Ömır jūpary (novella)

Tünı boiy türlı-türlı oiǧa batyp, tättı-tättı qiialdar keşıp köz ılmegen Şerälınıŋ tüske deiın ūiyqtaityn jönı bar-aq edı. Senbı men jeksenbı – demalatyn künder bolǧan soŋ, ūiqysy qanǧanşa jatyp alatyny ädetke ainalyp ketken. Al bügın... Kün jaryǧy üige tüsısımen ornynan atyp tūrdy. Ūiqtasa, ekı-üş saǧattai ǧana ūiqtaǧan şyǧar. Sonda da boiy sep-sergek, sanasy tap-taza. Tösegınen tūra salyp künde jasap jürgen jattyǧularyn da ūmytpai, aiaq-qolyn sermelep, iılıp-bügılıp bıraz äurelengen soŋ, vannaǧa kırıp, duş qabyldady. Tısın tazalap, saqalyn qyrdy. Mūrtyn öŋdedı. Kündelıktı qalyptasqan osyndai şarualaryn tyndyryp bolǧan soŋ, ädetten tys, aina aldynda özın-özı qyzyqtap ūza-a-q uaqyt tūryp qalǧan. Qarap tūrsa, öŋı jap-jas – jiyrma bestegı jıgıttei. Otyz beste dep eşkım aita almas. Qap-qara mūrty aqqūba öŋıne qandai jarasyp tūr. Mūnyŋ üstıne qiylyp tūrǧan qasy men būiralau  kelgen şaşyn qos. Keŋ maŋdaiy men jūldyzdai janǧan ekı közdıŋ arasynan tık tüsken tüp-tüzu qyr mūryny da bet sūlulyǧyn üstep tūrǧandai. Anau jyly qosylamyz dep jürgende aiaq astynan özın ūnatpai qalǧan Biǧaişa aityp edı ǧoi – «Lermontovtan aumaisyŋ» dep. Mūnyŋ özı ädebiet jaǧynan dymsezbes bolǧan soŋ, sözdı ary qarai sozbaiyn dep, basyn izep, küle salǧan. Jany-tänımen jaqsy köretın sūlu ǧaşyǧynyŋ ädebiettı öte süietının bılgen soŋ, özınıŋ de būl taraptan qarajaiau emes ekenın ötırık te bolsa sezdırıp qoiu üşın, sol künnıŋ erteŋınde ömır baqi esıgın aşpaǧan kıtaphanaǧa barǧany da esınde. Kıtaphanaşy  qyzǧa Lermontov turaly bılgısı keletının aityp edı, ol būǧan ensiklopediia äkelıp, aqynnyŋ suretın şūqyp körsettı. Sonda Mihail Iýrevich Lermontov degen ūly aqynnyŋ suretıne qadala qarap ūzaq otyrǧan. Körgısı kelgenı – özıne ūqsastyǧy. İä, şyndyǧynda da azdap kelıŋkıreidı. Özı orys aqyny bolǧanymen, orysqa onşa ūqsamaidy eken. Qazaqqa da. Al, Şerälı qazaq qoi... Aqyrynda basyn şaiqap-şaiqap aldy da, aqyn turaly sözderdı oqyp şyqty. Jattap alu üşın arnaiy alyp kelgen qaǧazyna qajettı tūstaryn jazyp aludy da ūmytpady. Biǧaişamen kelesı jolyqqanynda qoltyǧynda kele jatqan oǧan: – Sen ötken joly menı Lermontovqa ūqsattyŋ-au, özı! Şyn aittyŋ ba? – dedı. Qyz būǧan jabysa tüsıp, syqylyqtap küldı. Külıp aldy da: – Şyn aitpaǧanda... men ol aqynnyŋ suretın bala künımnen körıp kele jatyrmyn. Lermontov menıŋ eŋ süiıktı aqynym! – dedı. – Ä – ä! Süiıktı aqynym de. Menı jaqsy körıp jürgenıŋ de sodan eken ǧoi. Bıraq... ol... durak! – Durak? Qalai? – Durak bolmasa özıne ziian öleŋ jazyp, jap-jas basymen Kavkazǧa jer audaryla ma? Onda da typ-tynyş jürmei, anau bır Martynov degen ofisermen atysa ma? Äne, öldı de qaldy. Otyz jetı-aq jasynda. Qai jerde edı?.. Piatigorskıde. Özıne de obal joq. Biǧaişa «osy şyn aityp kele me, älde, qaljyŋdaǧany ma?» degendei, jıgıttıŋ jüzıne barlai qarady. Onyŋ bap-baisaldy türı men tüiılıŋkırei tüsken qabaǧynan şyn oiyn aityp kele jatqanyn baiqaǧandai boldy. – Ras aityp kelesıŋ be? – dedı jıgıtke şytynai qarap. – Ras. Men ondai esersoqtyqty ūnatpaimyn, – dep, Şerälı syrt jaǧyna şyrt etkızıp tükırıp jıberdı. Biǧaişa Şerälınıŋ qoltyǧynan bılegın aqyryn suyryp aldy da, ekı qolyn aldyna