Meniń óz ákemniń dúnıeden ótkenine de on jylǵa jýyqtady. Keıde aýylǵa barǵanda ákemdi saǵynyp, sýretterin qaraımyn, qara dıplomatyn aqtaramyn. Burynda «dıplomat» atalatyn qol sómke ustaý sán bolatyn. Sol dıplomatyna jeke qujattaryn, ózine unaǵan gazet qıyndylaryn jáne óziniń qoljazbalaryn uqyptap, jınap júretin. Aýylda zeınetke shyqqansha tarıh páninen sabaq bere júrip te, odan keıin de aýyldyń áralýan áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerin kóterip, respýblıkalyq gazetterge úzbeı maqala jazyp turdy. Maqalalarynda elge eńbegi sińgen azamattardy, el qorǵany bolǵan batyrlardy, soǵys ardagerlerin de jas urpaqqa úlgi-ónege etip jazǵan edi. Ult ádebıeti, halyq tarıhy ony ómir boıy qyzyqtyrdy. El aýzyndaǵy eshkim estimegen shejire-ańyzdardy jınaqtap, gazet betine jarııalaıtyn da ádeti bar-dy. Qajet bolǵan jaǵdaılarda ákim-qaralardyń aldyna baryp, óziniń emes, aýyldyń máselesin asqan ádeptilikpen jetkize alatyn sózge sheshendigi de, qoǵamshyl batyldyǵy da bar edi. Sonyń nátıjesinde, ondaǵan jyl boıy jyrtyǵy jamalmaǵan aýylǵa kiretin kúre jol jóndelip, aýyl, kóshe ataýlary ózgertilip, jańa ýaqyt talabyna saı kelbet ıelendi. Eńbegi eleýsiz qalǵan joq, ákem Mámı Ábdiqululy Shý aýdanynyń qurmetti azamaty atandy, QJO múshesi de bolatyn. Sol aıaýly ákemniń qol sómkesinde saqtalyp qalǵan 300-ge tarta jarııalanymdaryn saǵyna aqtaryp, qaıtara oqyp otyrǵanymda, sarǵaıyp, julymdanǵan qoljazbaǵa kózim tústi. O basta ájepteýir qomaqty kúndelik bolǵanyn merzimderinen ańǵarýǵa bolady. Oqı jóneldim. Oryssha jazylǵan Uly Otan soǵysy maıdangeriniń kúndeligi! Sezgenim..
Ákem bul kúndelikti taýyp alǵan da, jazyp-jarııalap úlgermeı ómirden ozǵan... Ne degen ókinishti, odan beri de onshaqty jyl ótipti. Aýylda qalǵan inim kórdi me, kórmedi me, sharýaqor oǵan ne kiná?.. Men de jumysbastymyn, qaladan anda-sanda ǵana at izin salamyn. Qoıshy, jerden jeti qoıan tapqandaı boldym desem qatelesermin! Birese qýandym, birese jyladym. Ári kimge ne derimdi bilmeımin, bala-shaǵymda aýyl balalarymen soǵys oıynyn oınaıtyn, ákem ákep beretin on san soǵys týraly kitaptardy oqyǵanda, soǵys týraly kınolar kórgende, atalarymnyń soǵys jaıly áńgimelerin tyńdaǵanda, ájemniń soǵysta habarsyz ketken týys-baýyrlaryn joqtaǵanda eńirep qosyla jylaıtyn meniń osy sáttegi kóńil-kúıimdi eshkim túsine almas. Sonaý «Uly Otan soǵysy atalǵan» qan maıdannan jeti jyl degende elge aman oralǵan qazaq sarbazy, maıdanger atam, aıaýly ákem ǵana emes, ózim de kózin kórgen, tizesine otyrǵyzyp, basymnan talaı sıpap, meıirlene qaraıtyn aýyldyń ardaqty aqsaqaly atanǵan Jambyl oblysy, Shý aýdany, Aqsý aýylynyń túlegi Satar Ysqaqovtyń 75 jyl saqtalǵan maıdanger kúndeligi!.. Búgin meniń qolymda!.. Eriksiz kózimnen jas tógildi. Kólemi osy kúngi úlken jalpy dápterdeı uzynsha, bastapqy betteri men sońǵy betteri joǵalǵan, sarǵaıyp, tozyǵy jetkenmen, qalǵan ortańǵy betteri ájepteýir kólemdi, biraq jyrymdalǵan. Alaıda, zııaly ofıerdiń kók sııaly avtoqalammen qalypqa salǵandaı ásem jazýy aıqyn oqylady. Sharýaqor inimmen qoshtasyp, Almatyǵa jedel júrip kettim.
