Köp handardy men kördım
Elın, halqyn jylatqan.
Qaraǧai sapty aq naiza
Batyrlardy qūlatqan.
Danalar aitqan asyl söz
Eldı auzyna qaratqan.
Sary jai atqan sansyz oq
Köp halyqty jylatqan.
Alla taǧala adamdy
Tatu bol dep jaratqan.
Sypyra jyrau
Küreŋ jel!.. Kümıs saǧym!.. Kök şūǧyla!.. Kım qanǧan ker dalanyŋ köp syryna?! Būl dala – Ūly Dala, Ūlan Dala – Terbetken tebırenıp Tört Qūbyla! Kım jetken keremetın sanamalap – Taǧdyryn tarih qana saralamaq. Degen söz «Tört Qūbyla» tegın emes – Täu etken tört tūsyna dana qazaq. Tört tūsy – şyǧys, batys, oŋ, sol jaǧy, Qormaly – qorǧanymen qorşalǧany. Paiym men parasattan tabjylmaǧan – Dalalyq danalyqtyŋ mol salmaǧy! Ör Altai – şyǧystaǧy qaqpasy altyn, Ataǧy, daŋqy kökpen astasatyn. Jyl saiyn jaz aiynda ūşyp kelıp, Būl tauda perışteler bas qosatyn. Tu alyp, tūlpar mıngen ata-baba, Türkınıŋ tüp qazyǧy osy arada. Altai men Tarbaǧatai qosarlanyp, Ūqsaidy myzǧymaityn bosaǧaǧa. Batysy – Edıl degen ūzyn özen, Tolqyny tarih syryn kübırlegen. Deştınıŋ tuy Edılden jelbırese, Rustıŋ kınäzderı dırıldegen. Täŋırtau oŋtüstıkte jatyr kölbep, Qūzdary – qiiampūrys, şyŋdary – örgek. Aspanmen aralasyp tūrǧannan soŋ – Qytailar at qoiypty Tian-Şan dep. Tületıp mūzbalaǧyn ūşarynda, Şalqaiyp, şaldyqpaǧan qūsa-mūŋǧa. Özınıŋ örkenı bop, körkemı bop, Alatau albyrap tūr qūşaǧynda. Soltūstyq – syqyrlaǧan Batys Sıbır, Sūsty aimaq būiralanǧan naqyşty būl. Qaiǧymen qabattasyp qasietı, Kezınde köp şarşatqan atys, dübır. Ūstyny Ūly Dala – tört taǧany, Tört közben tügeldener tört taraby. Joldary josyp jatqan, şiratylyp, Tösıne Sary Arqanyŋ toqtalady. Ömırın özendermen örnektegen, Köŋılın kölderımen körnektegen, Taulary qatpar-qatpar qazynaly – Qazaqtyŋ dalasyna jer jetpegen! Asyly köp joǧalyp, köp ūrlanǧan, Mūŋ men şer keudesıne şoǧyrlanǧan – Baǧzyda būida tartqan Alaş jūrty – Türkınıŋ tüp negızı – oǧyzdardan. Bır sätte molaiyp ta, azaiyp ta, Kez bolǧan talai opqa, talai otqa. Atalǧan qazaq elı «Qazaqiia» Däl solai jazylypty tauarihta. Qaitpas el qaharynan dür dūşpannyŋ, Basynan keştı zaman sūmdyqtaryn. Keudesın Ūly Dala keulep kırdı – Tünergen tümenderı Şyŋǧys hannyŋ. Soqqydan közge tigen ūşqyn ūşpaq, Dalanyŋ denesıne tüstı qyspaq. Alpauyt Altyn Orda uysyna Bır sätte siyp kettı Deştı Qypşaq. Peiılın qaǧanmenen ūştastyryp, Tılı men tının qaldy ūstap dūrys. Qaǧannyŋ qaharyna qahar qosty – Dünienı dür sılkıntken qypşaq qylyş. Şalqaiyp Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtary, Mastanyp, maŋaiyna zıl saqtady. Sonda da keŋ dalaǧy sıŋıp kettı, Joǧalyp moŋǧolǧa tän tūrpattary. Dünienıŋ kezegı ne, kezeŋı ne? Zar şeger kösemı de, kemelı de. «Noǧaily, Deştı Qypşaq – dertım» – deptı, El qamyn jeumen ölgen Er Edıge. Armannyŋ köp qualap saǧym, nūryn, Edıge sımırdı eldıŋ zaryn, mūŋyn. Astasqan Altyn Orda taǧdyrymen Azaby, ajaly da aŋyz mūnyŋ. Edıge eŋıregen qūsalyqtan, Aryǧan arǧymaqtai tūsamystan... Qalai da, Altyn Orda däuırınıŋ Soryna jaralypty üş arystan. Bılmegen bır kün jylap eŋırerın – Bılmeidı künnen künge kemıgenın. Ūly Orda qūrban boldy qyrqysynan – Toqtamys, Ämır Temır, Edıgenıŋ. Edıge adasar ma, ot basar ma?.. Dūşpany qylyş sıltep, oq ta atar ma?.. Ezılıp eŋ soŋǧy ret oiǧa batty ol, Arnai kep Ūlytaumen qoştasarda. Qūz qabaqtyŋ astyndaǧy qara almastai jarqyraǧan ötkır de nūrly qos janary ışte jatqan ottai ystyq, udai aşy oi tolqyndarynyŋ tepkının salqyn sabyrmen, qajyrly qairatpen kerı serpıp tastauǧa tyrysqandai; tym tūnjyraŋqy öŋı tün tünegındegı tūŋǧiyqtai qaharly jäne qūpiialy, uaiym men yza aralas uytty. Säl döŋesteu ülken mūrnynyŋ etek tūsy deldiıŋkırep, älde bır tynym taptyrmas tarpaŋ sezımdermen taitalasyp tūrǧandai jūqaltaŋ tanauynyŋ jelbezegı jelpıldep, tanaurap tūr. Kün qaǧyp küreŋıte tüsken qūbaqan öŋınen jas balaǧa tän jadyraŋqylyq ta, qan keşudı köp körgen has batyrǧa tän qataldyq ta, tabiǧatqa tamsanǧan süiınıs te, ötken ömırge ökıngen küiınış te... keide kezektesıp, keide qabattasyp, yrai men şyrai tanytatyndai. Qabyndap ösken qarabuyryl saqal-mūrtyn salaly sausaqtarymen sipap ötkende, som altynnan soǧylǧan mörlı baldaq – jüzıgı kün közıne şaǧylysqany sonşa – şyŋ basynan şoq şaşqandai ötkır jalyn lap etıp,aŋǧardaǧy aŋ men qūstyŋ jalt etken janaryn qaryqtyryp-aq jıbergen bolar. At üstındegı alyp tūlǧanyŋ qazandai basyna milyqtata kiılgen qūndyz börıktıŋ töbesındegı asyl tastarmen äşekeilengen üş tal qauyrsynnan jasalǧan jyǧasy tau jelınıŋ demımen dırdek qaǧady; astyndaǧy qara qasqa attyŋ qos qūlaǧynyŋ arasyndaǧy bır şoq ükılı jyǧa da endı-endı ūşyp keterdei jelp-jelp etedı; tek at saǧaǧynan tömen salbyrap tūrǧan üşbūryşty şaşaqty tūmar ǧana selt etpesten sal küiınde tūr; qara qasqa attyŋ seldır qūiryǧy men sūiyq jaly jelbırei tüsıp, jel ünıne äuen qosqandai – suyldaǧandai, uıldegendei. Qamqa şapandy qausyryp tūrǧan deŋment belbeudıŋ sol jaǧyna ılıngen hiua qylyştyŋ örnektelgen qynaby qara şūbar jylandai bolyp, qanjyǧalyqqa qarai qaiqaiyp jatyr; belbeudıŋ oŋ jaǧyna kümıstelgen kıse ılıngen; er basyna tırelgen sarala qamşy da taqta otyrǧan takappar hannyŋ asasyndai körınıp, ön boiyna sūs pen syz jinap alypty. Būl belgı-bederlerdıŋ barlyǧy – būryŋǧy-soŋǧy zamandardan berı qarai būzylmai kele jatqan baq pen daŋqtyŋ, ataq pen lauazymnyŋ aibyndy rämızderı, dūşpanǧa – aibat, dosqa – qairat. Bıraq... osynyŋ bärı kım üşın, ne üşın? At jalyn tartyp mıngelı adam qanyn keşumen kele jatqan Edıge üşın be, Edıge siiaqtylar üşın be?.. Edıgenıŋ köz aldyna özı qatysqan, özı bastap barǧan qandy şaiqastar qaita-qaita elestei berdı. Qan!... Qan!... Qan!... Tamşylaǧan... Aqqan... Tasyǧan... Mūnyŋ da qany... künahar qany qainap, tasyǧandai. Edıge tısın şaqyrlatty. Aryn tergep tūr Edıge, Janyn jerlep tūr Edıge. Zar şapşydy jüregıne, Zär şapşydy ıreŋıne. Tolqyndy oilar alasatyp, Bır-bırınen talasa asyp, Maidandasty midy myjyp Tüisıgıne tıidı būzyp. Qan maidannyŋ auyr ünı... Şymyrlady jauyryny Soǧys – maidan, Maidan – oiran, Soǧylys pen toryǧys – būl! Qaru men qan, Ūran men şaŋ, Jeŋıs penen jeŋılıs – bül ! Dauylpazdar düŋkıldegen, Sarnap kernei, zurnasy da. «Elım!» degen, «Jūrtym» degen – Batyrlardyŋ tūlǧasy – nar! Sart-sūrt ūrys, Jarq-jūrq qylyş, Jalt-jūlt közı jainaǧandar. Han, ämırşı, tümenbasy – Tısın tıske qairaǧandar. Ūly Ordanyŋ altyn tuy – Sary taŋdai arailanǧan. Aq Ordanyŋ appaq tuy – Aq būlttai jel aidaǧan. Ämır Temır jelbıretken – Aq şaşaqty jasyl bairaq Jasyndai bop jalt etedı, Şaŋ ışınen andaǧailap. Naiza, aibalta, qylyş, sadaq, Kürzı şoqpar şarpysuda! Qahar tögıp qaru-jaraq, Bır-bırımen qarpysuda! Atys, ūrys, Alys, jūlys, Endı ölıspei tūrysu joq. Adam qany aqty lyqsyp, Qyzyl özen, qyzyl su bop. Erler!... Erler şahid kettı! Jan tapsyrar uaqyt jettı! O, būlardy qai zamanda Qai bileuşı baqytty ettı?! Obal, sauap kımge?... Kımge? Saual, jauap kımge?... Kımge? Ölemın dep oilady ma, Sönemın dep oilady ma – Arǧymaq at mıngenınde, Asyl qaru ılgenınde?! Qanşa jastyŋ qūlaitynyn, Qanşa qarttyŋ jylaitynyn – Han Toqtamys bılmedı me?! Aqsaq Temır bılmedı me?! Au, Edıge! Būl ne sözıŋ? Özıŋ jaily ne demeksıŋ? Halqyŋ senı aialasa, Panaŋa kep saialasa, Er boldyŋ ba keremet tym? Sen äkeŋnıŋ kegın qudyŋ, Qabyrǧaŋdy sögıldırdıŋ. Ämır Temır tūlpar berdı – Jal-kuiryǧyn tögıldırdıŋ. Ämır Temır sūŋqar berdı – Qūs saludyŋ jönın bıldıŋ. Toqtamys han aru berdı – Keudesınde közıŋdı ıldıŋ. Toqtamys han qaru berdı – Qylyşyŋa kegıŋdı ıldıŋ... Naq dūşpandy qūrta almapsyŋ, Sony, sorly, keiın bıldıŋ! Bılmegen-au syryŋdy jūrt, Qyrǧynyŋnan qyryldy jūrt. Köp jesırdı kökke ūlyttyŋ, Közınen jas üzıldırıp. Qonysynan qudyŋ jūrtty, Şybyn jannan tüŋıldırıp. Ämır Temır aldap-sulap, Köp körsettı jyryndylyq. Toqtamys han talaq ettı, Tūiaǧyŋnan sürındırıp. Öz aǧaŋdy öltırgen de – Emes pe edı sol sılımtık?! Qane qaitqan kegıŋ qaida? Paiǧambarlyq tegıŋ qaida? Qisyqtardy tüzetetın – Qatal, ädıl tezıŋ qaida? Al kegıŋdı qūnykerden, Sodan kein elıŋdı oila!.... * * * Maujyrap mausym aiy, kün ūzaryp, Kök saǧym jatyr saimen tūnyp aǧyp. Qalt etpei Edıge tūr tas müsındei, Bır şyŋnyŋ biıgıne şyǧyp alyp. Qiiadan qyran közben şola qarap, Sanasy sapyrylyp, tūr aualap: Zaryna zamandardyŋ köp ilengen – Kındıgı Deştı Qypşaq mynau alap. Būl alap äuliedei mūŋ jastanǧan, Qasiet, quat alǧan nūrly aspannan. Belgıler bederlengen betınde tūr – Qalǧan ız sonau alys ǧūn, saqtardan. Osynda – ata-baba armandary, Osynda – söngen oty, janǧan baǧy. Köp syrdy kökırekte saqtap ünsız, Samsap tūr Kök Türıktıŋ balbaldary. Esımı estılerge oralar myŋ – Babalar baiybyna bara alar kım? Kezınde keŋ älemdı tıtırentken – Qoinynda tarih jatyr obalardyŋ. Zaŋdylyq – zamanalar köşe berer, Er mūŋy är sät saiyn eselener. Ūlyqtap ūly armanyn, ūrandaryn. Mülgıp tūr mazarlar men keseneler. Mäŋgılık jerı – däulet, künı – mäulet, Tau men tas – tırı suret, tırı säulet. Myna tau basqa taudan dana, dara, Bekerge atalmaǧan Ūlytau dep. Sezınıp Künnıŋ demın, küidıŋ lebın, Qaraşy, betın Kökke süidırgenın! Saqtaisyŋ saltanatyn mäŋgı esıŋde, Batpaisyŋ basuǧa da şüigın jerın... Qyzǧyltym qan jügırıp ıreŋıne, Sät saiyn nūr qūiylyp jüregıne, Saraidyŋ sarsaŋynan dem alsam dep, Jaŋa kep Ūlytauǧa tūr Edıge. Ärqaşan būlqan-talqan Altyn Orda, Tūrǧandai osy qazır jarty jolda. Edıge būrlyqty da, bulyqty da, Būrsam dep alasūryp saltyn oŋǧa. Būl jalǧan myŋ siqyrly döŋgelengen, Talailar talmai şyŋǧa örmelegen. Ömırdıŋ qalyptasqan qalpyn būzyp, Sät saiyn sor kilıger köldeneŋnen. Kögertse el men jūrtyn kösegelı, Türlenıp türkı ūlysy öser me edı?! Baitaq jer Altyn Orda bilep tūrǧan – Keşegı qypşaqtardyŋ mekenı edı. El men jer köp tolqytty Edıgenı, Keudesın soǧys zary kemıredı. Toz-toz bop qylyşynan qypşaqtyŋ da, Joq boldy Qimaq, Jabǧu, Oǧyz elı. Adamzat aiyrylyp tektı armannan, Jau ünı estıldı arttan, estıldı aldan. Jer betı adam qany su bop aqqan, Ne tapty bırın-bırı jep tynǧannan?! Qylyşpen qiyr alys şettı nūsqap, Qypşaqqa Batu bır kün jettı ūrys sap. Ūmtylyp, ūlan jerdı jaulap aldy, Alaida, aty öşpedı – Deştı Qypşaq. Ataǧy Altyn Orda kök tıredı, Handary qan ūrttaudy köp tıledı. Jüzdegen jyldar boiy tūrsa da Orda, Būl jerdı el Deştı Qypşaq dep bıledı. Qypşaqtyŋ qidy janyn köp erlerı, Daŋqy da, dabysy da tömendedı. Elıne Deştı Qypşaq dert boldy ma, Batys pen Şyǧys bolyp bölıngenı? Iştarlyq, daŋqqūmarlyq, jalmauyzdyq – Handardy jıberdı äbden qandy auyz ǧyp. Teŋselıp Altyn Orda tūr-au bügın, Endıgı bolaşaqtan qalmady ümıt. – Dep oilap bi Edıge bır kürsındı, Sanasyn tüitkıl oilar sılkındırdı. Qaisysy Altyn Orda handarynyŋ Tüpqazyq atameken jūrtyn bıldı?! Ersınıp, elıgıp jür otty eleske, Elı men jūrtyn ızdep, joq demes te. Halyqtyŋ, handyqtyŋ da tıl men salty, Baǧzydan qypşaqşa bop kettı emes pe? Äspettep Şyŋǧys hannyŋ qasietın, Han bar ma būl künderı bas ietın. Bauyrlar bır-bırıne qylyş sıltep, Bylǧap jür babasynyŋ ösietın. Joq boldy qymsynu da, qysylys ta, Aitylmas ūtqyr oi men ūsynys ta. Joşy bop, Şaǧatai bop, Ügedei bop, Bölındı Altyn Orda üş ūlysqa. Bolsa da Altyn Orda öktem ündı, Artyna auyr salmaq bökterıldı. Siyspai aǧaiyndar bır-bırımen, Aq Orda, Kök Orda bop qaq bölındı. Joşynyŋ ülken ūly bolǧannan soŋ, Işıne ne bır oilar tolǧannan soŋ, Orda Ejen Aq Ordany tıgıp aldy, Eskermei ne bolaryn ölgennen soŋ. Joşynyŋ besınşı ūly Şaiban edı, Baǧyna batyrlyǧy sai keledı. Körnektı Kök Ordany asqaqtatyp, Sıbırdı emın-erkın jailap edı. Öttı ǧoi öz saltymen ötken ömır, Qaitedı qarap qoisa Kökke de bır! Tūqymyn tūlǧa tūtyp Şyŋǧys hannyŋ, Qaradan han sailamas netken el būl?! Ertede Altyn Orda däuırledı, Berke han el men jerdıŋ qamyn jedı. Salyndy saltanatty Sarai Berke, Saudager, saiahatşy sänın kördı. Bükıl el mūsylmandyq dındı ūstandy, «Alla» dep, adal jolmen tūrmystandy. Tiylyp zorlyq penen ūrlyq-qarlyq, Azaitty aluan türlı qylmystardy. Qarsy bop han etuge Qūbylaidy, Berkenıŋ oǧan ışı jylymady. Talqandap Vizantiia qalalaryn, Tek qana Mysyr oǧan tym ūnady. Būl Berke – Joşy hannyŋ üşınşı ūly, Jasaǧan talai elmen bıtımşılık. Qapqazda ölgen kezde jau qolynan, El-jūrty köp jylapty jasyn syǧyp. Özgeden Özbek hannyŋ jönı bölek, Körkeittı ol Ūly Ordany, eren üdep. İslam dının myqtap ornyqtyrdy ol, Eldegı sūmdyqtardyŋ bärın elep. Sodan soŋ Jänıbek han onyŋ ūly, Äkenıŋ tärbiesın köp ūǧyndy. Ordanyŋ ışı-syrtyn türlentsem dep, Sauda men saiasattyŋ jönın bıldı. Jänıbek jaqsysy edı körgen köptıŋ, Qairan er qan qūşaqtap şermen kettı! Allanyŋ pärmenınsız ajal qūşty ol, Qolynan öz balasy Berdıbektıŋ. Qan attap taqqa otyrdy sol Berdıbek, Qūpiia qylmys qyldy tergeuı joq. Batudyŋ ūrpaǧynan, sodan keiın, Han bolyp altyn taqqa kelgenı joq... * * * Edıge şyŋnan tüstı tömen qarai, Būl tauǧa közı toidy qarai-qarai. Taŋ qalyp tabiǧatqa basyn idı, «Jaisaŋ ǧyp jaratqan – dep – Qūdai qalai!». Oilady: ölım bar ǧoi özektıge, Özıne jaqyndap tūr kezek, mıne. Ölgen soŋ keŋ kösılıp jatu üşın Osy tau tym jaily eken jer üstınde. Endı aian ömırde köp tūrmasy da, Äiteuır, bar ǧoi mūŋdas, syrlasy da. Solarǧa ösietın aityp ketsın: «Osy bır qoiyŋdar – dep – şyŋ basyna». Esıne Ämır Temır tüstı bırden, Būl taudyŋ ötken būlar üstımenen. Qajyǧan qalyŋ qoldy dem aldyryp, Ordasy on bes kündei tıktırılgen. Ol söitıp Ūlytaudy körıp ketken, Tarihyn köp tyŋdaǧan zerıkpesten. Jazdyrdy Altynşoqy jartasyna: «Būl jerde Ämır Temır bolyp ketken». Şaldyqqan qalyŋ äsker esın jidy, Bır ıske Temır taǧy betın būrdy – «Tūrsyn – dep – Ūlytauda bır biıgım», Ekı myŋ äskerıne tas üidırdı. Edıgenıŋ köz aldyna Ämır Temırdı eŋ alǧaş körgen sätı elestep öttı. Ol mūny üş kün küttırıp, özın ertıp kelgen Toqtamystyŋ kömegımen zorǧa qabyldanǧan bolatyn. Ämır Temırdıŋ otyrysy Altyn Orda handaryna müldem ūqsamaidy eken. Basynda – altyn japyraqşalarmen kömkerılgen döŋgelek täj, astynda –aibary asqaqtaǧan, asyl tastarmen bezendırılgen tūǧyrly taq. Üstıne kümıspen ädıptelgen jap-jasyl jıbek şapan jamylyp, qolyna barys basty asa taiaǧyn ūstap, soǧan iegın süiep otyr eken. Biık maŋdaily, at jaqty, qyr mūryndylau kelgen qarasūr öŋıne şoqtai jainaǧan qoŋyrqai közderı erekşe bır alapatty reŋ berıp tūrǧandai. Edıge bır tızerlep otyra kalyp, oŋ qolyn keudesıne qoiyp: «Qūldyq, aldiiar, taqsyr!» – dep basyn igende, Ämır Temırdıŋ qoiu qara mūrtpen astasyp ketken süiırleu şoqşa saqaly bıraz uaqyt kökke köterılıp qalǧandai boldy. – Nege kelgenıŋdı bılemın, – dedı Ämır jūmsaq, jyly dauyspen, – Toqtamystan estıdım. Edıge onyŋ jüzıne tık qarap edı, külımsırep otyrǧandai bolyp körındı. – Qaşyp keldıŋ ǧoi? – dedı sonsoŋ. Edıge onyŋ közıne kırpık qaqpai qadala qarap otyryp: – Sızge keldım! Senıp keldım! – dedı. Jas jıgıttıŋ jaryqşaqsyz taza dauysy ämırge ūnaǧan bolu kerek: Ornyŋnyn tūr, – dep, qolymen qosa ymdady. – Toqtamystan estıdım, – dep ornynan köterıldı, Edıgenıŋ janyna keldı. – Äkeden de, aǧadan da aiyrylypsyŋ. Orys han senıŋ äkeŋ – Toqtaqiiany, Toqtamystyŋ äkesı – Taiqojany öltırdı... Altyn Ordany şabuyna qarsy bolǧandary üşın... Aǧaŋ Baltyşaq ta Aq Ordanyŋ qūrbany boldy, – dep, Ämır Temır Edıgenıŋ iyǧyna qolyn saldy. – Jüregıŋe qatqan kektıŋ mūzyn qalai jıbıtesıŋ? – Sızdıŋ jebeuıŋız ben demeuıŋız arqyly, qan köksegen qaru arqyly,– dedı Edıge. Dauysy saŋqyldap, közı jarqyldap tūrǧan jas batyrǧa synai qaraǧan Ämır Temır kenetten sūstana qalyp: – Äi, men saǧan bır saual qoiaiyn, jauap beresıŋ be? – dedı. Edıge ündegen joq. – Eger men... – dep Ämır Temır sūq sausaǧyn şoşaitty, – Eger men saǧan jauyŋdy osynyŋ bırımen öltır dep, semser men qylyş ūsynsam, qaisysyn taŋdar edıŋ? – Qylyşty taŋdar edım. – Nege? – Aldiiar, semserdı – sertke, qylyşty kekke ūstaimyz ǧoi, – dedı Edıge. – Onyŋ üstıne, Baltyşaq kökem maǧan qylyştasu önerın köp üiretıp edı. Ämır Temır jıgıtke riza keiıppen qarap tūryp:– Sen osynda qalasyŋ. Menıŋ oǧylanym bolasyŋ. Tek menıŋ senımımdı attama!– degen edı sonda. * * * Tuǧannan körmep edı kemşılık te, Jasynda toimauşy edı tırşılıkke. Äkesı Toqtaqiia – köp jyl boiy Bop tūrdy qala begı Qūmkentte. Tap keldı tarşylyqqa zamany onyŋ, Zūlmattyŋ jan bolmady tabar emın. Saraiyn Altyn Orda bilesem dep, Orys han salyp bıttı bar önerın. Orys han – Aq Ordanyŋ bileuşısı, Jasynan jaugerlıktı süigen kısı. Qylyşyn kökke sermep, doldanatyn, Aŋsaumen altyn taqty, küigende ışı. Altyn taq Orys hanǧa arman boldy, Aŋsary künnen künge jandandy endı. Bır künı şabamyn dep astanany, Bekter men ämırlerge pärmen berdı. Könbedı būl pärmenge aqyldylar – Būl qylyq bükıl eldı aşyndyrar. Altyn taq, Altyn Orda aibattansa, Sol sätte-aq basynǧannyŋ basyn jūlar. Äitse de Orys hannyŋ tözbegı joq, Keudenıŋ lapyldaǧan sönbegı joq. Bırazyn bekterınıŋ jer qūştyrdy, Yrqyma, aitqanyma könbedı dep. Solardyŋ bırı äkesı Edıgenıŋ, Köp körgen adam edı ömır örın. Ölgen soŋ Toqtaqiia, jetım qalyp, Edıge tappai qoiǧan köŋıl emın. Baltyşaq ınısı edı äkesınıŋ, Tyǧyldy qoltyǧyna kökesınıŋ. Ol kısı – Orys hannyŋ bas ämırı, Tez aitar şeşetının, kesetının. Qinaldy kökesı de, eŋıredı, Jetımge sol qamqorşy bolyp edı. Oqytyp, tarih syryn ūǧyndyryp, Äskeri ıske üirettı Edıgenı. «Qait – dedı – er jetken soŋ Mekke körıp, Batyr bol, men de ketem bır künı ölıp». Ösırıp, önegesın tügel syilap, Sol qaldy äke ornyna äke bolyp. Edıge erte eseiıp, daralandy, Er boldy jaipap öter qamaǧandy. Söitse de, Orys hannyŋ saraiynda, Jüregı qaita-qaita jaralandy. Sabyrly, paiymdy da parasatty, Bıldırmes janǧa tüsken jaraqatty. Jamandap Orys hanǧa jaramsaqtar, Tezırek joimaqşy bop, alasatty. Bır qauıp Edıgege jaqyndady, Sondaǧy esten ketpes aşynǧany. «Kerauyz Toqtaqiia balasy» dep, Ärkımnıŋ kekep-mūqap basynǧany. «Būl jerden keteiın – dep – qūdai atqan», Bır künı qaşyp şyqty Syǧanaqtan. Toqtamai Samarqanǧa tartyp kettı, Bosaǧan asaudai bop būǧalyqtan. Maqsat bar mazdap tūrǧan köŋılde bır, Baq qonbas talapsyzǧa ömırde būl. Bet tüzep, būl saparda közdegenı – Ataǧy şyǧyp tūrǧan Ämır Temır... Äkesı Ämır Temır – bi Taraǧai, Barlastyŋ basy bolǧan zor tolaǧai. Bekterdıŋ arasynda bedeldı bop, Ömırden ötken adam qorǧalamai. Barlastar bastas bolyp naimandarmen, Tuysyp, qūşaqtaryn jaiǧan kıleŋ. Naimanmen auyp mūnda kelgennen soŋ, Mūŋdaǧy el atap ketken – «naiman – dürmen». «Örlesın örkenı – dep – qaraǧaidyŋ» – Qoldady jetım ūldy bar aǧaiyn. Temırdı terbettı de, örlettı de – Bedelı, berekesı Taraǧaidyŋ. Ämır bop Qaşqadariia aimaǧyna, Jel bıttı Ämır Temır bairaǧyna. Jabysyp attyŋ jalyn tartqannan soŋ, Jau ızdep köp qarady jan-jaǧyna. Būl ämır – talailardy jeŋgen batyr. Qiratyp, qalalarǧa engen batyr. Däl qazır uysyna tügel tüstı, Bas ūryp aiaǧyna Mauerannahr. Syzdanyp otyr älı sol arystan, Talaimen jan berısıp, jan alysqan. Endıgı qiratsam dep közdegenı – Aq Orda, Deştı Qypşaq, Moǧolstan. Bar sonda Edıgenıŋ qūrbylasy, Toqtamys – bozbalanyŋ sūŋǧylasy. Äkesı Taiqojany öltırgen soŋ, Ol daǧy Orys hannyŋ boldy qasy. Tūqymy Joşy hannyŋ erledı de, Kırıptı Ämır Temır därgeiıne. Bileuşı qūşaq jaiyp Toqtamysqa, Sauran men Otyrardy bergen, äne! * * * Edıge az uaqytta kemeldendı, Oiy da būrynǧydan tereŋdedı. Körsetıp batyrlyǧyn şaiqastarda, Tanymal qolbasşyǧa teŋeldı endı. Aian bop ädıldıgı, şeşendıgı, Baiqaldy qiyn sätte kösemdıgı. Ämırdıŋ eŋ senımdı sardary bop, Sıŋısıp, ūmytyldy bötendıgı. Tūratyn ärbır ıske naq tılenıp, Töseldı ol eŋ bılımdar basşy bolyp. Osyndai otty adamdy tanyǧan soŋ, Qoldady Ämır Temır jaqsy körıp. Tek jatpai talap qyldy Toqtamys ta, Eleurep, erık berdı ot namysqa. Aqyry Aq Ordany şauyp alyp, Dümpuı künnen-künge kettı alysqa. Şaşatyn tym yzǧarly demınen lep, Orys han qaza bolǧan, ömırde joq. Han bolǧan Temır Mälık balasynyŋ Basyn ap, otyr endı köŋıl demdep. Syn bolǧan Edıgenıŋ tözımıne, Bır qaza mūz bop qatty köŋılıne – Tūp tura osy soǧys sebep boldy Kökesı Baltyşaqtyŋ ölımıne. Ilkıde Toqtamysty kınälaǧan, Alaida, aşuly oiǧa qūlamaǧan. Saraidyŋ ışındegı qandy aiqasta Aiyrylyp qalǧan edı sol aǧadan. Toqtamys bügın daŋqtyŋ kezeŋınde, Ot bolyp janady ümıt özegınde. Entelep, Edıgenıŋ kömegımen Bileuşı bolyp aldy Horezmge. Ekpını Toqtamystyŋ, sırä, qatty, Qairaty tau suyndai qūlap aqty. Qosymşa äsker berıp Ämır Temır, Bır künde jaulap aldy Syǧanaqty. Toqtamys yrys-baqtan keşıkpeptı, Täŋırı äu bastan-aq nesıptı ettı. Bekterı Aq Ordanyŋ qol qusyryp, Jaǧyna Toqtamystyŋ ötıp kettı. Isımen jaulau, aulau şūǧyldanyp, Jūtynyp jūtqynşaǧy, jybyr qaǧyp, Mäz boldy Ämır Temır būl jeŋıske, Mūqatyp Aq Ordany, qyby qanyp. Jinalyp maŋaiyna aqylmany, Ämırdıŋ ärbır ısın maqūldady. Endıgı naǧyz dūşpan – Altyn Orda, Jau jaman bärınen de jaqyndaǧy. Elder köp Ämır Temır jaulap alǧan – İran men Auǧanstan, Äzerbaijan, Ündıstan, Siriia menen Palestina, Älı de maqsaty köp armandaǧan. Alda tūr keude kerıp Altyn Orda, Baǧynbai, basyn imei daŋqy zorǧa. Küiretse osy Ordany sätın tauyp, Özıne bolmas edı artyq olja. Äi, bıraq... Orda hany Mamai – myqty, Arbasyp, alysqanyn talai jyqty. Kürsınıp, köp oilandy Ämır Temır Soǧan bır jasasam dep jamandyqty. Sol Mamai qatal, qandy jol ūstanǧan, Mäskeuge betın tüzep, soǧys salǧan. Jeŋılıp Külık* degen keŋ maidanda, Elıne aman jetu bolypty arman. Toqtamys osy şaqta nyǧarlandy, Erekşe sättılıkten syr aŋǧardy. Tūtqiyl basa köktep qalyŋ qolmen, Altyn taq ornatylǧan Saraidy aldy. Söndırıp beibıt eldıŋ şyraǧynda ot, Toqtamys sala berdı ūranyn köp. Jaulady Qajy-Tarhan, Qyrymdy da, Qaitadan Joşy ūlysyn qūramyn dep. Toqtamys sol ekpınmen toqtamady, Süzılıp orys jaqqa köp qarady. «Baǧynbai bır künderı