ūstaǧan küiınde sūlq qaldy. Azdan keiın basyn köterıp, tık qarady. – Men poeziiany süimeitın, aqyndardy jek köretın adamdardy tüsınbeimın, – dedı sonsoŋ. – Onda menı de tüsınbeisıŋ ǧoi? – İä. Tıptı, tüsıngım de kelmeidı. – Qoi. Aşulanba. Joqtan özgege büite berseŋ, ne bolamyz, janym-au! – degen Şerälı aşuly qyzdy bauyryna tartqan boldy. Sol tünı qyz salqyn qoştasqan. Kezdesulerı de sirei berdı. Aqyrynda, ketısıp tyndy... Ainaǧa qarap mölie qalǧan Şerälınıŋ közı kenetten jai otyndai bolyp jarq ete tüstı. «Men sol nemenı nege oilap tūrmyn? Ketsın ärı!» dep aşulana kübırlegenın özı de sezbei qaldy. Osy sätten bastap-aq baǧanaǧy şadyman şaǧy bırte-bırte alystap bara jatqandai bolyp, kerısınşe, özınıŋ ötken ömırınıŋ sūrqai mezetterı mysyq tabandap köz aldyna jaqyndap kele jatqan siiaqty. Keşkı kezdesuge kietın kiımderın daiyndap qoisam degen oiy bar edı, oǧan da zauqy soqpai, ädemılep jinap qoiǧan tösegınıŋ üstıne sūlai kettı. Oilap qarasa, osyǧan oqu degen närse qonbaq tügılı, maŋyna jolamapty ǧoi. Segızınşı synypty süiretılıp jürıp zorǧa bıtırıptı. Odan keiın auyldan qalaǧa kelıp, käsıptık-tehnikalyq uchilişenıŋ tıgınşıler daiarlaityn bölımıne tüsıptı. Onyŋ da sebebı bar. Ainalaiyn anasy ūlynyŋ tüz jūmysyna ebı bolmasa da, üi şaruasyna ikemdı ekenın baiqap, būǧan as pısırudı, nan ileudı, tıptı, kiım tıgudı de üirettı ǧoi. Aspazdyqtan görı tıgınşılıkke jaqyn ekenın baiqaǧan soŋ sol oquǧa da baǧyttaǧan – anasy baiqūs. Käsıp qylsyn, nanyn tauyp jesın deidı ǧoi, ärine. Endı, mıne, sol oqudan jaqsylyqtan basqa, ne jamandyq kördı?! Qūdaiǧa şükır, jūrttan ozbasa da, köşten qalǧan joq. Tek qana otyz bes jasqa kelgenşe üilenbei, soqa basynyŋ sopiyp jürgenı bolmasa. Üilenbeiın degen joq, özıne laiyq qyz kezdespei qoidy emes pe?! Älgı tıgınşılıktı tört jyl oqyǧanda, samsaǧan sary qoldai qaptaǧan qalyŋ qyzdyŋ arasynda qazdai qalqyp jürdı. «Arpa ışınde – bır bidai» degendei, būlardyŋ tobyndaǧy jalǧyz erkek özı edı ǧoi. Äi, sonda... sol qyzdardyŋ būǧan süikenbegenı joq şyǧar. Būl eşqaisysymen jürmese de, jürmek tūrmaq, eşkımge qaramasa da, osy jalǧyz bozbalany bırınen-bırı qyzǧanatyn edı-au sol qyzdar! Degenmen, būl törtınşı kursta oqyp jürgende onynşy synypty bıtırıp kelgen anau bır aru... Baian... mūny özıne qatty ǧaşyq etkenı ras qoi. Qūdai-au, sol qyz ne «iä» demei, ne «joq» demei, osy Şerälını tört jyl boiy artynan salpaŋdatty ǧoi. Būl kezdesuge şaqyrsa, keledı. Sausaqtarynan ūstatady, bıraz uaqyt bırge qydyrady. Syilyq ūsynsa, ony da kerı qaitarmaidy. Söite tūra, tıptı, mūnyŋ betın betıne taiatpaidy. İkemdelse boldy, ytyrynyp, keudesınen kerı iterıp tūrǧany. Tört jyl boiy sol qyz üşın qanşa uaqytyn, şydam-tözımın, eŋ bastysy, qyruar aqşasyn sarp etıp jürıp, ernınen bır süie almaǧanyn oilasa... jylap jıbergısı keledı. Onyŋ Şerälıdei symbatty da tūlǧaly jıgıttı eŋ qorlaǧany – aiyna ekı-üş ret bolsa da bırge qydyryp, kino men teatrǧa da bırge baryp jürıp, bırge kafelerde otyryp... bır künı «äit, şu» dep, küieuge tiıp ketkenı. Keiınnen oilasa, sol qyz mūnymen basqa qyzdardyŋ ışın küidıru üşın ǧana jürgen bolu kerek... Būdan soŋ Kültai degen qyzǧa jolyqty. Ol kezde tıgın atelesınde ornalasyp, şaruasynyŋ jürıp tūrǧan kezı edı. Aqşa mol. Bıraq mol eken dep ony qalai bolsa solai şaşa beretın aqymaq emes qoi. Keregıne ǧana jūmsap, artyǧyn bankke tyǧyndai beredı. Anau Baian degen sūmyrai qyzdan auzy küiıp qalǧan eken, Kültaimen külıp-oinaǧan bolyp jürse de, oǧan köp şyǧyndala bermeitın. Ekeuı bır künı äldeqandai kışkene düŋgırşekten samsa alyp jep tūrǧanda, būǧan Baian qadala qarap: – Aitşy, ömırde nenıŋ iısı jaqsy? Myna samsanyŋ ba, älde... – dedı sözın jūtyp. – Nemene «älde»? – dep būl da qadaldy. – Älde... Älde, aqşanıkı me? – Aqşanyŋ nesı jaman? «Aqşaŋ bolsa qaltaŋda, taltaŋdasaŋ taltaŋda» demeuşı me edı. – Sen nege taltaŋdap jürmeisıŋ? Älde, qaltaŋda aqşaŋ joq pa? «Tabysym köp» dep maqtanasyŋ ǧoi. – Bolaşaqty oilaimyn. Bızdıŋ bolaşaqty. Ekeumızdıŋ, – dedı būl sūq sausaǧymen qyzdyŋ tanauynan basyp. Qyz ündegen joq. Bır kürsındı de, bosap qalǧan mai-mai qaǧazdy qoqys tastaityn jäşıkke laqtyra saldy. Ekeuı segız aidai jürıptı. Jürgen degen aty ǧana. Tıl men jaǧyna süiengen quaqy qyz öne boiy būny keketıp-mūqatyp, kelemejdeumen jürdı. Sonysyna yza bolyp, namystanyp, tıptı, aiaǧynda kek tūta bastady. Būl da Kültaimen kezdesuge şyǧar aldynda onyŋ janyna tietın tıkenek sözderın sailaudai sailaidy-au, bıraq, amal qanşa, älgı sözder der kezınde auzyna tüspeitının qaitersıŋ. Özınıŋ ezdıgı me, älde, qyzdyŋ mysy basa ma? Bır kezdeskenderınde Kültai iısı keremet ätır seuıp kelıptı. – Tüu, bırtürlı müŋkıp tūrsyŋ ǧoi! – dedı būl tanauyn tyrjityp. – Fransuz ätırı! – dedı Kültai paŋdana kerılıp. – Senbeimın. Oǧan aqşaŋ jete qoimas. – Alyp beretın adamym barda, aqşa turaly oilamaimyn da, – dedı qyz būǧan müsırkei qarap. Qyz jıgıttıŋ janyna tieiın dep oilap edı, onysy ıske aspai qaldy. Qaita, Şerälı quanyp ketkendei bolyp jadyrai külıp: – Oibai-au, olai bolsa menıŋ qasymda nege tūrsyŋ? Sol ätır alyp beretın adamyŋa barmaisyŋ ba? – dep saldy. Kültai jauhardai jarqyraǧan otty közderın Şerälıge qanjardai qadap az tūrdy da: – Şyn aityp tūrsyŋ ba? – degen. – İä, – dedı jıgıt mız baqpai. – Sen ömır mänın mülde tüsınbeidı ekensıŋ. Sondyqtan, tüsınıp, bılıp, al. Jaqsy ömır, jaman ömır degen bolady. Jaqsy köŋıl, jaman köŋıl degen bolady. Jaqsy ömırdıŋ jūpary päk sezımnen aŋqidy. Köŋılı kır adamnyŋ ömırı de las. Sen solardyŋ qatarynansyŋ. Al, aman jür. Şa – o! – dep, oŋ qolyn köterıp, sausaqtaryn jybyrlatty da, öz betımen kete bardy. Jäbırlengen baladai bop jerge qaraǧan küiınde būl qaldy... Tösegınde ekı qolyn basyna jastanyp jatqan Şerälı özın tastap ketken opasyz qyzdardy esıne alyp, opynyp, ökıngendei bolǧanyna namystanyp, tez basyn köterıp aldy. Säl dürdıkteu erınderın şüiırıp otyryp: «Eleulı şaruanyŋ qarsaŋynda tūrǧanda mūnym dūrys emes. Yrymǧa jaman» dep oilady. Şerälınıŋ «eleulı şaruasy» – keiıngı kezde jürıp jürgen qyzy Gauharmen bügın keşke kezdesuge barady. Keşe qyzdyŋ özı habarlasyp, «Şarapat» kafesıne şaqyryp tūrmyn» degenın aitsaŋşy! Ne degen ǧajap söz! Sol sätte qyzdyŋ būl ūsynysyna köŋılı şalqyp, süiegı balqyp ketken Şerälı: «Oh, Gauhar! Gauhar dese, gauharsyŋ ǧoi!» dep, ekı qolyn artyna ūstap alyp, üidıŋ ışın kezıp ketken. Aitar sözı ne eken sonşalyq? Ädeiılep kafege şaqyryp... Jiı-jiı kezdesıp