Biyl Jūmeken Näjımedenovtyŋ tuǧanyna 85 jyl. Osyǧan orai qazaqtyŋ ūly aqyny turaly jazǧan kıtabymdy äleumettık jelıdegı dostarymnyŋ nazaryna ūsynǧandy jön sanadym.
Avtor
Ūly aqyndar jaily jazu ärı jeŋıl, ärı qiyn. Jeŋıl bolatyn sebebı, taǧylymy mol tamaşa tuyndylary men ömırın zertteseŋ äŋgımege tamyzyq bolatyn taqyryp köp. Oi azabynyŋ qoŋyr aidynyn keşken kemeŋgerdıŋ kıtaptaryn oqyp şyǧyp, qazyna aralyna sapar şekkendei äser alyp, mol bailyqty oljalap qaitqan adamǧa, aqyn ruhymen syrlasu da oŋai. Tek, şaiyrdyŋ şyǧarmaşylyq älemı men jan saraiynyŋ kıltın tauyp, artynda qalǧan asyl mūrasyna zeiın qoiyp üŋılıp, ystyq yqylaspen «jüregınıŋ tübıne tereŋ boilasaŋyz», ol aǧynan aqtarylyp, barlyq syryn sızden jasyrmai, adal serıgıŋızge ainalyp sala beredı. Tırşılıkte aralasyp, dämdes bolǧan künderıŋe oi qydyrtsaŋ da ūzyn-sonar hikaiaǧa ūlasatyn äŋgımeler tolyp jatyr. Aqyn jaiyndaǧy halyqtyŋ mahabbaty tuǧyzǧan aŋyzdardy söz etseŋız, bügın bastaǧan äŋgımeŋızdıŋ erteŋ aiaqtala qoiuy ekıtalai. Qiyn deitın sebebımız, şaiyrdyŋ şyǧarmaşylyq älemı men peşenesıne jazylǧan taǧdyryna üŋılgende belgılı bır mezgılge myna bes kündık jalǧannyŋ qyzyǧyn ūmytyp, ömır sürgen däuırınıŋ auasymen tynystap, zamanynyŋ yzǧaryn boiyŋyzdan ötkızıp, ruhy synalǧan oi siratynyŋ üstınen jüruge tura keledı. Mıne, sonda aqyndyq ǧūmyrdyŋ Täŋırdıŋ şekkızgen mehnaty men şermende qylǧan qasıretı ekenıne közıŋ jetıp, adamdyq mūrat üşın küresken jyr alybynyŋ ömırın şarpyǧan qaiǧynyŋ jalynynda öz janyŋnyŋ da örtenıp kete jazdaityn kezderı bar. «Qaiǧy-qasıret pen azapty ızdenıste ǧana naǧyz öner tuady» degen eken äulie Tolstoi. Oily adamǧa būl jalǧanda eş qyzyqtyŋ joq ekenın ūly Abai da kökıregı qars aiyryla jazdap aitqan. Sūm ömırdıŋ sanalyǧa abaqty ekenın danyşpan Maǧjan da jüregı jaralanyp jazyp ketken. Eger bılseŋız aityŋyzşy, aqyndyq taǧdyrdy taŋdaǧandardyŋ aidarynan jel esıp, basyna baqyt qūsy qonyp, qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zamany bolyp pa edı, myna jalǧanda. Qasıret şege bılgen kemeŋgerlerdıŋ arqasynda ǧana dünie bır ornynda tūryp qalmai alǧa jyljyp, ol «myna fänidegı adami qūndylyqtardyŋ tölemı bolyp» (Tagor) keledı emes pe. Ömırıŋdı ūlandyratyn dertpen ǧana salystyruǧa bolatyn söz önerınıŋ qaiǧynyŋ dauylyna dürkın-dürkın ūryndyryp, janyŋdy jegıdei jeitın uaiym ekenın bıle tūra, ırgesın aulaq salyp, at-tonyn ala qaşudyŋ ornyna, pende balasynyŋ ony sau basyna tılegen saqinadai Jaratuşysynan qaita-qaita sūrap ala beretınınıŋ sebebı nede? «Şyǧarmaşylyq läzzattyŋ dämın tatqandardyŋ, dünieden basqa rahatty ızdemeitını» (Chehov) nelıkten? Bälkım, aqyndar degenımız qoǧamnyŋ zaŋdylyǧyna moiynsūnyp, jūrt qatarly ömır sürudıŋ ornyna, pendelık baqytyn jerden emes, kökten ızdegen äpende halyq şyǧar, bızder ūǧa bermeitın. Äitpese, Şyǧystyŋ Rumi syndy oişylynyŋ danalyǧymen daralanǧan kemeŋgerdı jolyqtyryp (Şäms Täbrızı) ǧibratyn tyŋdap, mauqyn basyp, jyrlarymen sezım alqabynyŋ şölın qandyrǧanda, sürıp jatqan ömırınıŋ maǧynasyzdyǧyn tüsınıp, qyzmet pen mansaptan bır-aq künde bas tartyp, aqyndyqtyŋ jolyna ony tärk ete salǧany qalai? Jūrt qolyn qanşa sozsa da jete almai jürgen pendelık baqytynan oŋai aiyryla salatyndai, köŋılıŋdı jylandai arbap, yrqyŋdy bilep alatyndai qandai qūdıret, ne siqyr bar, söz patşalyǧynda? Dünienıŋ mänın mahabattan ızdegen Rumidıŋ körgen sondaǧy qyzyǧy köŋılın kördei suytqan - jalǧyzdyq qasıretı. Jalǧyzdyq Qūdaiǧa ǧana jarasqanymen, ol önerdegı dara jolyn ızdegen