Úıge jetken soń, kúndelik ıesi maıdanger Satar Ysqaqov týraly mektep qabyrǵasynda júrgenimde 1974 jyldyń 11 jeltoqsanynda aýdandyq «Shý óńiri» (№148, 4313) gazetinde jarııalanǵan «Erlik eskirmeıdi» degen maqalamdy taýyp aldym. Bul maqalanyń jazylýyna ózimniń atam sebepker bolǵan edi. Aýylda maıdangerler jıi bas qosatyn. Ásirese, sholaq kóshede turatyn Satar aǵa (men ol kisini aǵa deıtinmin, jasy ákemnen úlken, atamnan azdap kishi bolatyn) meniń atama sálem berip, jıi keletin. Dastarqan jaıylyp, shaı kelgende, basqa kórshi maıdangerler de jınalyp qalady. Kúreń shaımen, aq sýdy qosa ishken maıdangerler áńgimesi qyza túsedi. Biz oıyn balasy bolsaq ta, olardyń soǵys týraly áńgimelerine qulaq sala júremiz. Fashısterdiń konlagerinde bolǵan (ol da erlik eken, keıin bildik) Astarqul Týǵanbaev degen bir aǵaıyndas atamyz ataqty Mustafa Shoqaı kómegimen tutqynnan azat etilgenderin, Shoqaıdy konlagerge kelgende óz kózimen kórgenin ylǵı aıtyp otyratyn. Ol kezde Shoqaı esimin estigenmen, biz – bala, ne uqtyq deısiz? Biraq, ol atamyz basqalardyń áńgimesine kóp qosylmaıtyn, tipti soǵys jaǵdaılary týraly jaq ashpaıtyn. Tek ay sýdy jutyp alsa, únsiz jylaı beretin. Ony kórip, kınolardan nebir soǵys tragedııasyn kórip, qatty áserlenetin biz de jylap alatynbyz. Keıin qonaqtar tarqaǵan soń, atamnan Astarqul ata nege jylaıdy dep surasam, Astarqul atanyń fashıstermen qandy shaıqasta qapyda tutqynǵa túsip qalyp, kóp azap kórgenin, alaıda sol erligi men órligin eshkimge aıta almaı ishteı tunshyǵyp jylaıtynyn uqtyryp edi. Keıin bilsek, Keńes tusynda soǵys tutqyndary qandaı qankeshýlerdi bastan ótkizip, shaıqassa da, aqtalyp, elge oralsa da, stalındik qatal tártiptiń qurbandary bolyp, buǵyp ómir keshken eken. Al, Satar aǵa men meniń atam soǵysta qyrshyn ketken qarýlas dostaryn eske alǵanda ǵana qamyǵyp qalatyn. Men bul jaılardy bilgen soń, ol kisiler kelesi bir jıynda taǵy jylasa, qosyla jylaıtyndy shyǵardym. Ásirese, kóp azap shekken atany aıap jylaıtynmyn. Bundaıda ájem meni syltaýmen syrtqa jumsap jiberetin edi.
Meniń atam da, Satar aǵa da maıdanger, aýyldyń kóp adamdarynan bilim-biligi, saýaty da artyq, ekeýi de kitap oqyǵysh, ári kolhozdyń betke ustar belsendileri, ekeýi de keńsede qyzmet isteıdi. Kıim kıisteri de uqsaıdy, áskerde bolǵandyqtan ba, boılaryn tik ustap, taza júredi. Ózge aýyl adamdarynan ózgeshe kórinedi. Ekeýi de oryssha kıimnen góri, kıtel men galıfe kıedi. Meniń atam basyna qyrym shlıapa, jyl mezgiline qaraı aıaǵyna týflı ne hrom etik kıetin. Al, boıy atamnan áldeqaıda bıik, suńǵaq deneli Sattar aǵa kıtel, galıfege qosa, basyna ylǵı áskerı fýrajkaǵa uqsas bas kıimin kıip júrgende, áskerı qolbasshyǵa uqsaıtyn, áskerdegi daǵdysymen keıde oryssha da sóılep ketetin. Jurt olardy «sypa adamdar» dep erekshe qurmet tutatyn. Iá, olar meniń esimde osy beınelerinde qalyp qoıdy.
Birde meniń atam men Satar aǵa ońasha otyrysty. Sirá, jumys babymen bolsa kerek. Báribir, olar qan keshken maıdandaǵy ómirlerin eske almaı qoımady. Men atamnyń erke nemeresi bolǵandyqtan, ádettegideı tizesine shyntaqtaı otyryp, soǵys jaıyna qulaq tiktim. Sonda atam áńgimesin úzip, maǵan: «Qaraǵym, men soǵysta uzaq bolǵanym joq. Aıaǵymnan jaralanyp, tez qaıttym. Al, myna Satar aǵań qandy soǵysty kóp kórdi. Áńgimesin aıtsyn, sen jazyp al da, maqala jaz», – dedi. Álgi «Erlik eskirmeıdi» degen maqalam osylaısha jeńistiń 30 jyldyǵyna arnalyp jazylǵan edi.
