Azattyq úshin arpalysýdyń alǵashqy kezeńi

4241
Adyrna.kz Telegram

Basqynshylardyń qaraqurym  áskeri ońtústik aýdandarǵa tóbeden jaı túskendeı basa-kókteı kirip, el-jurtty kól-kósir qaıǵy qasiretke dýshar etken «Aqtaban shubyryndy» tragedııasynyń alǵashqy aılarynda qazaq ámirshileri qatty eseńgirep qalǵan.

Dushpan qazaqtardyń basty saıası ortalyǵy Túrkistan shaharyn basyp aldy. Jeńiliske ushyraǵan el bıleýshileri qandy shaıqas barysynda  qalany tastap ketýge májbúr boldy. Astanada turatyn basqarýshy elıtanyń kóship úlgermegen otbastary, solardyń ishinde aǵa hannyń báıbishesi, ógeı sheshesi, baýyrlarynyń áıelderi tutqynǵa alynyp, Jońǵarııanyń ishki ulystaryna áketildi. Et-jaqyndarynan aırylý óz aldyna, kúlliqazaq astanasy men ólkedegi oǵan japsarlas otyryqshy eldi mekenderdiń  basqynshy oırattardyń baqylaýyna ótýi  el aǵalaryn qatty kúızeltti. Olardyń jaýǵa qarsylyq kúresti uıymdastyrý múmkindikterin tómendetip, jigerlerin jasytty.

Mine osyndaı ahýalda solardyń ishinen tez es jıyp, jaǵdaıdy aıqyn saralaı bilgen jáne tıisinshe maqsatty is-áreket uıymdastyra alǵan jalǵyz ǵana tulǵa qazaqtyń aǵa hany Ábilqaıyr bahadúr boldy. Ol Aral mańyndaǵy rý-taıpalardyń namysyn janyp, jońǵar  agressııasyn qaıtkende keri qaǵýdy kózdeıtin ahýal týǵyzdy. Ózin sodan bir múshelden astam ýaqyt buryn han kótergen qumdy óńirdi meken etken barshany otan qorǵaý isine jumyldyra aldy.  Sondaǵy el-jurtynyń qoldaýymen qysqa merzim ishinde qazaq jáne qaraqalpaq jigitterinen jıyrma myń sarbazdan turatyn qol uıymdastyryp, jaraqtandyrdy. Áskerı ónerge baýlydy. Sheshimtal joryqqa daıyndady. Sosyn jer qaıysqan qalyń jasaqtyń basyna ózi turyp, jaýǵa attandy. Biraq ońtústikti, ońtústiktegi qazaq eliniń bas qalasyn basyp alǵan jońǵarǵa emes, soltústik-batystaǵy qalmaq ıelikterine qaraı shapty.

Bahadúr han oırattardyń eki qıyrdaǵy memleketteri arasynda júrip jatqan baılanystardyń túpki maqsatyn ne óziniń túısigimen boljap, ne barlaý retimen jetken túrli habarlar men derekterdi saraptaý nátıjesinde, aldyn-ala ábden bilip alǵan bolatyn. Qalmaq hany Aıýkeniń jońǵar qontaıshysy bop otyrǵan kúıeý balasyna kómektesýge tyrysatyny kúmánsiz edi. Edildiń tómengi aǵysyndaǵy qalmaq pen onyń Ertistiń bastaýyndaǵy túp týysy jońǵar aralaryn alyp jatqan qazaqty baǵyndyryp alýdy Boshoqtýdyń sonaý arnaıy zańdar jınaǵyn  qabyldap alǵan zamanynan armandaıtyn. evan Ravdannyń balalary ot-qarýly úlken armııasymen tutqıyldan basyp kirip, qazaq elin qansyratqan qazirgi jaǵdaı kókeılerin tesken sol armandaryn júzege asyrýǵa ábden qolaıly sát týǵyzǵan. Jońǵardyń ońtústiktegi jeńisin baıandy ete túsý úshin teristikten qalmaqtyń shabýyldaýy ǵana qalǵan. Ashyq dushpanymen betpe-bet kelgen qazaqtyń tý syrtynan áne-mine soqqy berýi yqtımal edi. Ábilqaıyr han sonyń aldyn alýǵa umtylǵan.

