Körısu (Maŋǧystau öŋırınde Amal merekesı dep atalady) - Qazaqstannyŋ Batys öŋırı jäne Reseimen şektesetın aimaqtarda saqtalǧan köne dästür. Osy meiramnyŋ şyǧu törkını turaly M.Ötemısov atyndaǧy Batys Qazaqstan memlekettık universitetınıŋ dosentı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Jaŋabek Jaqsyǧaliev äŋgımelep berdı.
Ǧalymnyŋ aituynşa, būl - qazaq halqynyŋ öskeleŋ ūrpaqty ızettılık pen meiırımdılıkke, auyzbırşılık pen kışıpeiıldılıkke, tatulyq pen bauyrmaldyqqa bastaityn erekşe ürdısterınıŋ bırı.
Qazaq halqy jyl basyn Nauryzdyŋ 22-sınde kün men tünnıŋ teŋelu kezınen bastaidy. Bıraq Qazaqstannyŋ batys aimaǧy jyl basyn basqa jerlerdegıdei 22-sınde emes, nauryzdyŋ 14-ınde toilaidy.
Batys qazaqtary bertınge deiın ailardyŋ arabşa atauyn paidalanyp keldı. Olar: Dälu, Üt, Amal, Säuır, Saratan, Zauza, Äset, Sümbıle, Mizan, Aqyrap, Qauys, Jedı dep atalady. Olar aidyŋ tuuyn är aidyŋ bızdıŋ esep boiynşa 14-ınen bastaǧan. Iаǧni, bızşe 14 nauryzdy aidyŋ bır jaŋasy dep eseptegen. Ölkemızde osy eskışe (arabşa) ailardyŋ ataluyna bailanysty maqal-mätelder jetkılıktı.
Qazaq «Tarazyda taŋ suyidy, Sümbılede su suyidy» deidı. Äsette (iiul, şılde) taŋda tarazy degen jūldyz tuady. Osy uaqytta taŋnyŋ salqyndauyna bailanysty aitylǧan söz. Mūndai mysaldardy soza beruge bolady.
Körısu qaşan jäne qalai paida boldy? Nelıkten būl dästür Qazaqstannyŋ özge öŋırlerınde kezdespeidı? Atalmyş ǧūryptyŋ tüp-törkını qandai jaǧdailardan tuyndauy mümkın? Äzırşe Otan tarihy ǧylymynda mūnyŋ ǧylymi tūrǧyda tūjyrymdalǧan naqty jauaby joq. Bıraq är türlı boljamdar men joramaldar bar.
Arheolog-ǧalym Andrei Astafev būl dästürdı ǧylymi tūrǧydan tüsındırıp beruge tyrysty. Ol Maŋǧystau ölkesınıŋ tarihyn ūzaq uaqyt boiy zerttei otyryp, Amal merekesınıŋ tamyry moŋǧol men tuvalyq halyqtarda jatyr degen qorytyndyǧa keldı. Adai ruynyŋ aŋyzdary boiynşa adamdar Üstırt aimaǧy men Maŋǧystau tübegıne şyǧystan kelgen. Bälkım, osy jerden özderımen bırge küntızbelık jüiesın alyp kelgen. Moŋǧoldar küntızbesıne säikes bır aptada toǧyz kün bolǧan edı. Al küntızbenıŋ özı 22 jeltoqsannan bastalady. Küntızbedegı tört mausym (köktem-jaz-küz-qys) toǧyz künnen tūratyn kezeŋderge bölıngen. Qysqy kün toqyrauy kezeŋınen Jaŋa jyl bastalyp, sodan berı kün ūzaqtyǧy sozylady. Al 23 jeltoqsan-14 nauryz aralyǧyndaǧy uaqyt - qysqy osyndai toǧyz aptadan tūratyn kezeŋ. 14 nauryz künı köktem kelıp, japyraqtar bürşık türınde bolyp, kökek än salyp tūrǧan. Köktemnıŋ toǧyzynşy künı kün men tünnıŋ teŋesu künı toilanady.
Qolda bar keibır tam-tūm derekter 14 nauryz Qazaqstannyŋ özge öŋırlerınde de Ūlystyŋ ūly künı retınde atalǧandai äser beredı. Etnograf Serık Erǧali: «Şyn mänınde halqymyz Nauryz aiynyŋ alǧaşqy (eskışe - 1 nauryz qazırgı 14-ne säikes) künınen bastap, Nauryz merekesın bır ai boiy meiramdaǧan. Qazaqtyŋ ǧūlama ǧalymy - Mäşhür Jüsıp Köpeiūly özınıŋ jazbasynda 8 kündık nauryzdama ötetının jazady. Ol eskışe:1-8 nauryz, qazırgı küntızbede 14-21 nauryz aralyǧy», - dep jazady.
Al kemeŋger aqyn Şäkärımnıŋ ūly Ahattyŋ jazbalarynda: «14 mart - eskışe 1 mart. Äkei aitty: bügın eskışe 1 mart qazaqşa Jaŋa jyl Ūlystyŋ ūly künı. Jaŋa jyldyŋ būrynǧy aty - Nauryz, būl parsy tılınde jaŋa kün» degendı bıldıredı. Jaŋa jyl basynyŋ Ūlys ekenıne mynadai dälel bar «Ūlys künı qazan tolsa, ol jyly aq mol bolady. Ülken kısıden bata alsa, sonda oljaly jol bolar degen», delıngen.
Keŋes ökımetınıŋ Halkom keŋesı 1918 jyldyŋ 24 qaŋtarynda «Batys Europa küntızbesınıŋ Keŋes ökımetıne engızıluı» turaly dekretın qoldanysqa engızdı. Būl kezde ekı küntızbenıŋ aiyrmaşylyǧy 13 künge jetken edı. Eskı küntızbenı 1918 jyldyŋ 31 qaŋtarynda jauyp, kelesı kündı 14 aqpannan bastap sanady.
Osy mälımetterdı jüielei kele tüigenımız, ǧalymdardyŋ bırı būl Oŋtüstık Sıbır türkılerınen kele jatqan dästür dese, ekınşılerı Grigorian küntızbesıne engızılgen özgerıspen bailanystyrady.
Saiyp kelgende, körısu künınıŋ tarih sahnasyna qai uaqytta köterılgenı turaly tarihşylar arasynda ortaq pıkır joq. Sondyqtan onyŋ şyǧu törkını älı de jan-jaqty, egjei-tegjeilı zertteulerdı qajet etedı.
Keibır ärıptesterımız atalmyş dästürdıŋ paida boluyn öŋırımızdıŋ geografiialyq erekşelıgımızden ızdeidı. Tarqatyp aitsaq, Batys Qazaqstan aimaǧynda ömır sürgen ata-babalarymyzdyŋ ǧasyrlar boiy negızınen köşpelı mal şaruaşylyǧymen ainalysqandyǧyn alǧa tartady. Mäselen, qar erıp, jer jıbi bastaǧanda, şetı men şegı joq saiyn dalada tarydai şaşylǧan halyq tuǧan-tuysyn, jaqyn-juyǧyn ızdep, bır-bırımen saǧyna körısetın bolǧan.
Osy oraida taǧy bır nazar audararlyq närse, dästürdıŋ tarihi mänın būrmalap, atalmyş ūlttyq meiramǧa ait sözınıŋ qosa aityluynyŋ dūrys emestıgın köterıp jürgen qalamgerlerdıŋ bar ekendıgı. Aşyp aitsaq, körısu ait dep aitudyŋ tübegeilı qate ekendıgı. Öitkenı ait būl dıni mereke. Dınımızde Orazadan keiın üş kün aittaidy, odan soŋ jetpıs künnen soŋ Qūrban ait ötedı. Aittyŋ körıske eş qatysy joq. Sondyqtan körısudı el bolyp ūlttyq naqyşta, salt dästürımızge bailanysty ötkızuımız kerek.
«Oiymyzdy tobyqtai tüisek, bügıngıdei jahandanu zamanynda qazaqtyŋ ūlt bolyp, memleket bolyp saqtalyp qaluynyŋ bırden-bır kepılı - ūlttyq immunitettı küşeitu, ūlttyq salt-dästürımızdı, ädet-ǧūrpymyzdy saqtap, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıru. Sondyqtan el bırlıgıne, yntymaqqa bastaityn Körısu meiramyn toilaudyŋ eş artyqtyǧy joq. Mereke qūtty bolsyn, aǧaiyn!», dep tüiındedı oiyn Jaŋabek Jaqsyǧaliev.
Aita keteiık, 14 nauryz künı jasy kışıler qala men auyldarda aqsaqaldar men aq jaulyqty äjelerge baryp, qos qolyn berıp, körısedı. Būl künı jasy ülkender kışılerdı kütıp, kelgenderge «Bır jasyŋmen! Jas qaiyrly bolsyn, ömır jasyŋ ūzaq bolsyn!» dep erekşe meiırımmen batasyn beredı. Osy künı är üide dastarhan jaiylyp, ūlttyq taǧamdar qoiylyp, adamdar bır-bırımen qūşaq jaia amandasyp, esendık sūrasady. Köŋılde ökpe-renışterı bolsa, keşıredı. Tatulyqqa bastaityn būl jol islam qaǧidattaryna da öte jaqyn. Körısu merekesı Batys Qazaqstan, Atyrau oblystarynda jäne Aqtöbenıŋ keibır audandarynda, Reseidıŋ körşıles Astrahan, Saratov, Orynbor öŋırlerınde, Qaraqalpaqstanda atalyp ötıledı. Maŋǧystauda Amal merekesı 14 nauryz künı bastalyp, jalǧasa beredı. Soŋǧy jyldary Qazaqstanda meiram aiasy keŋeiıp keledı.
inform.kz
Ūqsas jaŋalyqtar