Endigi sátte Satar aǵanyń kúndeligindegi derekterdi baıaǵy bala kezimde jazǵan maqalamdaǵy málimettermen salystyryp oqı bastadym. Maqalada: «El basyna kún týǵanda Satar aǵa týǵan aýylynan jastaı maıdanǵa attanyp, Ońtústik Don maıdandarynda, sondaı-aq, Stalıngrad pen Belorýs maıdandaryna qatysyp, óz Otanyn qandy qol fashısterden azat etken bolatyn. Sóıtip, Satar aǵa búkil halyq ańsap kútken jeńis kúnin Latvııa respýblıkasynyń Shaýlıaı qalasynda qarsy alǵan edi», – deppin. Buǵan qosa, Satar aǵanyń belsendi kommýnıst, aýyldyq sovettiń depýtaty, kolhozdyń partorgi, odan soń kadrlar bóliminiń meńgerýshisi bolyp qyzmet atqarǵanyn da qaldyrmaı jazǵan ekenmin. Sondaı-aq, maıdangerdiń keýdesi tolǵan orden-medaldaryn da aýyz toltyra aıtyppyn. Iá, solaı deıik.
Al, 75 jyldan beri sarǵaıyp jatyp, oıda joqta tabylǵan áıgili Uly Otan soǵysynyń sańlaq sarbazy, talaı qan keshýlerden ótken maıdanger Satar Ysqaqovtyń nebir surapyl kúnderdi bastan keshirse de, joǵalmaı elge ózimen birge jetken, qandy soǵystyń syn saǵattarynda janyn pıda etýge bar jas jaýynger etjúreginiń ystyq taby saqtalǵan eski kúndelik ne deıdi?!.
Kúndeliktiń bastapqy, ortańǵy, sońǵy bólikteri jyrymdalyp, solardan qalǵandary ǵana saqtalǵany málim. Kúndelik zamanyna saı oryssha sóıleıdi, oǵan renishińiz bolmasyn.
Jaýynger kúndeliginiń qolymyzǵa tıgen jyrtyndysy 48, 74, 126, 143 better bolyp, jamalyp-jasqalǵan. Osyndaı betterdiń bolýy o basta kúndeliktiń óte qomaqty bolǵanyn kórsetedi. Joǵarydaǵy azat joldy oqı bastaǵannan-aq, maıdan ishine enip ketkendeı boldym. Jasymnan maıdangerler áńgimesine qanyq, onyń ústine «Iarost» atty kınohıtti qaıtalap kórip alǵan men Satar aǵanyń sap-cary bop sarǵaıyp ketken, soǵystan oralǵan jarymjan jaýyngerdeı jarym-jartylaı osy kúnge jetken, maıdanger atalarymnyń meıirban ısin tanaýyma ákelip, júregimdi eljiretken kúndeligin kúrsine otyryp, oqı bastadym.
Kúndelikte 1944 jyly Lıtva derevnıalaryn azat etken kezderindegi fashısterdiń turǵylyqty halyqty qorlap, azaptaǵan jantúrshigerlik áreketterin ashyna jazady. «Bir úıge kirdik. Shal men qorlanǵan on jeti jasar qyz ǵana qalǵan. Olar bizdi túsinbeıdi. Jaqsy adamdar» deıdi.
Kúndelik ıesi tabıǵatty da adam sezimine qabystyra sýretteýge sheber-aq. Biraq, shyny solaı. «Tórt kúz boıy soǵystamyz. Kúzgi soǵys kúnderin sýretteýge sóz tappaımyn. Azapty kúnder. Keıde ólgiń keledi, al ol jaýyz ólim kúnde seniń tóbeńde jáne barlyq sumdyqty kórýge májbúr etedi. Biraq, nege osyndaı sumdyq kúnderde ótken jaqsy kúnder eske túsedi. Qaıtyp kelmeıtin...», – dep qamyqqanmen, armanshyl jas qazaq jigitiniń rýhy myǵym sekildi. Kúndeliktiń keıbir betterine oryssha áskerı lırıkalyq óleńder de jıi kezdesedi:
«Noch temna ne vıdno v nebe lýna,
Kak ýstalyı soldat dremlet taıga,
Tolko vdalı za rekoı, gde-to boe molodoı
Pesnıý poet ı zvýchıt tıho ona...»
Árıne, jaýynger Satar sol kezdegi naǵyz «sovet soldaty» edi ǵoı. Maıdanda oryssha sóılesken, oryssha ándetken. Sirá, buǵan ol kináli me?.. Degenmen, jazbalarynyń keı tustarynda mynadaı joldar kezdesedi: «Kóńil-kúıim onsha emes. Aýyldan hat joq». Rasynda, jeti jyldan keıin oralǵan sarbazdyń saǵynyshy tolastar ma?!
Kúndeliktiń endi bir betinde, 1944 jyldyń maýsymynda nemisterdiń Vıtebsk qorǵanyn buzǵandaryn, Kaýnasty alǵandaryn, shildedegi Vılnıýstegi surapyl soǵystardy sıpattaıdy, 600 tutqyndy qolǵa túsirgenderin baıandaıdy. Nemis tylyna tereń kirgende, taǵy bir Sıdorov degen qarýlasy kóz jumady. Shataılo alty nemisti jaıratady. Osy bir sát týraly kúndelik ıesi mynadaı joldar qaldyrypty: «Bir frı Shataıloǵa jalynyp: «Arbaıten Moskoý» dep áıeli men balalarynyń sýretin kórsetti. Ony da atty». Osy kezde óz basy kózboıaýshylyqpen áreket istep, orys soldaty formasyn kıip alǵan «eki frıti torǵaıdaı top» etkizgenin jazǵan.
Budan ary qaraıǵy kúndelik mazmunyn berer bolsaq, polk urys salyp, batysqa qaraı jyljı beredi. Polk komandırleri jıi aýysady: Kovrıgın-Kýrkov. Prýssııa shekarasyna jetkende beıbit turǵyndar azat etýshilerin qýana qarsy alady. Sol kezde dıvızııa komandıri, gvardııa maıory: «Po fashıstskomý logový ogon!» – degen uran tastaıdy. Sol kúni fashıstik Germanııa shekarasyna jetkende erekshe qýanǵandaryn, soǵys bitti dep oılaǵandaryn jazady. Nemis qalalaryn alǵanda, keńes áskerleri nemis halqynyń jaıly turmysta, baı turatynyna kózderi jetkenin, sóıtip olardyń qańyraǵan záýlim saraılary men jaılaryn talan-tarajǵa salyp, oljaǵa batqanyn da jasyrmaı jazady. Biraq, qazaq sarbazy Satar ata-babasynan boıyna sińgen qasıetimen «búlingennen búldirgi almaıdy». Kerisinshe, Satar sekildi sanaly, tekti jaýyngerler nemisterdiń sondaı sándi, baqýatty turmystaryna qaramastan basqynshylyqqa barǵanyn aıyptaıdy. Sonymen qosa, keńes ofıerleriniń qaısysy da ultyna qaramastan, sol kezdegi nemis turǵyndarynyń baı, mádenıetti ómirin, tipti sándi kıim kıisterin kórgende, óz ómirlerinen, keńestik saıasattan túńilgenderin de baıqatady.
1944 jyldyń 1-10 jeltoqsanynda jazǵan bir jazbasynda S. Ysqaqov óziniń vzvod komandıri 1902 jyly týǵan mordovalyq shal, Karelo-Fın kompanııasynyń 1939 jylǵy qatysýshysy Matrenın ekendigin kórsetedi. Osy tusta Stalın buıryǵyn oqyp-úırenip jatqandaryn da keltiredi. Biz bulardy tarıhı derek bolǵandyqtan qaperge aldyq. Osy 1944 jyldyń 30 jeltoqsanynda nemisterdiń qorǵanysyn buzyp, olardy Shyǵys Prýssııadan qýý maqsaty kózdeledi. «1944 jyldyń 31 jeltoqsany jáne 1945 jyldyń 1 qańtary» dep belgilegen jazbasynda «1945-shi Jańa jyl keldi. Bizdiń soıalıstik Otannyń jaýdy jeńetin jyly. Soldattar men ofıerler kóz ilmedi, bári áldeqandaı ózgeristi kútti. Dańqty 1944 jyldyń sońǵy mınýtynda túrli-tústi raketalarmen salıýt atyp, maıdan Jańa 1945 jyldy qarsy aldy. Jaý alysta emes edi. Eki saǵattan keıin frıter de Jańa jyldy qarsy aldy. Saǵat túngi tórtte óli tynyshtyq ornady. Jańa jyldy qarsy alý aıaqtaldy. 2-qańtar kúni nemister ıntensıvti túrde alysqa atatyn qarýmen oq atty» dep jazypty. Maıdan dalasy kóz aldyńa keledi. Kúndelik ishi toly qan maıdan, ishinde júrgendeımin, kóz almaı oqyp otyrmyn.
1945 jyldyń 3-4 qańtarynda nemister kúsheıe túsedi, bular ornalasqan aýdanǵa shabýyl jasaıdy. Osy kezde mashınadaǵy polktyń traktor slesary (dánekerleýshisi) jan tapsyrady. Satar sarbaz: «Óte jaqsy maman, joldas edi. Ózi qartań edi. Otbasy qaldy» dep ókinish bildiredi. Osyndaı jaǵdaılar kezinde jaýynger jas Satar aýyldan hat alady, ýaqyt bolmaǵandyqtan, jaýap jaza almaıdy. Óıtkeni, kezekti operaııaǵa daıyndalyp jatady. Aımaqqa baǵdar jasaý úshin, qarsylastyń qorǵanysyn baqylaý úshin bulardyń polkyna eki ushqysh keledi. Blındajda solarmen áńgimelesedi. Osylaısha solarmen aımaqty baǵdarlap, sharttasyp almasa, jaý dep ózderin bombalap qoıýy da múmkin eken. Óıtkeni, áýeden aımaqty anyqtaý qıyn eken.
