Munaı tıyn bop qaldy ǵoı. Reseıdegi Pýtın bar bolǵany Nazarbaev sııaqty munaı saýdageri edi.
Bul ekeýi de naǵyz ekonomıka degenniń ne nárse ekenin bilmegen jáne bilmeı ketetin basshylar bolady jalpy.
Pýtın sol qudaıdyń bergen qazba baılyqtaryn da durystap sata almady. Gazdy qarýǵa aınaldyryp qıqar baladaı Eýropaǵa buldanyp otyratyn, endi mine...
Batys Pýtındi áne mine jalańash qaldyrmaqshy. Pýtınniń dáýreni aıaqtalyp keledi. Ol qazir kózge anyq kórine bastady.
Al osy Kreml ary qaraı asyraı almaıtyn bolsa, ondaǵy ulttyq avtonomııalardyń óz táýelsizdigin surap, tipti kúresip, bet - betimen ketetini anyq. Reseı qazir quldılaǵan betimen naq sol jaǵdaıǵa kele jatyr.
Eger biz sol kúnge aman esen jetetin bolsaq, jaqyn keleshekte reseılik avtonomııaly respýblıkalar birinen soń biri jasyndaı jarqyrap óz azattyǵyn alyp jatýy múmkin... Kúltegin men Tonykók babalarymyzdyń biz syqyldy ózge urpaǵy da óz aldy memleket bop jatsa bul biz úshin úlken qýanysh emes pe...
Men - óz basym solardyń arasyndaǵy bizge jaqyn Bashqortostan nemese Saha syndy túrki respýblıkalarynyń alǵashqy jyldarynda, olardyń táýelsizdigin tuǵyrlaýǵa keńesshi, táýelsiz ekspert retinde ketkim keledi. Shaqyrsa keter edim.
Bastapqy kezde bularǵa da osy oraıda bizdiń tájirıbe aýadaı qajet bolady.
Biz de bular sııaqty Kremlden azattyq aldyq.
Biz de kezinde olardyń kórgenin basymyzdan ótkerdik. Orystandyrý, otarshylyq... Qysqasy bizdiń aramyzda ortaq nárseler óte kóp.
Bul túrki respýblıkalarynyń alǵashqy kezde bizden surary kóp bolady. Bizdiń olarǵa aıtarymyz da jetedi.
Biz bularǵa kem degende - "BIZDIŃ QATELIGIMIZDI QAITALAMAŃDAR" dep aıta alamyz. Al ol degenińiz óte qundy keńes.
Men bularǵa salǵan betten "buryńǵy Kreml taǵaıyndaǵan basshylaryńdy januıasymen birge dereý bılik basynan qurtyńdar, eski bılikten bılik basynda eshkimdi qaldyrmańdar" dep keńes berer edim.
Sebebi, Kreml taǵaıyndaǵan basshylardyń súıegi ynjyq, ezdeý bop keledi. Bul bir. Kreml, kezinde sondaı jaltaq adamdardy tańdap otyryp bılikke qoıǵan. Máskeý vassaldyqqa ózine yńǵaıly bas ızegish tek nusqaý oryndaýshy qulaqkesti quldaryn ǵana otyrǵyzǵan jáne bir jamany - ondaı adamdardan eshqandaı naǵyz lıder shyqpaıtyny da anyq. Bulardan tek ólgennen keıin qabirin halyq tebetin kópirgen kóbik "kósemder" ǵana shyǵady.
Ekinshiden, Kremldiń bul mamandary ynsap degenniń ne ekenin bilmeıtin suǵanaq ury bolady.
Men ana túrki elderine aıtýshy edim; "eger sender basshylyqqa on jyl boıy eldi quldyratyp, sosyn qalǵan jıyrma jylda eldiń qazba baılyǵyn satyp bir qolymen eldiń jaǵdaıyn kótergendeı bop, ekinshi qolymen januıasymen birge urlap - qyrlap shylqyp baıyp alatyn dymbilmes maqaýdy qalamasańdar dereý Máskeýdiń qulaqkesti quldaryn bılikten qazirden bastap qurtyp, basshyny zamanaýı, bilikti shetelde oqyǵan jastardan tańdańdar" dep Shyǵys Eýropa men Baltyq elderiniń tájirıbesin nusqaı otyryp keńes berer edim.