jür. Şerälınıŋ taiauda ǧana satyp alǧan myna päterlerınde de talai boldy. Tıptı, ekı-üş ret qonyp kettı. İä... qonyp kettı. Batyr-au, alǧaş ret qonǧan tünı taŋ ata bır qyzyq söz aityp edı ǧoi. «Şerälı, tyŋdaşy, menıŋ aiaǧym auyr bolyp qalsa qaitemın?» dep. Jıgıt sonda qasynda jatqan jalaŋaş qyzdy qapsyra qūşaqtap, qarqyldap külgen. Sodan soŋ aq tösınen aimalap jatyp: «Qaituşı edıŋ? Üilenemız. Onsyz da üileneiık dep jür emespız be?» dep, qyzdyŋ tösınen joǧary tūstaryn tügın qaldyrmai süie bergen. Sälden soŋ tereŋ tynys alǧan Şerälı baisaldy türge enıp, erekşe bır äŋgıme bastady. – Äneu künı menıŋ nege osy uaqytqa deiın üilenbei jürgenımdı sūraǧanyŋda, sol sätte aituǧa yŋǧaiym bolmaǧandyqtan, şolaq jauap bere salyp edım. Endı jailasyp jatyp aitaiyn. Özıŋ de baiqaǧan şyǧarsyŋ, men – öte talǧampaz adammyn. Kigen kiımım, qolymdaǧy saǧatym men jüzıgım de sony baiqatady. Al jıgıt bolyp qyzǧa qarau jaǧyna kelgende, menen ötken kınämşıl kısı joq. Osy jasqa kelgenımşe... iä... sonau toida senı körgenımşe, bır qyzǧa moiyn da būrmappyn ǧoi. Men... jalpy... zatymnan adamnyŋ qandai ekenın bır körgennen-aq sezıp qoiamyn. Bolaşaǧymdy da boljai bıletın siiaqtymyn. Mysaly, künderdıŋ bır künınde öz köŋılımnen şyǧatyn bır arudyŋ aldymnan kezdesetının byltyr sezgem. Özımnıŋ boljamym mült ketpeitın bolǧan soŋ, erterek qam jasadym. Eŋ bırınşı baspanaly bolyp alaiyn dep oiladym. Osydan ekı-üş jyl būryn sän salonyn aşyp alǧanym qandai jaqsy bolǧan – jatpai-tūrmai şapqylap jürıp, sony jaŋa tehnologiialarmen jabdyqtap alǧam. Endıgı mäsele tek päterge ǧana tırelıp tūr eken. Myna men bır ıstı bastap alsam, toqtamaimyn ǧoi. Dereu banktegı aqşamdy sanap kep jıbersem, ekı bölmelı päterge bes milliondai jetpei tūr eken. Attyŋ basyn auylǧa qarai jıberdım. Bardym da sondaǧy tuǧan-tuystardyŋ malynyŋ ışınde jürgen jylqylarym men siyrlarymdy jypyrlatyp sattym. Bes million teŋge tıkesınen tık tūra qaldy. Özımnen ülken ekı aǧam da «aldymen otauyŋdy sailasaŋşy» dep jürgen. Sodan bolar, olar da menı qatty qostap, qoldaryn şapalaqtady. Söitıp, biyl, Nauryz merekesınıŋ qarsaŋynda (ädeiı solai yrymdaǧam) osy jap-jaŋa päterdı satyp aldym ǧoi. Sodan köp ötpesten-aq özıŋ kezdese qaldyŋ. Eger sol bır toiǧa barmai qalǧanymda, senımen jolyǧam ba, jolyqpaimyn ba, bır qūdaidyŋ özı bılsın! Şerälı säl ūzaqtau äŋgımesın aiaqtap bolǧanda, Gauhar erekşe süisınıp ketkendei bolyp, jıgıttıŋ moinynan qatty qūşaqtap, «Janym, änşeiın!» dedı. – Sen «aiaǧym auyr bolyp qalsa, qaitemın?» deisıŋ. Eger solai bola qalǧan künde, odan ötken baqyt bar ma?! Srazu üilenemız! – degen Şerälı moinyn bosatyp alyp, – Gauhar, bız osy üilenıp almai neǧyp jürmız? Kedergı bop tūrǧan eşteŋe de joq. Ūzatpaiyqşy! – dedı. Gauhar tereŋ bır kürsındı de, ündegen joq. Üidıŋ töbesıne oilana qarap, külımsıregendei bolyp jatyr. – Aitqanym jön emes pe? – dedı Şerälı qyzdyŋ maŋdaiynan sipap. – Oilanaiyn, – dedı Gauhar... ...Şerälı ernın şüiırıp otyra bergendı qoiyp, ornynan tūrdy da, bır-ekı ret kerılıp sozylyp alyp: «Ua, Şerälı! Senıŋ Gauhar janyŋ üilenu turaly mäselenı şeşıp tastamaq! Sol üşın şaqyryp otyr!» dedı özıne-özı. Dauysynan saltanatty lep bılınedı.   *** Gauhar būny bır būryştaǧy oŋaşalau orynda kütıp otyr eken. Kafede kısı az. Äldekımnen qorqqandai bolyp, qaidaǧy bır qaraköleŋke pūşpaqqa tyǧylyp alǧany nesı?! Eger ornynan köterılıp, dauystap, qolyn būlǧap şaqyrmasa, ony körudıŋ özı qiyn siiaqty. «E-e, belgılı boldy, – dep oilady Şerälı qyzǧa qarai bettep kele jatyp, – Eŋ este qalatyn ūmytylmas sätımızdı el közınen tasalau jerde ötkızeiık degen ǧoi». Ǧaşyq qyzy özın jarqyrap, jainap qarsy alar dep edı, ol ornynan baiau köterılıp, tūrǧan jerınen attap baspai, erın ūşymen amandasty. Qolyn da selqos sozǧandai. Şerälı qyzdyŋ būl qylyǧynan tıksınıp: «Şaqyrǧanda «şarapat, şarapat» dep edı, şarapaty osy ma?» dep oilady. Gauhar öte mūŋaiyŋqy eken. Qaşanda körgen kısınıŋ jüregın eljıretıp tūratyn quanyş pen şattyqqa toly badanadai ülken közderınıŋ aǧy qyzaryŋqyrap ketıptı. Jylaǧanǧa ūqsaidy. Tüiıluge jaralmaǧan aşyq qabaǧyna da küngırt köleŋke tüskendei. Şerälınıŋ jüregı dürsıldep kettı. Boiyn äldebır belgısız ürei bilegen siiaqty. – Saǧan ne boldy? Öŋın synyq qoi. Auyryp tūrǧan joqsyŋ ba? – Joq. Otyr. Äŋgıme bar, – dedı Gauhar tym aqyryn dauyspen. – Qaidan bıleiın. «Şarapatty bolsyn dep, «Şarapat» degen kafege şaqyryp tūrmyn» degen siiaqty edıŋ. – İä. Men sol sözdı saǧan oilanyp baryp aittym. – Nege? – Qazır bärın bılesıŋ. Qarnyŋ aş emes pe? Zakaz bereiın. – Joq. Aş emespın. – Sen araq-şarap ışpeisıŋ. Onda... täuır şyryn ışeiık, – dep, Gauhar daiaşyny şaqyryp, tapsyrys berdı. Şerälı keşke kafege baramyn ǧoi dep, künı boiy ekı jūmyrtqadan basqa när tatpap edı. Osynda kele jatqanda közıne aluan türlı taǧamdar elestep, qaisylaryna tapsyrys beretınderın de belgılep qoiǧan. Jaŋa Gauhar «qarnyŋ aş emes pe?» degende «joq» degenı nesı?! Ne degen aqymaq?! – Gauhar, – dedı Şerälı, – Osyndai äp-äibat  kafege kelıp otyryp, tamaq ışpegenımız ūiat bolady. Daiaşyny şaqyryp, men tapsyrys bereiın... Ofisiant! Gauhar ündegen joq. Tek daiaşy kelgende ǧana: – Menıŋ tamaq ışkım kelıp otyrǧan joq. Batpaidy. Köŋılımdı kötereiın – ekı jüz gramm täuır koniak pen şokolad aldyrsaŋ boldy, – dedı. Daiaşy tapsyrys alyp ketkennen keiın, Gauhar Şerälınıŋ symdai tartylǧan salaly, jıŋışke sausaqtaryn qyzyqtaǧandai bolyp, üstınen sipalap otyryp: – Şerälı, – dedı, – sen menıŋ koniak aldyrǧanyma renjıp otyrǧan joqsyŋ ba? – Joq. Nesıne renjimın. Şarap köŋıl köteredı ǧoi. Sen odanda maǧan jaǧydaiyŋdy aitşy. Gauhar tereŋ bır kürsındı de, qos alaqanymen betın basyp otyryp qaldy. İyǧy dır-dır etedı. Jylap otyr. – Gauhar! Gauhar! Ne boldy saǧan? – dep esı şyqqan Şerälı qyzdyŋ bılegınen tartqylady. Qyz betınen qolyn alǧanda baiqady – közınıŋ jasy būrşaqtap ketıptı. Ol qasynda tūrǧan sömkesınen qoloramalyn alyp, asyqpai sürtıne bastady. Ekı közı alaq-jūlaq etıp Şerälı otyr. – Endı aitşy. Şydamym tausylyp barady, – dedı bır kezde. – Janym! Jüregım! – dedı Gauhar jıgıttıŋ jüzıne zor süiıspenşılık toly ülken közderımen aialai qarap, – Saǧan jylamaǧanda, kımge jylaiyn... Menıŋ basyma zor qaiǧy tüstı. – Ne? Ne dep otyrsyŋ? Gauhar oramalymen közın basyp, eŋkıldei bastady. – Qoi, Gauhar! Jylama! Sen myqty qyz emessıŋ be, – dep, Şerälı taǧy da äbıger bolyp qaldy. – Qyz qoloramalymen közın sürtkıştep