1945 jyldyń sáýirinen ári úzbeı jazyp otyrady. «1945 jyl 9 sáýir» dep bastalady. Budan joǵaryda bir azat jol bar, osy azat jol kúndeliktiń basy bul better emes ekenin tolyq dáleldeıdi. Al, álgi azat jolda: «Gorod Kenıgsberg ne prestýpnoı krepost – gorıt vo vsıý. Etot dym, nastoıaıı vıd Kenıgsberga vspomınaet mne, Stalıngradskıe dnı, kogda frıy bylı v Stalıngrade» dep jazylǵan. Men úzindini ádeıi, aýdarmaı berip otyrmyn. Satar sarbazdyń jazýy qandaı ásem ekeni, sóılem qurýdaǵy saýattylyǵy, orys tiline júıriktigi bylaı tursyn, soǵys keıpin janymen sezingen sýretkerligin aıtsańyzshy?!. Demek, derekter S. Ysqaqovtyń Stalıngrad maıdanynda bolǵanyn dáıekteıdi.
Bir qyzyǵy, kúndelik jazylǵan jalpy dápterdiń baspa qoıǵan bet sandary bar eken. Joǵalǵan betterdi soǵan qarap ajyratýǵa bolady.
1945 jyldyń 16 qańtarynda polkty oń flangige laqtyrǵanyn, leıtenant Shıshkomen birge Shyǵys Prýssııada táýlik boıy fashısterge qarsylasyp urys júrgizip jatqandaryn, podpolkovnık Kımniń jaıaý ásker polkin qoldap kele jatqandaryn baıandaıdy. «Kım shynynda naǵyz batyr, bundaı komandırdi kórgenim joq» dep tańyrqaıdy. «Túni boıy frıter basyp alǵan 1-shi transheıada otyrdyq. Óte sýyq. Eshteńe isteı almaısyń. Buıryq solaı» dep jazady. Prýssııada nemis transheıasy qasynda jedel pýnktte (OP) otyrady. Sumdyq boran. Qarsylastary alystaı bastaıdy. Polk qar ústine túnep shyǵady. «Qar astynda jatqanda jel soqpaıdy, jyly» degenin qaıtersiń.
Kúndelik ıesiniń baıandaýynsha, kelesi kúni oń flangiden nemister qarsy shabýylǵa shyǵady. Bulardyń bólimshesi oq jaýdyryp, jaý shabýylyn toıtarady. Jaıaý ásker seldirep qalady. Shabýyl jalǵasa beredi. Endi batysqa bet alady. «Nemisterdiń, bizdikilerdiń ólikteri jatyr. Sumdyq kartına!» dep júregi ezile jazady. Osy sátter týraly bylaı deıdi: «Men qashan tamaq iship, uıyqtaǵanymdy umyttym. Zeńbirekte otyrmyn, kereń sııaqtymyn. Volodkanyń daýsyn ázer estidim. Ol «Ia ýmrý, ıa ýmrý..» degen ándi aıtyp jatyr...». Osylaı Prýssııada urys salýmen kele jatqan ásker qalanyń bir syqaǵan baılyqqa toly úlken saraıynyń jertólesine qashyp tyǵylǵan avtomatshy frıterdi on snarıad jiberip, talqandaıdy. Polk soǵys áreketterin júrgizip, kúni-túni júrip kele jatady. Jol jıeginde qıraǵan tehnıka, ólikter. Kenıgsbergke bettep bara jatady. Instenbýrg qalasyn da jaýdan azat etedi. «Qalada eshkim joq. Bir shal ǵana qalǵan eken...» deıdi. Osy kúni jaý artıllerııasy oq jaýdyryp, snarıad bes sharshydaı jerden jarylyp, Satar jaralanady. Kóptegen qarýlastary mert bolady. Sóıtip, Darkemen degen birde-bir turǵyn qalmaǵan qalaǵa jetedi. Bir ıesiz úıge kirip, jylynady. Budan ári ońtústikke bet alady. Keshke qaraı qashyp bara jatqan prýssaktardy qolǵa túsiredi. Kúndelik ıesi prýssaktardyń óte jaqsy kıinetindigine nazar salady.
Sarbaz kúndeliginiń baıandaýynsha, polk áskerleri Kenıgsbergtiń ońtústik-batysyna qaraı jyljyp keledi. «Jaýdy tyqsyrǵan jaýyngerler kóńil-kúıi jaqsy. Jaý qarsylyǵy joq. Aýa-raıy ylǵaldy». Bir qyzyǵy, ashyqqan áskerler jolda kezdesken sıyrlardyń baýyryn alyp jep, etterin shuńqyrǵa tastap ketedi eken. Óıtkeni, olardyń etti pisirip jeýge mursaty joq ekeni túsinikti ǵoı. Satar jaýynger kúndeliginiń osy bir tusynda Grısha Oksylenko degen qashannan birge júrgen dosynyń traktor shynjyrtabanyna bórene qoımaq bolǵanda, taǵy bir saýsaǵynan aırylǵanyn kúıinishpen jazady.