aqyndardyŋ da ömırlık serıgıne ainalǧanyna qaraǧanda, şynymen de naǧyz şaiyrlar imandylyqtyŋ nūrynan jaralǧan, Alla-Taǧalanyŋ kışkentai körınısı boluy kerek. Mäŋgılıktıŋ şamşyraǧyndai jarqyrap, adamdyq jolǧa baǧyt sıltep, älemge ızgılıktıŋ şūǧylasyn şaşqan aqyn, tänı pendelık bolyp jaratylǧanymen, jany bızge ūqsamaityn mülde bölek - jūmbaq qūbylys. Köŋıl kökjiegımızdı arailandyryp tūrǧan aqyndyq qūdırettıŋ jaryǧy söngen künı bırte-bırte Jer betınen adamdyq qasiet te joǧalyp, mäŋgürttıktıŋ kebının kiemız. Zamannyŋ aǧysyna qarsy jüzıp, noqtasyn basyna salǧyzbai süirep, şyndyqtyŋ şoǧyna jany küise de, maqtap otyrǧan bolyp ta maqtamen bauyzdaityn söz patşasy – aqynǧa qai zamanda da oŋai bolmaǧan. Jalǧyzdyq tauqymetın tartyp, orta ǧasyrlarda ömır sürgen talai-talai jyr süleilerıne sezımderınıŋ qynabynan şyndyqtyŋ narkeskenındei suyrylǧan ǧazaldary üşın san-aluan aiyp taǧylyp, künähar atanyp, ūlyqtardyŋ ükımımen ölım jazasy kesılse de, qabaǧynan qar jauǧan bilıktıŋ qahary da olarǧa öleŋ jazdyrtuyn qoiǧyza almady. Synaptai syrǧanap öte şyqqan odan bergı ǧasyrlarda da myna fänidıŋ topyraǧyna tabany tigen şaiyrlardyŋ da baqyttan basy ainalyp, şalqyp ömır sürgenderı şamaly. Tıptı, künı keşe ǧana alty Alaştyŋ keleşegın oilap qamyǧyp, ūlty üşın janyn qūrban etken arystarymyz Ahmet, Älihan, Mūstafa, Mırjaqyp, Jüsıpbekterdıŋ de ömırdıŋ bazarynan alǧan enşılerınıŋ qaiǧy men qasıret bolǧanyn qalai ūmytamyz. Dei tūrsaq ta, Qūdai bergen jalǧyz janyn közınıŋ qaraşyǧyndai saqtaudyŋ ornyna, söz önerınıŋ otyna ony tastai salatyndai aqyndyqta qandai qūpiia bar bız bılmeitın? Qylyşynan qan tamǧan aldaspan zamannyŋ temırdı qūryştai ilei salatyn tegeurını de tosqauyl qoia almaǧanyna qaraǧanda aqyndyq degenımız adamdyq sanamen tüsındırıp bere almaityn Jaratuşynyŋ jūmbaǧy ǧana emes, Allanyŋ aqiqatty ızdegen jūmyr basty pendesıne daiyndap qoiǧan eŋ auyr, häm eŋ qatal synaǧy da bolsa kerek. Kım bılıptı, sanalaryna imandylyq pen ızgılıktıŋ rahmani nūryn tüsırıp, ömır topyraǧynyŋ astynda kömılıp qalǧan illahi şyndyqtardy jürekterge jetkızu üşın, «süiıktı qūlyn aqyn etıp jaratqanda. Qūdaidyŋ da boiyna erekşe batyldyq bıtken» şyǧar, rasymen da. Ūly aqyndar jönınde äŋgıme aitudyŋ taǧy bır qiynşylyǧy, olar suretker nemese oi bailyǧynyŋ kenın qazǧan danalar ǧana emes, halyqtyŋ boiyndaǧy quatyn suaryp, janyn jıgerlendırıp, sezımın tärbielep kele jatqan ruhtyŋ ūly körınısı de. Al, ruh turaly jazu barlyq uaqytta da qiyn. Ruhty tanu üşın bükıl bolmys-bıtımıŋmen oǧan berılıp, sezım ūstarasyna jüregıŋ jaralanyp, Nisşe aitqandai, ol dünienı qanyŋmen jazuyŋ kerek! Qanyŋmen! Jazyp qana qoimai, qiialyŋmen Ruh patşalyǧyn şarlap, bırneşe ailar boiy sol älemde ömır sürmek läzım. Ruhty tanu üşın «inemen qūdyq qazǧandai» ızdenıs pen şalqar bılım ǧana emes, beikünä säbidıŋ köz jasyndai tazalyq pen parasattyŋ bailyǧy boluy tiıs, boiyŋyzda. Allaǧa şyn berılgen taquanyŋ köŋılındei adaldyq kerek, jürekke. Basqaşa jaǧdaida senıŋ ruhty tanuyŋ jalǧan tanym, jartykeş tanym bolyp qala bermek. Dünieden ozǧanyna otyz jyldan astam uaqyt ötıp, ūlylyǧyn barşa qazaq moiyndaǧan Jūmekennıŋ ruhani mūrasynyŋ laiyqty baǧasyn bere almai jürgenımızdıŋ sebebın, men ylǧi da osy şyndyqtyŋ töŋıregınen ızdep kelemın. Degenmen, ädebietımızdegı orny üŋıreiıp tūrǧan kemşılıgımız üşın, jerıne jetkızıp aita almaǧan zamandastaryn da, «Jūmekentanuǧa» tereŋdei almaǧan synşylarymyzdy da kınälaudan aulaqpyn. Jūmekendei adamzattyq oidyŋ asqaryna köterılgen ruhtyŋ qūbylysyn tanu üşın, bırneşe buyn almasyp, qoǧam jaŋaryp, ömırge azat oily ūrpaq keluı üşın älı de bıraz uaqyt kerek. Jūmeken däuırı bastalatyn jyldardyŋ jaqyndap kele jatqanyn jüregımız sezedı. Qūdaidyŋ sözı jazylǧan dıni kıtaptarda aitylǧandai, tünekte jarqyrap tūrǧan säulenı qaraŋǧylyq jasyra almaidy. Ūlttyq ädebietımızdıŋ maqtanyşyna ainalǧan Jūmeken Näjımedenov jaiynda osy künge deiın bıraz dünie jazyldy. Olardyŋ ışınde şyǧarmaşylyq älemın şyn yqylaspen zerttegen eŋbekter de, adamgerşılık bolmys-bıtımın äŋgımege arqau ete otyryp aqyndyq tabiǧatyn aşuǧa tyrysqan äserlı estelıkter men jyr tūlparynyŋ ruhyna baǧyştalǧan jaqsy jyrlar da bar. Äsırese, aqyn dünieden öte salysymen, alǧaşqylardyŋ bırı bolyp qolyna qalam alyp, soŋynan ergen ızbasaryn joqtap, asyl mūrasynyŋ baǧasyn beruge şaqyryp, dabyl qaqqan jyr süleiı Ǧafu Qaiyrbekovtıŋ jazǧan düniesınıŋ ädebiettanudaǧy alatyn orny erekşe. Bıreudı asyra maqtauǧa jany qas Ǧafekeŋ sol joly şeşılıp söilep, keŋınen kösılıp Jūmeken talantynyŋ aldynda basyn iıp, ūly qazynamyzdyŋ baǧasyn beru barşamyzdyŋ boryşymyz ekenın şegelep tūryp eskerttı. Toqsanynşy jyldardyŋ basynda «Jalyn» jurnalynda jaryq körgen, taqyrybynyŋ özı aiǧailap tūrǧan (Ūly aqyn edı Jūmeken), maqaladan görı Ǧafekeŋnıŋ jan aiqaiy ıspettes, keiıngı ūrpaqqa qaratyp aitqan amanaty talailarǧa oi salǧanda, jüregımız eljırep, qatty quanǧanbyz. «Jūmeken Näjımedenovtıŋ maǧynasy jaǧynan asa bai mūrasy - qazaq poeziiasynyŋ qazynasyna ainalyp ülgerdı, ony sonşalyq jan-jaqty zerttep, bar ajar-körkımen azdyrmai-tozdyrmai ūrpaqqa jetkızıp otyru –bärımızdıŋ boryşymyz! Ol tvorchestvo qazaq poeziiasynyŋ qazırgı jetken nysanasy ǧana emes, eş uaqytta tozu bılmeitın, mäŋgılık qazynasy» (Ǧafu Qaiyrbekov. «Ūly aqyn edı Jūmeken». «Jalyn» jurnaly, 1990 jyl, № 6). Oqyrmanǧa oi salǧan kölemdı dünienıŋ soŋyndaǧy Ǧafu Qaiyrbekovtıŋ üzeŋgıles ınısın saǧynyp, aqyndyq tabiǧatyn sonşalyqty däl, sonşalyqty şynaiy jetkızıp, qolmen eskertkış ornatqandai etıp surettep, körkem tılmen kestelegen arnau öleŋı köŋılımızdı tebırentıp qana qoimai, közımızge jas ta alǧyzǧan. Retı kelıp tūrǧan mümkındıktı paidalanyp, önerge jüregınıŋ tazalyǧymen adal qyzmet etken Ǧafekeŋnıŋ de aruaǧy riza bolsyn degen nietpen, «Jūmeken eskertkışıne» degen sol öleŋdı tolyq berıp, Allanyŋ şapaǧatyna bölenıp, nūrlary peiıştıŋ törınde şalqyǧan ekı aqynnyŋ ruhyna taǧzym ete ketkendı jön sanadym. Qanşama öleŋ qaldy jerdıŋ astynda, Endı ainalyp Tasymaityn tasqynǧa. «Mūnda sen bar»- degen sözdı arqalap, Qaiysyp tūr Qabyrǧasy tastyŋ da. «Qai düniede rahat bar aqynǧa?», - Dep sūrap eŋ osy byltyr jaqynda. Sol sūraqty Endı ekınşı jaqta da Älı de ernıŋ Äreŋ aityp jatyr ma? Qazdyŋ tereŋ oi tükpırın qanşama, Är sözıne jürek sala, jan sala,- «Sen tūra tūr, sen kereksıŋ!» -degenge Sen könbeseŋ – Endı bızde qai şara?! Balyqşy edıŋ, Sirek qapqan qarmaǧy, qary talyp, süieldengen barmaǧy. Sen dünieden Sūrap - jaryta almadyŋ, Dünie saǧan berıp jaryta almady. Sonda daǧy Alaqanyŋ jaimadyŋ. Jaiǧanyŋmen Bolmaitūǧyn jäi mälım. «Sūraumenen ozdyrǧanşa uaqyt, öleŋ jazu – rahat» - dep oiladyŋ. Kım oilaǧan tausylar – dep būlai kün. Kegı joq jan Adamnyŋ da, qūdaidyŋ. Şylymyŋnyŋ Oty sönıp bolǧanşa, - Özıŋ sönıp qalǧanyŋa jylaimyn. Tırınıkı – Jylap-jylap basylu – Qatal taǧdyr ükımıne bas ūru. Tau basynan taǧy da üige oralyp, Tırşılıktıŋ köşesınde şaşylu. Balalarmen jalǧasady sendık toi. Ūmytpaspyz, - Ūmytpaimyz – dedık qoi. Ölgenderdı