bıraz otyrdy da, tereŋ bır kürsınıp, boiyn tıktep otyrdy. Osy kezde daiaşy kelıp, bergen tapsyrystaryn aldaryna qoidy. «Astaryŋyz dämdı bolsyn!» dedı keterınde. – Şerälı! Menıŋ aǧam maşinasymen adam qaǧyp kettı, – dedı Gauhar dauysyn qataityp. – Ne? Qalai? – Bızdıŋ üi Qyzylordada ǧoi. Qartaiǧan äke-şeşem de, jalǧyz aǧam da balalarymen sonda. Aǧamnyŋ jūmysy joq. Taksi bolyp, kısı tasumen ǧana ainalysady. Kün körısterı öte tömen. Jalǧyz bauyrym bolǧan soŋ... är jalaqymnan jinaqtap... anda-sanda aqşa salyp tūramyn. Jeŋgem emşektegı jas balasymen otyr. Äiteuır, kempır-şaldyŋ pensiiasy bar. Jarytymsyz. Mıne, endı... kördıŋ be... Qūdaidyŋ bızge salǧanyn... – Qaqqan adamy tırı me? – dedı Şerälı şydamsyzdanyp. – Tırı. Jaǧydaiy öte naşar. – Aǧaŋdy qamap qoidy ma? – Ana... aǧam qaqqan kısınıŋ közı naşar köredı eken. Qaraŋǧyda aldynan şyǧa kelgen ǧoi. Aǧam tormozdy basyp ülgere almai qalypty. Dereu auruhanaǧa alyp barǧan... – Sodan. – Sodan, aǧam men äke-şeşem älgı kısıden jata jabysyp keşırım sūraidy. Tıptı, ekeuı qosyla jylapty. Sol kısılerdı aiap ketken bolu kerek, bır kezde älgı kısı: «Apyr-ai, ülken adam ekensızder, ne ısteiın?» dep bıraz oilanyp jatyp: «Menıŋ endı ornymnan tūryp, jürıp ketuım ekıtalai. Bala-şaǧam bar. Qyryq jastan endı ǧana astym. Bılıp otyrsyzdar – qarjy-qarajat jaǧy da jetıspeidı» deptı. Sol kezde menıŋ äke-şeşem qosyla jamyrap: «Äketai, köketai, qanşa sūrasaŋ da, tauyp bereiık. Tek balamyzdy zaŋǧa bere körmeşı!» dep jalynypty. Älgı kısı taǧy da bıraz oilanyp jatyp: «Tüsınem ǧoi. Sızderge de oŋai emes. Ūldaryŋyz ötınıp bolmai qoiǧan soŋ, polisiiaǧa da habar berdırgen joqpyn. Därıgerlerge: «Özım bılmeimın. Esım auyp qalypty. Sanam kırsın dedım» degende, äke-şeşem: «Qanşa sūraisyz? Tauyp beremız» degen ǧoi. Älgı kısı «on bes million teŋge» deptı... Osy tūsta arqa-basy şymyrlap ketken Şerälı: – Oi-bo-oi! Köp aqşa ǧoi! – dep oryndyǧyna şalqalai otyrdy. Qabaǧy tüiılıp, erınderı şüiırılıp ketıptı. – Mıne, mäsele osynda bolyp tūr, – dedı Gauhar, – Kredit ala qoiaiyn desem de, ailyq tabysymnyŋ mölşerı oǧan säikespeidı eken. «Kepılge qoiatyn zattaryŋ bolsa, beremız» deidı. Nemdı qoiamyn?! Osy habardy estıgen ekı künnen berı ne qylarymdy bılmei basym qatyp kettı. Oilanyp-oilanyp, keşe saǧan zvondadym. Ärine, telefonmen aita salatyn şarua emes, kafe dūrys dep, osy «Şarapatty» taŋdadym. Saǧan da aitqanym sol ǧoi. «Şarapattan» şarapat bola ma dep. Yrymşyldyq qoi baiaǧy... Aitşy, ne ısteimız? Senen basqa kımım bar? Eŋ jaqyn adamymsyŋ. Bolaşaq küieuımsıŋ. Şerälı meŋ-zeŋ bop, tūǧjiyp otyr. Bır kezde mūrnynyŋ astynan mıŋgırlep: – Mende de aqşa joq. Bärın üige salyp jıberdım ǧoi, – dedı. – A-a-a!.. – dep Gauhar quanyp ketkendei boldy, – Aitpaqşy, senıŋ üiıŋ bar ǧoi. Özım de körıp jürmın. Ekeumız sony zalogqa qoisaq qaitedı? Özımız taiauda üileneiık dep otyrmyz. Amandyq bolsa, ai saiyn kredit töleu ekeumızge söz be! Myna ūsynysty estıgen Şerälı de şattanyp kettı. – Mynauyŋ aqyl ǧoi! – dep, ornynan ūşyp tūrǧanyn özı de bılmei qaldy, – Erteŋ-aq alamyz kredittı! On bes million!.. Joq! On alty million alaiyq. Senıŋ jürıs-tūrysyŋa. Şerälı erteŋınde Gauhardy bankke ertıp baryp, päterın kepıldıkke