Baıanshynyń aıtýynsha, aqpan aıynda avıaııa jaqsy áreket etedi. Eki kún qatty soǵys bolady. Nemister de óltire ot shashady. Jaıaý ásker, artıllerııa jáne mınomet kúshimen jaýdy alady. Biraq, jaıaý ásker qatty qyrylady. Osyndaı bir jaýdy yqtyryp, sál tynystaǵan bir sátterdi eske alyp: «Orman ishindemiz. Shalash, pesh jyly sııaqty. Bastan snarıad jaýǵanda shalash qaýipti» dep jazady.
1945 jyldyń 13 qańtaryndaǵy jazbasynda jańa komandıri podpolkovnık Spesıpevty tanystyrady. Sondaı bir sál damyldaǵan kezde, eki júz gramm «dári» úlesip alatyndaryn da jasyrmaıdy. Aýylǵa hat ta jazady. Kúndeliktiń osy bir tusynda: «Qorǵanysqa kóshtik. Volodıa Kýrochkın ekeýmiz jaqsy blındaj jasadyq. Barlaý kúsheıedi. Bul kóp nárseden habar beredi. Qys sýyq emes, qar juqa. Aýa raıy keremet. Osyndaı jaǵdaıda, bárin umytyp, ómir súrgiń keledi, ómir súrgiń keledi. Ár soldat aınalasynda kóleńkedeı júrgen ólimdi umytady. Múmkin, ómir solaı shyǵar. Ár adam osylaı bolashaǵyn oılaıdy jáne óz basynda qııaldaıdy. Men oılaımyn, árbir adam aınalasynda júrgen ólimge senbeıdi. Ár soldat soǵysqa bara jatyp, tek ómirdi armandaıdy» dep jazady-aı, qaıran jas. Dosynyń ólimin, armanyn aıtady. «Ol meniń aldymda jatyr. Jaý mınasy júregine tıgen, basyn jaryp ketken, mıy bas súıeginen shyǵyp jatyr... Ol endi armandaı almaıdy. Ol jas ómirin berdi. Ol tabıǵat bergen mahabbatyn berdi, máńgige súıikti áıelimen qoshtasty. Áıeli de onyń oralýyn armandaıdy ǵoı!..», – dep áldebir dosyn zar shege joqtaıdy.
Maıdanger S. Ysqaqovtyń óz aýzynan jazyp alǵan meniń bala kezdegi maqalamdaǵy málimetter onyń óz qolymen jazǵan derekterimen sáıkesip jatyr: «1945-jyldyń 14-qańtarynda armııa generaly Chernıahovskııdiń qolbasshylyǵymen úshinshi Belarýs maıdanyna ótý týraly buıryq alyndy» dep jazady. Sol kúngi soǵys jaǵdaıyn orys tilinde anyq ta qanyq jazady. Derekter naqty kúndelik betinen alynyp otyrǵandyqtan, úzindiler bergende sandar men tynys belgilerin, sóılem qurylysyn, sóz ekpinin ózgertpeýge tyrystyq: «Saǵat 7-de artdaıyndyq bastaldy, myńdaǵan snarıadtar men mınalar ysqyryp, ókirip frıter basyna jaýyp jatty. Jer jarylyp, aspan qaqyrady. Áýede bizdiń shtýrmovıkterdiń birinshi toby paıda boldy, olar da ózderiniń ajal qushtyratyn ottaryn qarǵys atqyr frıterdiń basyna jaýdyryp barady. Ońbaǵan nemister óziniń sońǵy ottaryn bizdiń jaqqa baǵyttaýda. Bes mınýttan keıin bizdiń jaıaý ásker kóterilýi kerek. Nemisterdiń aldyńǵy qorǵanysyna shabýyl jasaıtyn bolamyz». Mine, Satar sarbazdyń osy jazý mánerinen-aq, onyń tekti adamnyń urpaǵy ǵana emes, sana-sezimi, oı-órisi óte joǵary azamat bolǵandyǵy tanylady.
Sáýirde Prýssııany azat etkenderin, fashısterdi tutqyndaǵandaryn baıandaıdy. Al, mamyr aıynda polk áskerleri Latvııaǵa jol tartady. Jeńis kúnin kishkentaı stanııada qarsy alady. Sol jyldyń 10 maýsymynda bul polk eshalonǵa otyryp, belgisiz bir jaqqa bet alady. Jaýyngerler ózdiginshe japon soǵysyna bara jatqandaryn boljaıdy. Jol boıy Grısha, Volodıa atty dostarymen ázil-áńgime aıtysyp, jol qysqartyp kele jatady. Áskerı eshalon Smolensk, Saratov qalalaryn t.b. eldi mekenderdi basyp ótip qazaq dalasyna jetkendegi keýdesi saǵynyshqa tolǵan sańlaq Satardyń qandaı kóńil-kúıde bolǵanyn men sizderge aıtyp jetkize almaspyn. Ásirese, 1945 jyldyń 11-maýsymy kúni Shý stanııasynan poıyz júıtkip ótip bara jatqanda terezesinen telmirip, jeńisten soń da týǵan jeriniń topyraǵyn súıe almaı, óz úıine bas suǵyp kire almaı oralar-oralmasy belgisiz alys saparǵa attanyp bara jatqan jaýynger Satardyń kúndeliginde kóz jasymen jazylǵan joldardy meniń de oqýǵa dátim shydamady.