ūmytpau da – Būl künde Qoldan sirek keletūǧyn erlık qoi! Bız aitarmyz – Senı ǧajap aqyn – dep, Aitpap edık – Endı aituǧa batyl köp. «Mäŋgılıkke barar joldyŋ üstınde Jūmeken de Ketıp bara jatyr!» - dep. Angliia nemese Germaniia siiaqty örkeniettı elderdıŋ bırınde osyndai maqala jazylyp, ötkır mäsele köterılse, qoǧamdyq sanaǧa äser etıp, mädeni ömırındegı sanaspauǧa bolmaityn eleulı oqiǧaǧa ainalary haq. Bız bolsaq, söz önerın damytuǧa ölşeusız üles qosqan, ädebi ortada bedelı zor aqsaqal aqynymyzdyŋ barşamyzdyŋ tılegımızdı jetkızgen jan aiqaiyna qūlaq aspai, halqymyzdyŋ ruhyn tereŋırek tani tüsuge jol aşatyn Jūmeken şyǧarmaşylyǧyn zertteuge jäne ony jan-jaqty nasihattauǧa qatysty atqaryluǧa tiıs şarualarǧa salqyn qabaq tanytyp, jyly jauyp qoia saldyq. Asyl mūrasynyŋ baǧasyn beruge asyqpaq tügıl, tıptı, közı tırısınde aqynǧa jasalǧan qiianat ol ölgennen keiın de jalǧasyp jatty. Jūmeken Näjımedenovtıŋ öz qolymen öndırıske daiyndap ketken soŋǧy kıtaby «Qyran-qiia» jinaǧynyŋ talailarǧa tosyndau körıngen ötkır oilarymen äldekımderge ūnamai qalyp, «aqyn tabytynyŋ tölemındei bolyp» (Zeinolla) ol ömırden ötkennen keiın ǧana jaryq körıp, oqyrman qolyna tigenın basqaşa tüsındıru qiyn. Obal-sauap degendı ūmytyp, aqynǧa tırısı men ölısınde kımderdıŋ qiianat jasaǧany turaly şyndyqty da älı künge deiın aita almai kele jatqanymyz aşy da bolsa şyndyq. Mümkın, şyndyqqa tura kelse mıŋgırlei almaityn myna bız – boiauy sıŋgen ıske közımızdı jūmyp, bärın de uaqyt degen sabazǧa arqalata salyp, aqyn ruhynyŋ aldyndaǧy jauapkerşılıkten oŋai qūtylǧymyz kelıp jürgen şyǧarmyz. Seksenınşı jyldary jaryq köruge tiıs «Solnsevorot» jinaǧynyŋ jylda taqyryptyq josparǧa engenımen, baspalardyŋ bır-bırımen söz bailasyp alǧandai şyǧarmai qoiyp, arada on üş jyl ötkennen keiın baryp jaryq körgenın de, aqynnyŋ ädebi mūrasyn zertteuge degen bastapqy kezdegı ädemı qūlşynystyŋ qarqynynyŋ bırte-bırte saiabyrsyp qalǧanyn da osyndaida ökınışpen aita ketuge tura keledı. Jalǧyz Ǧafekeŋ ǧana emes, ädebietımızdıŋ klassigı, jazuşy Äbış Kekılbaiūlynyŋ aqyn tvorchestvosyna qaita-qaita oralyp, zamandasyn eske alyp jazǧan bırneşe essesı Jūmeken poeziiasyna degen oqyrman yqylasyn arttyra tüskenımen, seŋ ornynan qozǧala qoimady. Ruhani aǧasyna ekı düniede de adal qyzmet etken suretkerımızdıŋ osydan bıraz jyl būryn aqynnyŋ jetpıs jyldyq mereitoiy qarsaŋynda aitqan sözderı Jūmeken däuırınıŋ kelıp qalǧanynan habar bergendei äser qaldyryp, köŋılımızdegı ümıtımızdı oiatqandai bolyp edı. «Barşa jūrt onyŋ barşa öleŋın oqyp, bükıl mūrasyn qasterleitın kün de alys emes bolar. Onyŋ Qazaqstany endı ornap keledı. Onyŋ jūldyzy, onyŋ jyrlaryn tereŋ ūqqandar köbeie tüsken saiyn biıktei beredı. Eŋ şyrqau biıkterden artynda jüzege asqan abzal maqsaty men adal eŋbegın qaldyrǧan, ruhani bekzattyq pen suretkerlık qaisarlyqtyŋ ülgısındei ǧūmyr keşken Jūmekennıŋ jūldyzy janbaǧanda, kımnıŋ jūldyzy janady». Sol joly da bız qazaq poeziiasynyŋ aspanynda Temırqazyqtai jarqyrauǧa tiıs Jūmeken jūldyzynyŋ januyn asyǧa küttık. Sodan berı de on jyldan astam uaqyt öte şyqty. Zaulap aǧyp, qūstai ūşqan jyldarǧa köz tastap, ūly aqynymyzdyŋ ädebi mūrasyn halyqqa tanytuǧa qatysty qandai jūmystardyŋ jasalǧanyn esımızge alǧymyz kelgenımen, berılgen mol uädelerden basqa, auyz toltyryp maqtanuǧa tūrarlyq eşteŋe oiymyzǧa tüspedı. Jūmekennıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly bır jaqsy kino tüsırılu kerek edı. Tüsırılmedı. Eŋ bolmaǧanda