qoiatyn boldy. Sol künı bankten arnaiy adamdar kelıp, päterdıŋ jaǧdaiymen tanysyp, bärı dūrys bolǧan soŋ, kelısımderın berdı. Aqşa toly diplomatty maŋǧazdana köterıp Şerälı bankten şyqqanda, Gauhar bır küldı, bır jylady. Bolaşaq jūbaiynyŋ qolyna diplomatty ūstatyp, taksige otyrǧyzyp jıbererde Şerälı: – Al, Gauharym! Asylym menıŋ! Saq bol! Qyzylordaǧa aman jet! – dedı. *** Arada ekı jyldan astam uaqyt ötıp ketken. Mıne, Şerälı qiyr şettegı şaǧyn qalaşyqtyŋ eŋ şetındegı jaŋadan salynǧan öz üiıne bügın kırıp, esık aldynda samauryn jaǧyp otyr. Barmaqtai-barmaqtai ǧana aǧaş joŋqalaryn samauryn öŋeşıne bır-bırlep tastaidy. Özınıŋ türı jaidary. Ärine, jaŋa ǧana salynyp bıtken menşık üiıne kırıp otyr ǧoi. Kei sätte bet-jüzı balaşa qūbylyp, jymiyp külgendei bolady. Sırä, tättı qiialdarǧa batyp otyrǧan bolu kerek. Mümkın, ötken ömırındegı külkılı sätterı esıne tüsken şyǧar. Bır kezde syrtqy esıktı aqyryn aşyp, jaiymen jauyp bır kelınşek üiden şyqty. Top-toq baltyry dır-dır etıp, aiaǧyn eppen basady. Aqyryn jyljyp, terıs qarap otyrǧan Şerälıge jaqyndai tüstı de, «af» dep aŋdausyz otyrǧan onyŋ moinynan qūşaqtai aldy. Selk ete tüsken Şerälı kelınşektıŋ qos bılegınen ūstap: – Balamdy tüsıre jazdadyŋ ǧoi, – dedı, – Alla-a! Adamdy aiamaisyŋdar! – Özıŋ qorqaq ekensıŋ ǧoi. Öi-büu! Köp qorqqannan bolar, qyryqqa jetpei jatyp, şaşyŋ da aǧara bastapty, – dedı kelınşek Şerälınıŋ töbesınen sipap. – E-e, aǧardy ǧoi, – dedı Şerälı. Sodan soŋ äldebır oiǧa batyp ketkendei bolyp otyryp: – Sätı tüsıp tūrǧan siiaqty, men saǧan säl-päl auyrlau bır syrymdy aityp bereiın. Özıŋe oryndyq äkelşı, – dedı. Kelınşek jügırıp baryp oryndyq äkeldı. Ol jailasyp otyrǧan soŋ Şerälı samaurynnyŋ kömeiıne aǧaş jaŋqalaryn toǧytyp-toǧytyp jıberdı. – Endı jana beredı, – dedı sonsoŋ. – Al, ait syryŋdy, – dedı kelınşek. Özı Şerälıge sūǧyna qarap otyr. – Aitsam... Būl syryma küler me ekensıŋ, jylar ma ekensıŋ, bılmei otyrmyn. – Ait endı! Qūdai jylaǧannan saqtasyn! – degen kelınşek etegın tızesınen tömen tüsıre tartyp-tartyp qoidy. Közı külmeŋdep, betıne qan teuıptı. – Märiäm... Men – äŋgıme de aita almaityn, bıreuge syrymdy da aşa almaityn adammyn. Ekeumızdıŋ üilengenımızge de köp bolǧan joq. Sondyqtan, men turaly bıle de bermeisıŋ... Otyz bes jasyma deiın ekı-üş qyzben ǧana jürgen bolyppyn. Eşqaisysynan opa tappadym. Äsırese... eŋ soŋǧysy. Gauhar degen. Ol menı totityp kettı. – Qalai? – Jalǧyz aǧam mäşinesımen kısı qaǧyp kettı dedı. Qaqqan kısısı auyr jaǧydaida dedı. Soǧan on bes million teŋge bermesek, aǧam sottalyp ketedı dedı. Taiauda üilenemız ǧoi, senıŋ üiıŋdı kepılge qoiyp, on bes million kredit alaiyq dedı. Men kelıstım. Alyp berdım... Şerälı tızesıne qoiǧan qolymen jaǧyn taianyp, mūŋdy bır oiǧa şomyp ketkendei boldy. – İä, sodan keiın ne boldy? – dedı Märiäm şydamsyzdanyp. – Ne bolsyn?! Aq boldy, kök boldy. Aqşa tūrmaq, Gauhardyŋ özı joq boldy. Ol menı aldap soǧypty. – Sonda... mülde taptyrmai kettı me? – İä. Men ne degen aqymaqpyn deseŋşı, sol qyzdyŋ atynan basqa eşteŋesın bılmeidı ekenmın ǧoi. Familiiasyn da ūmytyp qalyppyn. Sonysyn aitty ma, aitpady ma?.. – Qalai kezıgıp jürsıŋder? – Men bır toiǧa bara qalyp edım, älgı