"Eı baýyrlar, áıtpese sorlap qalasyńdar, anaý bılikte otyryp otyz jyl el tonaıtyn Máskeý taǵaıyndaǵan dymbilmes maqaýlaryń otyz jylda naǵyz baýkespe qaraqshyǵa aınalady sosyn ol bılikten kete almaı taǵy sorlatady. Ol bılikten aıyrylyp túrmege túsip qalý qaýpinen qorqyp, óz ornyna bir buzaýdy nemese týysyn qaldyrǵysy kelip taǵy altyn ýaqyttaryńdy alady" deıtin em men olarǵa.
"Bundaı basshylar taǵy "pálen jyly elde keremet bolady, túgen jyly elde jumaq ornaıdy" dep bárin keleshekke arta salatyn sýjuqpas sýaıt bolady, ondaıdan saqtanyńdar" degendi qosyp zárelerin ushyryp qoıatyn em men.
"Sondyqtan áýel bastan bılikti saılanbaly qylýǵa qol jetkizip, jastardy oǵan kóptep tartyńdar" degendi de qosyp qoıamyn.
Jalpy, Saha respýblıkasy da, Bashqurttar eli de qazba baılyqtarǵa óte baı elder ǵoı. Bular eger qatelik jasap ony urylarǵa ustatyp qoımasa halqy keremet baıyp jaqsy turatyn edi. Olardyń halyq sany da kóp emes, bular tez kórkeıip aıaqqa turyp keter edi.
Bul elde urlyqtyń jappaı beleń almaýy úshin azattyqtyń alǵashqy jyldary urylar men jemqorlarǵa ólim jazasyn beretin zańnyń bolǵanyn jáne onyń qatań oryndalýyn qatty qadaǵalaýdy men maquldap olarǵa keńes qylar edim.
Ulttyq býrjýazııanyń qalyptasýyn, sosyn olar óz kezeginde negizin qalaıtyn ulttyq ekonomıkanyń qalyptasýyn, ol ekonomıkanyń jahandasýyn qatty qadaǵalap otyrar edim. Bul óte mańyzdy nárse.
Elde ádil saılaýdyń ótýin, parlament, sot sııaqty táýelsiz ınstıtýttardyń qalyptasýynda aıtar edik.. Saıası damý degen osydan bastalady.
Asa úlken saqtyqpen respýblıkada ulttandyrý proessin júrgizýdi, Bashqurtstanda bashqurttardyń mektepterin, Saha elinde saha mektepterin kóptep ashyp ulttyq máselelerde bıliktiń batyl saıasatyn júrgizýdi qyzý qoldap keńes qylar edim.
Bashqurttardyń astanasy Ýfa qalasynda 18 paıyz bashqurttar ǵana turady eken.
Kezinde bul elderde orystandyrý proessi qandaı dárejede júrgizilgenin osydan aq kóre berińizder.
Osy máselege qatysty men zertteý jumystaryn júrgizip keıin aqyryndap iske asyrylatyn tutas strategııalyq eńbek arnap jazýshy edim. Bul halyqtardyń óz elinde ulttanyp, tiliniń, mádenıetiniń, tarıhynyń orynyn taýyp, halqynyń óz tuǵyrly orynyna qonýyna at salysar edim.
Qysqasy, men bul baýyrlas halyqtarǵa úlken járdem qylar edim.
Jalpy bul elderde kúshti eksperımentter jasaýǵa bolady. Ol tájirıbeler jáne oń nátıjesin beredi. Bular shaǵyn elder ǵoı, ol reformalar tez iske asyp el qysqa merzimde gúldenip shyǵar edi.
Áıtpese bul halyqtar kóp nárseden aıyrylyp, kádimgideı sorlap, kenjelep qaldy. Qazir aıanyshty jaǵdaıǵa jetti. Tili joq, tarıhy joq, rýhanı jutań.. Baılyǵy ustaǵannyń qolynda... Baǵyt baǵdary da joq. Bulardyń jaǵdaılary rasynda múshkil.
Bir sózben aıtsaq, men sol tusta bulardyń qastarynan tabylyp azattyq alǵan baýyrlas túrki elderiniń tuǵyryn kóterisýge biraz kómekteser edim dep oılaımyn.
Al bular ol kezde bizdiń kómegimizge óte muqtaj bolady, óte, ony men qazirden bilip otyrmyn.
Keter edim, ras, shaqyrsa...