täuelsızdıktıŋ arqasynda änūranymyzǧa ainalǧan «Menıŋ Qazaqstanym» tuyndysynyŋ ömırge kelu tarihy turaly derektı film tüsırıp, körermen nazaryna ūsynu da qolymyzdan kelgen joq. Halqymyzdyŋ ruhani dünietanymyn baiytu üşın qazynadan bölınetın mol qarjysy ysyrap bolyp, kım-körıngennıŋ talapaiyna ūşyrap, suşa şaşyluda. Resei memleketınıŋ orys mädenietınıŋ abyroiyn kötergen öner adamdary jaiynda keiıngı ūrpaqqa önege bolarlyq qandai män-maǧynasy tereŋ filmder tüsırıp jatqanyn teledidardan tamaşalaǧanda, būl saladaǧy özımızdıŋ beişara hälımız ben dalbasa tırlıgımız eske tüsıp, qaraptan-qarap otyryp, köŋılıŋ nıldei būzylady. Nelıkten bızdıŋ ekrannan körıp jürgen kinotuyndylarymyzdyŋ otanşyldyqqa tärbieleuden görı, jabaiylyqty nasihattaityn sorpasy su tatityn dämsız dünieler bolyp ketkenınınıŋ sebebın tüsınuge qanşa tyryssaq ta, aqylymyz jetpei qoidy. Qazaq öleŋınıŋ topyraǧyna tyŋnan türen salyp, intelektualdyq poeziiamyzdyŋ örısın keŋeitken Jūmeken Näjımedenov şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan ǧylymi konferensiialar ūiymdastyrylyp, sol arqyly ädebietımızdıŋ jetken biıgın mejelep, türlı kıtaptar jazu ısı de qolǧa alynbady. Istelınbei jatqan tırlıktıŋ bärın jıpke tıze berıp qaiteiın, eŋ aqyry Jūmekennıŋ tuǧan künınde aqyn ruhyna taǧzym etıp, bır şara ūiymdastyrudy dästürge ainaldyruǧa da şamamyz kelmei jürgenın oilasam, kımge ökpelerımdı bılmei, jalǧan tırşılıkten tüŋılıp kete jazdaimyn. Äiteuır, Baqytqoja Izmūhambetovtei azamattyŋ Atyrau oblysyna äkım bolyp keluınıŋ arqasynda otyz jyl keşıgıp bolsa da, Jūmekenge bır eskertkış ornatylyp qaldy-au. Oǧan da Qūdaiǧa şükır! Ūlttyq ädebietımızdıŋ damuyna zor üles qosyp, mereiın ösırıp, mäuelı bäiteregındei jaiqalǧan köptegen aqyn-jazuşylarymyzdyŋ talanyna ondai baq ta būiyrmai jatyr. 2012 jyly «Qazǧūrt» baspasynan Jūmeken Näjımedenovtıŋ jetı tomdyq tolyq şyǧarmalar jinaǧy jaryq körgenımen, būl maŋyzdy jaŋalyqqa da bız asa eleŋ etpedık. Mädeni ömırımızdegı ırı oqiǧaǧa ainaluy tiıs jaŋalyq jönınde merzımdı baspasözde mardymdy eşteŋe aitylmaǧanda taǧy da köŋılım qūlazyp, qatty nalydym. «Ölı razy bolmai, tırı baiymaidy» degen ataly sözge bas ūrǧan halyq siiaqty edık qoi, künı keşe ǧana. Amal neşık, aldymen aruaqqa taǧzym etıp, qūrmet körsetetın qarapaiym kısılıktı ūmytyp, halyqtyǧymyzdyŋ qūmǧa sıŋgen sudai joǧalyp bara jatqany üşın kımge ökpeleiın? Qadırı qaşqan zamanǧa ma, qasietınen aiyrylǧan qoǧamǧa ma, älde, ar-ūiatynan bezgen adamǧa ma? Ne qara basyp, basymyzǧa ne kün körıngenın bılmeimın, soŋǧy jyldary bızdıŋ bärımız, jasymyz da, kärımız de, tek öz jazǧandarymyzdy ǧana nasihattap, tek öz şyǧarmalarymyzǧa ǧana köŋılımız toiyp marqaiyp, tek, öz kıtabymyzdyŋ şyqqanyna ǧana jüregımız jaryla jazdap quanyp, jūrttan süiınşı sūrap, tıptı, öz talantymyzǧa süisınıp, Qūdaidai tabynatyn, adam tüsınbeitın bır jaman auruǧa şaldyqtyq. Sözımızge senbeseŋız, memlekettıŋ esebınen kımderdıŋ kıtaptarynyŋ jaryq körıp, kımderdıŋ şyǧarmalarynyŋ şet tılıne audarylyp, baspasöz betterınde kımder jaiynda köldei-köldei maqtauǧa toly maqalalardyŋ jazylyp jatqanyn şolyp körıŋızşı. Bızdıŋ bügıngı tırlıgımızdıŋ «ölı arystannan görı tırı tyşqan artyqtyŋ» kebın kigen öte aianyşty hälde ekenın moiyndamasqa eş amalyŋyz qalmaidy. Ädebietımızdıŋ şaruasy äbden tynyp, azyp-tozyp, aqyr soŋynda kül-qoqysqa ainaluy «tülkı bolǧan zamanyn, tazy bolyp şalǧan» zalymdar men jüzıktıŋ jüzınen ötetın pysyqailar üşın taptyrmas olja bolyp otyr. Basqasyn