jerde bır keremet sūlu qyz jür. Özı maǧan qarai beredı. Bır kezde bige şaqyrdym. Toi aiaqtalǧanşa, toidan keiın de bırge boldyq. – Kädımgıdei me? – Ol ne söz? – Endı, «bırge boldyq» dep otyrsyŋ ǧoi. – Oi, sen de... jürıp jürdık deimın. Şynymdy aitaiyn, menıŋ üiıme de qonyp ketıp jürdı. – Sonda tynyş jattyŋdar ma? – Özıŋ tüsınıp otyrsyŋ ǧoi, nesın sūraisyŋ. – Ol, tıptı, «aiaǧym auyrlap qalmai ma?» dep, öp-ötırık qoryqqandai bolyp jürdı. Men «älı-aq üilenemız ǧoi» dep, jūbatyp qoiǧam. – Sonymen... älgı kreditıŋ ne boldy? – Tölep tūruǧa şaşym jetpedı. «Töle! Töle!» dep, banktegıler künıne on ret zvondaidy. Prosentı ösken üstıne öse bergen soŋ, kepılge qoiylǧan jaŋa päterımdı bank bır-aq künde tartyp aldy. Özım köşede qaŋǧyryp qaldym. Bükıl arman-mūratym ädırem qalyp, jūmys ısteuge de, jūmys tūrmaq, ömır süruge de nietım bolmai jürgenımde, osy Ospan auyldasym jolyǧyp, ölım auzynan aman alyp qaldy ǧoi. Onyŋ öte bai adam bop ketkenın bılmei jürıppın. Maǧan: «Sän salonyn aşamyn. Soǧan basşylyq jasaisyŋ. Jür bızge, bärın ısteimın» dep bolmai qoiǧan soŋ, osynda keldım. İä, Ospanǧa myŋ da bır raqmet! Ony Qūdai jarylqasyn! Senımen tanystyrdy. Sen de menı kütkendei bolyp, tūrmysqa şyqpai jür ekensıŋ. «Izdegenge – sūraǧan» degen – osy! Özıŋ bılesıŋ, osy üidı de Ospan bes-aq aidyŋ ışınde saldyryp berdı. Qazır ötken ömırımdı oilaǧym da kelmeidı. Saǧan syr qylyp aityp otyrǧanym ǧoi. Bılsın dep. Men qazır müldem özgergen adammyn. Ömırge degen közqarasym da basqa. Jaŋa samaurynnyŋ tütınıne qarap oilap otyrmyn – «Mıne, būl – menıŋ üiımnıŋ tütını, menıŋ ūrpaǧymnyŋ tütını» dep. Baǧanadan berı osy aradan qozǧalmai nege otyr deisıŋ. Myna samauryn kerneiınen şyqqan tütın iısıne rahattanyp otyrmyn. Osy iıste, ömırdıŋ iısı bar. Bızdıŋ ömırımızdıŋ iısı! Jai iıs emes, jūpar iıs! Şerälınıŋ äŋgımesın den qoia tyŋdap otyrǧan Märiämnyŋ ekı közıne jas tolyp ketıptı. – Qandai ǧajap adamsyŋ, Şerälı! – dedı ol orynnan türegelıp. Sonsoŋ küieuınıŋ kelte qidyrǧan būiralau qoiu şaşynan sipap, iılıp maŋdaiynan süidı. Şerälı jaǧyn taianǧan küiı älı de oi üstınde. Qalaşyq şetınen ärı qarai bastalyp ketetın saiyn dala kökjiekpen şektesıp ketedı eken. Ol soǧan qarap otyryp: – Märiäş, – dedı bır kezde, – bızdıŋ jerımız ne degen keŋ! – İä-ä!.. – dep, özı de kökjiekke qadala qaraǧan kelınşektıŋ oiyna äldene tüsıp ketkendei, şūǧyl şirap kettı. – Äi, Şerälı! Bızdıkı ne?! Keşke keletın qonaqtarymyz bar. Daiyndaluymyz kerek. Aldymen şäiımızdı ışıp alaiyq. Äne, qainap ta qalypty. Samauryndy özıŋ äkelersıŋ. Kelınşek tez-tez basyp üige qarai jöneldı. Şerälı ornynan tūryp keteiın dese, äldebır tereŋ oidyŋ şyrmauynan şyǧa almaǧandai, nemese ömır jūparymnyŋ iısıne masaiyp qalǧandai bolyp manaurap otyr. Osy sätte baiaǧyda özı öle ǧaşyq bolǧan, bıraz uaqyt bırge jürgen, sodan soŋ tez suysyp ketken Kültai qyzdyŋ aiyrylsarda aitqan sözın esıne tüsıre qaldy. Ol: «Jaqsy ömırdıŋ jūpary päk sezımnen şyǧady» dep edı-au! Äi, sol qyz... sol qyz jaman emes edı. Byljyraǧan özı ǧoi, özı! «Barlyq baqyt –  bailyqta!» dep oilaǧan. Özı!.. Şerälı oty sönıp bolǧan sary samauryndy köterıp, qaltaŋ basyp üige qarai jöneldı.

Äbubäkır Qairan

"Adyrna" ūlttyq portaly