Sóıtip, eshalon shildede Monǵolııa jerine jetedi. Sýsyz dalamen júredi, birde ystyq, birde sýyq, aýa raıy aınymaly eken.
Kúndelik baıanynsha, 1945 jyldyń 9 tamyzynda Japonııada bolady. Tańǵy ýaqytta Manchjýrıa shekarasyna ótedi. «Eshkimdi kestestire almaısyń. Adam ǵana emes, japondy da, tipti tóbeshik, qyrattan basqa eshteńe joq. Úlken Hıngan qyraty alys emes. Tamyz túgel jer kezý boldy, azapty joldar. Stalın soldaty úshin esh qıyndyq bolmaýǵa tıis» dep «sovet soldaty» ózin jigerlendirip qoıady.
Kúndeliktiń bir tusynda: «17 tamyz 1945 jyl. Hıngan taýynda turmyn. Barlaýdamyz. Onsha tereń emes ózen aǵyp jatyr. Men Zadorınmen derevnıaǵa bardym. Ekeýmiz qańǵyryp júrgen samýraıdy ustap aldyq, óltirmedik. Biz ony kıindirdik, tamaq berdik...» dep jazypty. Osy jyly tamyzda Manchjýrıanyń Vanemıao qalasyna kelgen áskerler lager qurady. Osy tusta jat elde kórgenderin baıandap: «Baratyn jer joq. Grısha, Volodıa úsheýmiz sýretke tústik. Bul qalada men qytaı qııaryn kórdim. Uzyndyǵy bir metr, eni jeńnen sál qysqa» dep jazady. Jáne 3 qyrkúıektegi jazbasynda: «Sovet halqynyń japondy jeńgen kúni! Jylyna eki tarıhı jeńis!» dep qýanyshyn bildiredi. Osy jyly óziniń aýyldan elý segiz hat alǵan qýanyshyn da túrtip qoıady.
Atalmysh jyldyń qazan aıynda Shyǵysqa qaraı 180 shaqyrym jyljyp, taǵy lager qurady. Biraq, qatarlaryndaǵy qart jaýyngerlerdi úılerine qaıtarady. Al, óte uqypty, jaýapkershiligi men patrıottyǵy erekshe S. Ysqaqovqa áskerı qyzmet boıynsha kýrsanttarǵa sabaq júrgizý mindeti júkteledi.
Sonymen, sarbaz S.Ysqaqov óz bólimshesi quramynda 1946 jyly 15 qańtarda Koreıanyń Heıdzıo qalasyna keledi. Bunda da kýrsanttar mektebine sabaq beredi. Sondaǵy sibirlik Vıktor Pıantoev, Vladımır Andreevskıı, Vıktor Paseka degen súıikti shákirtterin yqylaspen ataıdy. Ónegeli saıası jetekshiligi úshin vzvod komandıri, gvardııa leıtenanty Kovıkovtyń, gvardııa kapıtany Kýrkovtyń alǵys hattaryn alady.
Al, 21 qańtar kúngi jazbasynda «sovet soldaty» bylaı depti: «Traýrnyı den dlıa nas. Den smertı V.I. Lenına. Byl mıtıng». Bul kúni Satar shákirtterimen birge teatrǵa da barmaı, aýyldan zaryǵa hat kútip, kóńilsizdeý kúı keshedi. Alty jylǵa sozylǵan áskerı jaǵdaı, áskerı tártip, biryńǵaı surqaı ómir kimde de bolsa sarǵaıtpaı ma?! Bylaı qaraǵanda, Shyǵysta sıyr quımyshaqtanyp bitpeı qoıǵan sol sum soǵystyń aıaǵynda da talaı keleńsiz jaılar bolǵanǵa uqsaıdy: «17-naýryz kúni Sovet Odaǵynyń batyry, kapıtan Kýrkov oıda-joqta ózin-ózi atyp mert boldy». Kúıinish bildiredi.
1946 jyldyń 23 aqpanyndaǵy jazbasynyń oryssha nusqasyn keltireıik: «Parad prınıal chlen voennogo soveta 25 armıı General-maıor... Vrýchıl tam je orden I Kýtýzova ı 2/3 brıgady orden Sývorova. Radostnyı den. Teper ý nasheı gvardeıskıı znamıa prıkreplen 3 ordena». Osy tustaǵy «2/3» degendegi «2» nemese «ch» áripi ekeni belgisizdeý ekenin, boljammen jazǵanymdy ashyq aıtýǵa tıispin. Degenmen, Satar maıdangerdiń gvardııa bólimshesi ordender ıelengeni anyq deýge negiz bar.