Ol qatelespegen edi. Qyz berip, qyz alysyp turǵan bul eki handyqtyń ámirshileri arasynda jekjattyq alys-beris, áńgime-suqbattar astarymen 1640 jyly barlyq oırat tuqymdary quryp turǵan handyqtardyń ókilderi qabyldaǵan zańnamalyq «Ikı aadjın Bıchık» qujaty sóz bolatyn. Sonda negizdelgen uly jospar eske alynyp turatyn. Sol boıynsha  áskerı-saıası odaq qurý máselesi qaralyp júrgen. Al 1723 jyly kóktemgi sátti soǵys sony tııanaqtaýdy kún tártibine shyǵardy da, evan Ravdan Aıýkege arnaıy jaýshy jiberip, qazaqtarǵa qarsy birlesip áskerı qımyl júrgizýdi usyndy.  Ony Aıýke han yqylaspen qabyl aldy. Izinshe orys patshalyǵyna da qolaısyzdyq týǵyzyp júrgen  qazaqtarǵa qarsy  joryq jasaý úshin úkimetten ózine ot-qarýly jasaq bólýin ótingen. Alaıda jońǵarlardyń qazaq jerindegi áskerı jeńisinen habardar reseılik bılik onyń bul soǵysqa aralasýyn qoshtamady.  Sebebi Reseı úshin eki qıyrdaǵy oırattyń tutasyp kúsheıýinen góri olardyń arasynda derbes kúsh retinde qazaqtardyń saqtala turýy tıimdi-tin. Ótken jyly ǵana Uly Petr qazaq dalasynyń ózderin shyǵys elderine shyǵaratyn qaqpa ekenin, ony paıdalaryna asyrý qajettigin aıtqan. Eger sol qaqpa zengorlardyń qolastyna tússe – orys úshin jabylǵanmen parapar edi. Sebebi sol shamada evan Ravdan ordasynan oralǵan Ýnkovskıı onyń orys bodandyǵyn qabyldamaıtynyn, kytaımen shekarasyna qamaldar da salǵyzbaıtynyn jetkizgen. Demek, Aıýkeniń evan Ravdanǵa qosylýyna jol berýge bolmaıdy. Sondyqtan da oǵan bul soǵysqa aralaspaǵany jón degen sypaıy keńes berildi.  Alaıda qalmaq hany báribir alǵashqy nıetinen bastarta qoımaǵan, óıtkeni ol qazirgi jońǵar soqqysynan qansyrap jatqan qazaq elin orystyń kómeginsiz-aq jaýlap alatyn kúsh ózinde de bar dep biletin. Oırattardyń qanquıly  basqynshylyǵy ushyratqan «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» jaǵdaıynda ol, shynynda, Qazaq handyǵyna  eleýli qaýip  tóndirip turǵan. Osyny aıqyn ajyratqan Ábilqaıyr han jedel de ushqyr jasaqtarymen Syrdyń orta aǵysy tusynan Edil qalmaqtaryna qaraı shuǵyl attanǵan edi.

Qazaq hanynyń úlken qolmen Jaıyqqa qaraı jasaǵan sheshimdi joryǵy qalmaq ámirshilerin ábigerge saldy. Olar bitim jasaý jolyn izdep, Ábilqaıyrdyń aldynan elshi attandyrady. Alaıda Aıýkeniń senimdi ókiline Ábilqaıyr «qalmaqtar men orystarǵa qarsy soǵysýǵa kele jatqany, jasaǵynda qyryq myń sarbazy bary» jaıynda ymyrasyz málimdemesin jarııa etedi. Sonda, ımperııanyń tústiktegi qalqanynyń jaǵdaıy múshkildigin paryqtaǵan Astrahan gýbernatory Aıýke hanǵa kómekke artıllerııa komandasy men alty eskadron soldat jiberedi. Biraq onysy ahýaldy jaqsarta almaıdy. Ábilqaıyr hannyń iri áskerı kúshi Jaıyqqa jetken bette qarsy shyqqan qalmaqtardy alǵashqy shaıqasta-aq tas-talqan jeńedi de, teristikke qaraı tereńdeı beredi. Qazaq jasaqtary jeńisti sherýlerin jalǵastyra túsedi. Patsha úkimeti sol jyldyń sońyna qaraı Aıýkege «ımperator ulylyǵy mártebesimen araılanǵan bizdiń qalalarymyz ben seniń – bizdiń bodanymyzdyń ulystaryna kele jatqan» qazaqtar men qaraqalpaqtarǵa tosqaýyl qoıyp, «qalalarymyz ben úıezderimizdi talan-tarajǵa túsirýge jol bermeýdi» tapsyrady. Árıne, tıisti áskerı járdemi de bolady. Nátıjesinde, qalmaqtardyń birikken áskerleri qazaqtardyń Jaıyq boıyn túgel tazalaýǵa bet alǵan qozǵalysyn toqtatady.

1723 jyldan 1724 jylǵa qaraıǵy qys aılarynda eleýli áskerı qımyl jasalǵan joq, biraq, kóktem kele (1724 jylǵy aqpanda Aıýke han dúnıe salady),   Ábilqaıyr bahadúr men onyń Eset jáne basqa da batyrlary bastaǵan jasaqtar Edil qalmaqtaryna shabýyldaryn jańǵyrtty. Qalmaqtar Eset batyrdyń jasaǵyn patsha ókimeti bergen zeńbirekterden atqylaı otyryp jeńdi. Sodan keıin Ábilqaıyr hannyń batyrlary qalmaq-orys jerine odan ári joryq jasaýyn doǵardy. Degenmen, eki jyl boıy oryn alyp turǵan irili-usaqty áskerı qaqtyǵystar óz jemisin berdi.1724 jyldyń ortasyna qaraı qalmaq handyǵy budan ári qazaq eline burynǵydaı qater tóndirýge qaýqary jetpeıtin kúıge túsken edi.

Osylaı, soltústik-batys aımaqqa jasaǵan joryǵy nátıjesinde Ábilqaıyr han eldiń teristik jaqtaǵy shekarasyn qaýipsizdendirip aldy da, shapshań qımyldap daǵdylanǵan jaýynger jasaqtaryn birden Túrkistan qalasy baǵytyna burdy. Uzaq sherýde jolshybaı kezikken jońǵardyń alǵy sheptegi beketterin buzyp-jara urys salyp, kúzde Túrkistanǵa jetti.  Jaý qolyndaǵy qalaǵa birden  tikeleı shtýrm jasap, tez azat etti.  Qazaq áskeriniń qýatty  shabýyly barysynda jońǵar qontaıshysynyń balasy, tájirıbeli qolbasshy Laýzan Shono qalany tastaı qashyp, Qarataý qoınaýyna sheginýge májbúr boldy. Al Ábilqaıyr qazaq astanasyn bosatysymen, jeńisti sherýin kúlli óńirde jalǵastyrdy.   Qaharman sarbazdarymen  Tashkentti jáne sol aımaqtaǵy dushpan basyp alǵan ózge de qalalardy túgel azat etip, jarty jyldan astam óz qaraýynda ustap turdy.

Alaıda qazaq jerindegi  jońǵar áskerine kóp uzamaı qosymsha kúsh kelip qosylǵan. Sóıtip ólkede basqynshy kúshi basymdyq etken. Sol sebepti, birqatar qantógisti shaıqastardan soń, 1725 jyldyń kókteminde  Ábilqaıyr bahadúr bul aımaqty tastap ketýge májbúr boldy. Batyrlarymen birge áýeli Buhara handyǵy aýmaǵyna, odan teristikke qaraı aýysty. Ol sheginisimen, Syr boıy qalalaryn, Jetisýdy jyldam jońǵarlar basyp aldy. Uly júz bıleýshisi Jolbarys hannyń ıeliginde esepteletin ólke evan Ravdan qontaıshynyń qolastyna qaıtadan tústi.  Qazaqtyń Uly júziniń halqy mekendeıtin aımaq táýeldilik jaǵdaıda, jońǵar noıondarynyń baqylaýynda qaldy.

Bul shaqta teristiktegi jer-sý qatynastary taǵy da shıelenisken edi. Soǵan baılanysty  Ábilqaıyr han 1726 jyly Orta júz hany Sámekemen birlesip, on myń jigitten quralǵan qarýly jasaqpen jańa joryqqa attandy. Qalmaq taıshylaryn ulystarymen Jaıyq boıynan kúshpen qýýǵa tyrysty (jalpy, Ábilqaıyr bahadúr qyryq jylǵa tarta ýaqytqa sozylǵan jaýyngerlik, qolbasylyq, el bıleýshilik  qyzmetinde qazaq memleketiniń teristik-batys shegin qorǵaýda jan aıamaı shaıqasqan, orys patshasy ókimetine «qazaqtar Jaıyqtan sýy sarqylǵansha aıyrylmaıdy» dep, esh buljymaı, tabandy  túrde álimdegen kúresker). Jaıyqtyń sol jaǵalaýynda qazaq áskeri jeńisti urysta júrgizgen edi, alaıda oń jaǵalaýda sany da basym, qarý-jaraǵy da ozyq qalmaqtardyń úsh jaqtan shúılikken shabýyly astynda qaldy. Qorshaýǵa túsken qazaq jasaqtary tórt kún boıy jan alyp, jan berise shaıqasty. Aqyry jaǵdaımen sanasýǵa týra keldi. Kelissózder júrgizilip, qos tarap ózara bitimge kelisti. Ábilqaıyr han qalmaq jaǵyna amanatqa Tama Eset batyr, Tabyn Bókenbaı batyr  bastaǵan ondaǵan sarbazyn berdi. Ras, bitim aldaǵy ýaqyttarda eki jaqtan da álsin-álsin buzylyp turady, kıkiljińdi retteý úshin odan keıingi jyldarda Sámeke han qalmaqtarmen jańa kelisimder jasaıdy. Degenmen,  taraptardyń budan bylaı shekara buzbaı, beıbit qatar ómir súrý jaıynda qol jetkizgen alǵashqy ýaǵdalastyǵy arqasynda qazaq ámirshileri sol shaqtaǵy jalpy el jaǵdaıyna naqtyraq kóńil bólýge múmkindik aldy.


Beıbit QOIShYBAEV,

jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty

Pikirler