aitpai-aq qoiaiyn, künı keşe ǧana «ǧasyr halturşigı» atanyp, qalyŋ qazaqqa tanylǧan alaiaqty, endı bügın bükıl baspasöz şulap maqtap, töbemızge şyǧaryp, taily-tūiaǧymyz qalmai şaşbauyn köterıp jügırıp ketetındei, ne kün tudy sonşama, basymyzǧa? Ardyŋ jıbınen attap ketıp, kım-körıngendı maqtap, bilıktıŋ malailaryna Memlekettık syilyq berıp, ädebietke, häm halyqtyŋ ruhyna jasap jatqan opasyzdyqtarymyz üşın qiiamet künı Allanyŋ aldyna barǧanda qalai aqtalmaqpyz? Bız osyndai aianyşty küige qalai duşar boldyq? Qalai? Mümkın, «tar jol, taiǧaq keşken» qiyn zamanda da ömırdıŋ biık aspanynda aqiqattyŋ aldaspanyndai jarqyldaǧan ruhymyzdyŋ ölıp, ädebietımızdıŋ AR, İMAN, OBAL, SAUAP sauap atty tört qabyrǧasynyŋ qūlap tüskenı qorqynyşty bolsa da şyndyq şyǧar, aituǧa jüregımız daualamai jürgen. Nemese, künı keşe ǧana bız basqa halyq edık qoi. Basqa. Jūmekendei ūly aqyndarymyzdy ūmytyp, ömırde de, önerde de salmaǧy joq jolbikelerdı kökke köterıp, pendelık maqsatty quyp ketken tırlıgımızdıŋ ekıjüzdılık qana emes, halyqtyŋ ruhyna jasalyp jatqan opasyzdyq ta ekenın nege oilanbaimyz bır mezgıl? Nege? Aqyn qabırınıŋ topyraǧy älı keuıp ülgırmegen, Jūmeken esımın ardaqtaudy endı qolymyzǧa alǧan şaqtaǧy halqymyzdyŋ köŋılın küptı etıp tastaǧan, qandai jaqsy sözder aitqanymyzdy esımızge tüsırıp köreiıkşı, aǧaiyn! Synşy Zeinolla Serıkqaliūly, aqyn Temırhan Medetbek t.b. ädebietımızdıŋ talantty ökılderınıŋ aqyn mūrasyn qasterlep jazǧan dünielerı Jūmeken şyǧarmaşylyǧyna berılgen şyn maǧynasyndaǧy ülken baǧa boldy. Bıraq sodan bergı uaqytta kemeŋgerdıŋ ruhy men biık parasatyn tanuda ülken qadam jasalmady. Şyndyǧynda, bız soŋǧy jyldary, aqyn tvorchestvosy turaly jaŋa eşteŋe aita almai, «Jūmekentanudyŋ» bastauyndaǧy Ǧafu, Äbış, Zeinolla Temırhandardyŋ aitqan oilaryn qaitalaumen şektelıp, kölemı auqymdy, maǧynasy tereŋ şyǧarmalaryn zertteudı jolǧa qoimaq tügıl, ol ıstı älı bastamaǧanymyzdy da ökınışpen moiyndauǧa tiıspız. «Jūmeken jūmbaq aqyn» degen maǧynadaǧy äbden jauyr bolyp, jūrtty yǧyr qylǧan, jattandy sözderdıŋ sarqytyn sapyra-sapyra, oqyrmandy jalyqtyryp ta jıbergen jaǧdaiymyz bar. Ūzaq jyldar boiy bızdıŋ ädebi synymyz tamyryn tereŋge jıbergen ūlttyq aqynymyzdy halyqqa dūrystap tanyta almai, «Jūmeken HHI ǧasyrdyŋ aqyny» degen syŋaidaǧy arzan aldanyşty medeu körıp, köŋılımızdı aldarqatyp jür. Örkeniettı eldıŋ topyraǧyn emıp tuǧan jaǧdaida, ädebiettegı alatyn orny Bairon men Getelerdıŋ jūldyzdarynyŋ janynda jarqyrai alatyn Näjımedenov mūrasynyŋ laiyqty baǧasyn berudıŋ ornyna, tıptı, kerısınşe, aqynnyŋ jetken biıgın alasartqymyz kelıp tūratyn bır nadandyq paida boldy qoǧamda. Ūzaq uaqyt keşıgıp, 1996 jyly üş tomdyq bolyp şyqqan şyǧarmalar jinaǧyna jazǧan alǧysözınde synşy Zeinolla Serıkqaliūly, qoǧamymyzda tamyryn jaiyp kele jatqan osyndai bır keleŋsız qūbylystyŋ bar ekenın tıgısın jatqyzyp, oqyrmanǧa sypaiylap jetkızgenı esıme tüsıp otyr. «Jūmeken mūrasy qyruar jyldarǧa merzımınen şegerılıp, ädebi baspa oryndarynan qaǧaju körıp, şömışten qaǧylyp kelse, «Jas Alaş» gazetınde aqynnyŋ dünieden ötkenıne on jyl toluyna orai 1993 jyly jariialanǧan estelık-tolǧanystan özge (Ä.Särsenbaev) bırde-bır merzımdı baspasöz basylymy şöp basyn syndyrmai tym-tyrys, ünsız jatyp alsa, qasiettı qazynanyŋ keleşegıne, nasihatyna qatysty boluǧa tiıs-au deitın jauapty azamattardyŋ, zamandastarynyŋ qai-qaisynyŋ da būl aryna syn demeske lajyŋ joq. Al, äldebır öner keşıne orai äŋgımede «Zamannyŋ ūly aqyny M.Maqataev, talantty da tegeurındı «kürdelı aqyn» atanǧan J.Näjımedenov» dep, («Halyq keŋesı», 18 mamyr, 1993 jyl) ärqaisysyna bır-bır sybaǧa ūsynǧandai, kımnıŋ orny kımnen keiın keletının jol-jönekei eptep baǧyttap jıbermek bolǧanyndai salystyrma emeurınder eşkımnıŋ de paidasyna şeşılmeitını haq». Auzy dualy synşymyzdyŋ ädebi ortadaǧy ūiatty jaǧdaiǧa ainalyp bara jatqan «mynau bızdıŋ –bırınşı, anau-ekınşı- odan keiıngısı -üşınşı» degen maǧynadaǧy aqyn tvorchestvosyna berılgen öte arzan baǧa bolyp tabylatyn, ruhy biık, maǧynasy tereŋ, auqymy keŋ poeziiamyzǧa abyroi äpermeitın şalaǧailyqty synap, şyndyqty şymbaiymyzǧa batyryp aitqan sözderı bärımızge de sabaq boluǧa tiıs-tūǧyn. «Qazaq ädebietı» gazetınde jaryq körgen bır maqalamyzda bız de osyǧan qatysty öz pıkırımızdı bıldırıp, «ädebiettegı özıne laiyq orny bar bır aqynymyzdyŋ esımı syzylyp qalsa, qazaq poeziiasy şymqai bır boiauyn joǧaltyp alǧandai küige tüsetının» aitqanbyz. Äi, bıraq, osy aitylǧan syndardan qorytyndy şyǧarǧan ädebi qauymdy körıp otyrǧan joqpyn. Ötken jyly «Ädebiet portaly» degen bır sait Qasym Amanjolovtan keiıngı şyǧarmalary eŋ köp oqylatyn aqyndardyŋ «reitingın» ūiymdastyryp, osydan jiyrma jyl būrynǧy jaǧdai būrynǧydan da soraqy küide qaitalanǧanda, ne ıstep, kımge mūŋymdy şaǧarymdy bılmei, taǧy da qatty qapalandym. Ükımettıŋ esebınen qomaqty qarjy alyp, näpaqasyn tauyp otyrǧan internet-basylym «Mūqaǧali – bırınşı aqynymyz», «Jūmeken – ekınşı aqynymyz», qalǧandary üşınşı, törtınşı aqyndarymyz» degen syŋaidaǧy emeurın tanytyp, myna bız siiaqty paqyrlarǧa «kımnıŋ orny kımnen keiın keletının jol-jönekei eptep baǧyttap» jıberıp, ädebietımızdı mazaqqa ainaldyryp, «şou-duman» jasaǧanda töbe şäşımız tık tūrdy. Denemnen toq ötıp ketkendei, tūla boiym tıtırkendı. Eŋ soraqysy ädebietımızde özıne laiyq orny bar-au degen aqyndarymyz ben jazuşylarymyz osy «şouǧa» bılek sybanyp, belsene qatysyp, törelık etıp, qazylyq jasaǧanda, aqyl-parasatymyzdyŋ qūny arzandap, tanym-tüisıgımızdıŋ tömendep ketkenıne qarnym aşyp, janym küizeldı. Nasihaty kemşın tüsıp jatqany bolmasa, qazaqtyŋ poeziiasy älemdegı eŋ ūly poeziia. Olai bolatyn sebebı, bızdıŋ ömırden ötken ülken aqyndarymyzdyŋ qai-qaisysy da ūlttyq mūratymyzdy bärınen biık qoiyp, halqymyzdyŋ janyn saqtap qalu üşın bolǧan şaiqasta jürekterı jaralanyp, ruh maidanynda qaza tapqan ädebietımızdıŋ – naǧyz qaharmandary. Sondyqtan da bızdıŋ poeziiamyz jeŋılu degendı bılmegen, örısımızdı taryltyp, ūlttyǧymyzdy öşırıp, halyqtyǧymyzdy joiǧysy kelgen joiqyn jaudyŋ betın qaitara bılgen – jauynger poeziia. Endeşe «myna aqynymyzdyŋ orny myna aqynnan keiın keledı» degen tūrǧydaǧy «reitingter», «Qabanbaiymnan görı Bögenbaiym batyryraq edı» degen maǧynadaǧy, ädebietımızdıŋ közdegen ūly mūratyn bılmeitınderdıŋ oilanbai jasaǧan şalaǧai tırlıkterı. Batyrlyq siiaqty aqyndyqtyŋ da ölşemı joq. Ūltymyzdyŋ janyna qylau tüsırmeu üşın bolǧan şaiqasta naǧyz batyrlardai özınıŋ şebın adal qorǧaǧan aqyndarymyzdyŋ qai-qaisysy da qazaqtyŋ bırınşı aqyny atanuǧa tiıs ūly qūrmetke laiyq. 