Naýryz aıynda da sol Heıdzıoda bolady. Qalany baqylaıdy. Ár jerde kisi óltirý baıqalady. Soǵystyń sońǵy úni ósher emes. Sabaq beretin áskerı mektebi halyq garnızonyna ótedi. Qalada komendanttyq baqylaý júrgizý S. Ysqaqovqa tapsyrylady. Mine, kúnder osylaı syrǵı bergenge uqsaıdy. Kúndeliktiń aıaǵy saqtalmaǵan. Sondyqtan, jaýjúrek jaýynger Satardyń soǵystan naqty qaı kúni elge qaıtarylǵany málim emes. Alaıda, osy 1946 jyly elge oraldy dep jobalaýǵa ábden bolady. Soǵystyń sumdyǵyna onyń kúndeligi arqyly kóz jetkize otyryp, Satar sarbazdyń osyndaı ot maıdannan elge aman oralǵanyna tańqalasyń, táýbe etesiń.
Men bala shaǵymda ardaqty el aǵasy bolǵan, jaýjúrek maıdanger Satar Ysqaqovtyń kózin kórip, az-kem tildesip qalǵanyma ózimdi baqytty sanaımyn. Biraq, men 1976 jyly mektepti bitirip, Almatyǵa oqýǵa attanǵannan keıin soǵys ardageri Satar Ysqaqovty kórmedim desem bolady. Ol jıi izdep keletin atam da sol jyly dúnıe saldy. Aýylǵa bir kelgenimde, ájemnen atamnyń syrdeske joldasy, ári inisi Satar aǵa jaıyn surap edim: «E-e, Satar aǵańdaı narkesken jigitterdiń baǵasyn biletin adamdar bul zamanda azaıdy ǵoı. Zeınetke shyǵyp, aýrýhana kúzetshisi bolyp istep júr. Otbasy qamy ǵoı. Anda-sanda: «Jeńeshe, qalaısyz?» – dep tóbe kórsetip qoıady. Ózi dimkástaý ma, qalaı?..», – dedi. Budan ári qozǵamadym. Uzaq jyldardan keıin abzal azamattyń ózi de, aıaýly jary Marııagúl apaıdyń da dúnıeden ótkenin estidim. Artynda qalǵan uly Rahat, qyzdary Raıa men Lázzat aýdan ortalyǵy Shýǵa qonys aýdarypty. Jaqynda maıdangerdiń uly Rahatty izdep taýyp, telefon arqyly habarlastym. Shúkir, aıbyndy sarbazdyń nemere-shóbereleri bar eken. Suraǵyma oraı, Rahat ardaqty ákesi Satar Ysqaqovtyń 1988 jyly 69 jasynda dúnıeden ótkenin aıtty. Biraq, men sodan bergi ýaqytta Jambyl oblysy Shý aýdanynyń Aqsý aýylynda ómir súrip, qyzmet etken maıdanger Satar Ysqaqovtyń esimi eshbir eskerýsiz-eleýsiz qalǵanyn sezindim.
Al, Satar Ysqaqovtyń urpaqtary ǵana emes, qalyń Shý eli sonaý Uly Otan soǵysynyń qan maıdanynda ot pen sý keship, qandyaýyz basqynshylarmen betpe-bet shaıqasta aıbaryn asyra bilgen, batystaǵy fashıst pen shyǵystaǵy samýraıdy jeńý jolynda jer tósenip, muz jastansa da qazaq degen batyr babalarynyń namysyn bermeı, elge jetkende de eleýli eńbegimen el aǵasy bola bilgen, bekzat minezdi, bilimdar azamat, qabyrǵasy qaıyspas qaısar maıdanger Satar Ysqaqovtyń asyl beınesin aldaǵy Uly Jeńistiń 75 jyldyǵynda ǵana emes, qashanda umytpaı, urpaqqa úlgi eter degen senimdemiz. Sebebi, beıbit ómirde de eleýli eńbek etken, qan maıdanda da qajyr tanytyp, sandaǵan medaldar men eki birdeı Dańq ordendin ıelengen S. Ysqaqovtyń rýhy búgingi tańda qandaı qurmetke de laıyqty bolsa kerek.
Jalpy, biz osy maqalamyzda dańqty ardager S. Ysqaqovtyń Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń 75 jyldyǵy qarsańynda tabylǵan, osynshama ýaqyt boıy maıdangerdiń ózi týǵan aýylynda jatsa da, kóptiń kózine ilinbegen qundy da qupııa, júrek qany, kóz jasy tamǵan kúndelik-murasynyń jalpy mazmunyn, memlekettik soǵys muraǵattaryna qajetti maıdan shyndyǵy jaıly derekterin jáne kúndelik ıesiniń jan sezimi men mándi oılaryn barynsha tolyq berýge tyrystyq. Sóz sońynda aıtarymyz, maıtalman maıdanger Satar Ysqaqovtyń 75 jyl saqtalǵan qolymyzdaǵy sap-sary sarbazdaı sarǵaıǵan kúndeligin memlekettik muraǵatqa tabystaýdy jón kóremiz.
Raýshan ÁBDIQULOVA,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-diń doenti,
Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesi
