaŋbasyn qaldyruǧa ūmtylyp, ızdenıs jolyna tüsken solardyŋ köbısınıŋ şyǧarmaşylyǧyna Jūmeken poeziiasynyŋ qatty yqpaly bolǧany taiǧa taŋba basqandai anyq körınıp tūr. Ätteŋ, sol uaqytta poeziiamyzǧa lek-legımen kelgen aqyndardyŋ öleŋderın jılıktep-taldap bır ülken maqala jazuǧa uaqyt mūrnymyzdan sürındırıp, mūrşamyzdy keltırmei jür. Äitpese, auzymyzdyŋ suy qūryp «jaŋalyq», «qūbylys» bolyp maqtalyp jatqan talai-talai dünielerdıŋ Jūmeken öleŋderınıŋ älsız variasiiasy ekenın däleldep beruge şamamyz keledı degen oidamyn. Aitpaqşy, ölgennen keiın oǧan elıktep jyr jazatyndardyŋ köp bolatynyn äulie aqynnyŋ özı de körıpkeldıkpen aityp ketken joq pa edı, bır öleŋınde.
Jaŋbyr jausyn!
Jaumai qoisyn!
Bylai da
Qatysym joq qara būltqa, qūdaiǧa.
Sen – kökteisıŋ,
tūrǧan şaqta men aman,
būtaqtarym, japyraqtarym, mūŋaima!
Men amanda jarqyrap bır şyǧyp qal,
Japyraqtar, şi-būtalar, şybyq-tal!
Jel, şuaqqa körgen emen eleŋdep,
Qūs, köbelek jazǧan emes menı emdep.
Köterılgen saiyn sender biıkke
jerge kırıp baramyn men tereŋdep.
Būtaq, saǧan būlbūl kelıp qonady,
Sairap otyr, sairap otyr ol äne.
Japyraq, senıŋ obalyŋ joq, obalyŋ –
şymşyqty da köteretın joq älıŋ.
Al men tuǧan topyraǧymda toŋamyn:
jauyn qūrty – menıŋ jalǧyz qonaǧym.
Jiǧan sölım topyraq soryp jatyp ap –
Sony, sony sen äkettıŋ, japyraq!
Elep közge ılgen emes menı eşkım,
körınuge men de ūmtylǧan emespın.
Qaldym aqyr qan, boiaudan jūtap bar,
esesıne, sen östıŋ, şi-būtaqtar.
Menıŋ närım – jelge ūşatyn qaŋbaq pa,
Jeldei tarap ap kettıŋder jan-jaqqa.
Jo-joq, būldap jatqanym joq ony asa –
öz būtaǧym tonasynşy – tonasa!
Razymyn taǧdyryma!
Būl da ras:
Taǧdyrlastar, o, tamyrlar, qūrbylas,
ǧūmyr boiy soryp bızdı jūtatqan
bır-aq tılek tıleiıkşı būtaqtan,
japyraqtan şaŋdaqtaǧy, joldaǧy.
Ne solǧanda qūlaqtary salbyrap
ne tolǧanda jasyl basy jalbyrap
bızdı esıne alyp qoisa – bolǧany...
Bügıngı künnıŋ biıgınen qarasaq, seksenınşı jyldardyŋ aiaǧy önerdegı barymyzdy baǧalap, qadırıne jetuge tyrysqan ädebietımızdıŋ altyn kezeŋı bolypty. Mıne osyndai «şäi ışıp, bır ädemı äŋgıme soǧatyndai» mamyrajai uaqytqa tanyluy tap kelgen Mūqaǧali tvorchestvosynyŋ baǧy janyp, ol öz orbitasyna tez şyǧyp kettı. Jūrttyŋ bärı ūly aqynǧa közı tırısınde köre almaǧan qūrmetın bıldırıp, tırlıgınde qiianat jasaǧandarǧa deiın ruhynan keşırım sūrap, maqala jazyp jatty. Mūqaǧaliǧa tabynudy sänge ainaldyryp jıbergen jaǧdaiymyz da joq emes. Tıptı, qyzǧanyşpen aitylǧan qaŋqu sözder de halyqtyŋ Mūqaǧaliǧa degen mahabbatynyŋ sel-tasqynyn toqtata alǧan joq. Talantty synşy Tūrsynjan Şapaidyŋ sözımen aitsaq, 80-şı jyldar – şartty türde «Mūqaǧali däuırı» bolyp, jyrqūmar qauymnyŋ eŋ ystyq ıltipaty aqyn tvorchestvosyna arnaldy.
Men universitetke oquǧa tüsken jyldary ädebietımızdegı Jūmeken däuırınıŋ taŋy endı sıbırlep atyp kele jatqan bolatyn. Türlı baspalardan jyrymdalyp, jūlymdanyp şyqqan bır-ekı jyr jinaǧy qolymyzǧa tigenıne mäz bolyp quanyp, köŋılımız eleŋdep «Jūmekentanu» kezeŋınıŋ tezırek bastaluyn bärımız de asyǧa kütkenbız. Ökınışke qarai, toqsanynşy jyldardyŋ alapat dauyly janyp kele jatqan ümıtımızdı söndırıp tastap, ädebietımız eskegı joq qaiyqtai baǧytynan aiyrylyp qaldy.
Jalǧasy bar
Ūqsas jaŋalyqtar