1986 jylǧy jeltoqsanda azattyqty aŋsap, alaŋǧa şyǧyp, qyzyl qanǧa boialǧan menıŋ zamandastarymdy janyn şüberekke tüiıp otyryp qorǧap söilegen Jūbaǧaŋdy (Moldaǧaliev) qazaqtyŋ besınşı nemese altynşy aqyny dep aituǧa kımnıŋ auzy bara alady? Aityŋyzşy, kımnıŋ? Ana tılımızdıŋ keleşegı üşın şyryldap, Almatyda qazaq mektebın aşqyzu üşın Şona Smahanūlynyŋ qandai eŋbek sıŋırgenın «janaşyr» aǧalarynyŋ maqtauy ötıp ketken, ädebietımızge şetınen «klassik» bolyp topyrlap kelıp jatqan jaqsylarymyz ben jaisaŋdarymyz bıle me eken? Täubä, täube, täuelsızdıktıŋ arqasynda qäzır jylyna ondaǧan qazaq mektepterı salynuda. Sovet zamanynda salmaq tügıl, bır qazaq mektebın aşqyzu da qiiamet-qaiym ıs bolatyn. Qiiamet-qaiym! Bır kışkentai syn estıse jaryla jazdap, jabyla ketetın, bügıngı künnıŋ öte ūiymşyl «şaiyrlaryna» nazar audarǧymyz kelmese de, parasaty biık oişyldarymyzdyŋ asyl mūrasyn arzandatyp, aqyndarymyzdy malǧa en salǧandai «nömırlep» jatqan tırlıkterınıŋ ädebietımızdı mazaq qylu ǧana emes, halqymyzdyŋ ruhyn qorlau ekenın aitpai ketuge dätımız şydamady. Ökınışke qarai, bügıngı taŋdaǧy bızdıŋ Jūmeken şyǧarmaşylyǧyna bergen «ülken» baǧamyz ben «tereŋ» tanymymyz, aldaǧy uaqytta da «ol Mūqaǧalidan keiıngı aqyn» degen tūrǧydaǧy, bır-bırımen salystyruǧa kelmeitın (Būl jaiynda bız keiınırek «Mūqaǧali men Jūmeken» degen maqalamyzda, jan-jaqty toqtalamyz) ekı ülken talantymyzdyŋ ornyn «nömırlep» beruge tyrysqan nadandyqtan aspai qala ma dep, qauıptenemın. Äŋgımemızdıŋ basynda bız ūly aqyndardyŋ ūlttyŋ jany ǧana emes, halyqtyq Ruhtyŋ ülken körınısı de bolyp tabylatynyn aitqanbyz. Endeşe olar jaiynda äŋgıme qozǧaǧanymyzda är sözımızdı ölşep, aqyl-parasatymyzdyŋ tarazysyna salyp, jüregımızdıŋ süzgısınen ötkızıp baryp qana söilegen jön. Oiymyzǧa kelgendı ıstei bersek, künderdıŋ künınde ruhymyzǧa jegı tüsıp, halyqtyq qasietımızden aiyrylamyz. Zaman topyraǧy jasyrǧysy kelgen aqiqatty aitu üşın, ūltymyzdyŋ qasıretın arqalap, jany azapqa tüsken oişyldarymyzdyŋ maǧynasy tereŋ şyǧarmalaryn tüsınıp, laiyqty baǧasyn beruge bılımımız ben aqyl-parasatymyz jetpese, dūrysy ündemei, aqynǧa arzan ataq äperuge tyraştanbai-aq qoiǧanymyz abzal. Jalqy dosym, kelse menı şyn ūqqyŋ: menıŋ-daǧy köp mınım bar, janym bar. Kökıregımnen köre qalsaŋ bır ūşqyn ürleŋder de, mazdatyŋdar jaǧyŋdar. Būl küibeŋmen öter eken jyl qanşa, ūşamyn dep oilamaimyn jelıŋe. Al, egerde keudem toly kül bolsa sol küldei ǧyp öşırıŋder menı de. Men özımdı bailai alam qaterge, sol qaterdı jeŋemın de endeşe. Bar aitarym: arzan ataq äperme, özıŋ de arzan dosym bolǧyŋ kelmese, - degendı ūly aqynnyŋ özı de bızge qaratyp aityp, ösiet etıp ketkenın jadymyzda saqtaiyq. Ne bolsa soǧan jelıgıp, arzan sözdıŋ jelın qumai, Jūmekendei tūlǧalarymyzǧa jüregımızdıŋ tazalaǧymen adal qyzmet etıp, qiyn zamanda ömır süre otyryp, ädılettılık üşın küresıp, şyndyqqa qyldai da qiianat jasamaǧan qaisar aqyndarymyzdyŋ ädebiettegı laiyqty baǧasyn beruge küş salaiyq! Aqynǧa berılgen arzan baǧa, ol halyqtyŋ ruhyna, tanymyna, jetken biıgıne, ūlt bolyp qalyptasu jolyndaǧy keşken azabyna, eŋ aqyry täuelsızdıgı üşın jüzdegen jyldar boiy jürgızgen küresıne berılgen arzan baǧa bolyp tabylady. Mäŋgı ölmeitın sözderı älı myŋdaǧan jyldar boiy janymyzdy terbep, ruhymyzdy kemeldendıre beretın ūltymyzdyŋ ūly aqyny Jūmeken Näjımedenov şyǧarmalarynyŋ laiyqty baǧasyn beru endıgı uaqytta bızdıŋ boryşymyz ǧana emes, abyroimen atqaratyn mındetımızge de ainaluy tiıs. Ädebietımızdıŋ aldynda tūrǧan osy bır abyroily ıske qolymyzdan kelgenşe ülesımızdı qosuǧa niet tanytyp, ūzaq jyl ötkennen keiın (Toqsanynşy jyldardyŋ soŋynda aqyn şyǧarmaşylyǧy jaily «Qazaq ädebietı" gazetıne maqala jazǧanbyz) Jūmekenge qaita oralyp, jyr jinaqtaryn taǧy bır paraqtap, aqyn tvorchestvosy jaiynda ülken eŋbek jazuǧa belımızdı bekem buyp otyrǧan jaǧdaiymyz bar.(Jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