keter-au» – dep, Mäskeudı myjyp, taptap, otqa orady. Toqtamys han Sarai-Berkede jatyp tüs kördı. At qūlaǧy körınbeitın aq boranda özın bır üiır qasqyr qamap, jüirık atymen qanşa qaşsa da, bır kökjal qasqyr qyr soŋynan qalmai qoiypty. Qamşydan basqa qaruy joq eken. Bır kezde taǧy da bır kökjal aldynan qarsy şyǧa kelıp, tura özıne atylypty... Toqtamys tüsınen qatty şoşyp oianyp, jüregı dürsıldep, özıne-özı kele almai, ūzaq jatty. Ereŋınde Sarai-Berkege keşe kelgen Sypyra jyraudy şaqyrtqyzyp, tüsın jorytty. – Ūly babaŋ – Joşy hannan taraǧan ürım būtaqtyŋ ışınde senıŋ äkeŋ Taiqoja eŋ ädılettı, eŋ äluettı adam edı. Sol Taiqoja özınıŋ atalas bauyry Orys hannyŋ qolynan qaza tapty. – dep bastady Sypyra jyrau. –Joşy tūqymynan Berkeden keiın Orys hannyŋ emes, senıŋ baǧyŋ janyp, Altyn Ordanyŋ taǧyna otyrdyŋ. Endı sen Joşy ūlysynyŋ joǧyn tügendeimın dep, kündız külkı, tünde ūiqy körmei jürsıŋ. Äi, han, saǧan turasyn aitaiyn, senı atqa da, taqqa da mıngızgen – ana Aqsaq Temır. Sodan keiın özıŋmen üzeŋgıles kele jatqan, Baba Tüktı Şaşty Äzızdıŋ tūqymy, ärı bahadür, ärı dangöi biıŋ – Edıge! Men baiqaimyn, sen özıŋnıŋ eŋ basty aqylmanyŋ, şapsaŋ – qylyşyŋ, sılteseŋ semserıŋ bolyp jürgen sol Edıgege salqyndap barasyŋ. Al ol Aqsaq Temırden auyp, dostyq peiılmen saǧan keldı. Bas ämırıŋ boldy. Ony köre almaǧandardyŋ sözıne erıp, qyryn qarap jürgenıŋ ne? – Edıgenı eŋ alǧaşy ret Ämır Temırge aparǧan da, aldyna mal salǧan da, basyna orda kötergen de men edım. Jūrttan asqan Qaraqas-Aiym sūludy alyp bergen de, bilıktıŋ biıgıne jetkızgen de men edım. Ol sol jaqsylyqtarymdy ūmytyp, bükıl Altyn Ordanyŋ bırınşı adamy özımmın dep oilaidy eken. Ol turaly jaman sybystardy künde estimın. – Äi, han! Dosyŋ az, dūşpanyŋ köp bolsa, jer bolarsyŋ, aqylyŋ az, aşuyŋ köp bolsa, qor bolarsyŋ. Sai-salany sel būzar, aǧaiyndy söz būzar. Auyzda jiek joq, tılde tiek joq. Qysyr sözde qyrsyq köp. Sözge ergennıŋ körge engenın köp körgenmın men. Edıgege jasaǧan jaqsylyǧyŋdy aityp otyrsyŋ. Jaman bergenın aitar, jaqsy alǧanyn aitar. Edıgenıŋ saǧan sıŋırgen eŋbegı senıŋ bergenıŋnıŋ öteuıne tūrmai kaldy ma?! Eger sen Edıgenı ökpeletseŋ, odan aiyrylsaŋ, aitpady deme, tördegı basyŋ körge domalaidy. Ūmytpa, tauǧa süiengen taudai dūşpanyn jeŋedı. Er qadırın bılmegen – el qadırın bılmeidı. Senıŋ körgen tüsıŋnıŋ sūry jaman eken. Artyŋnan qalmai ılesken kökjal Aqsaq Temır bolyp jürmesın. Aldyŋnan şyqqan kökjal Edıge bolsa, künıŋnıŋ qaraŋ bolǧany. Oilan, han! Tereŋırek oilanbasaŋ, köŋılıŋ kılkıldek, ömırıŋ sürkıldek bolady! Toqtamys han meŋ zeŋ bolyp otyryp qaldy. Jyrau sözın dūrys ūǧynǧannan emes, yzalanǧannan. * * * Tigen soŋ Altyn Orda bır özıne, Ot bıttı Toqtamystyŋ jüregıne. Saiasat, sarai ısı, soǧysta da Edıge ainaldy onyŋ tıregıne. Ekeuı bırıkken soŋ tıze qosyp, Daŋqy da Ūly Ordanyŋ keledı ösıp. Şydamai, Qapqazdaǧy Toqtamysty Şapty Ämır ädeiılep, eregesıp. Toqtamys nazalandy alǧaş ret, Qorlady Ämır Temır han basyn dep. Būl körgen qorlyǧy da, zorlyǧy da, Basyldy ketpes kektıŋ taŋbasy bop. Taǧy da, almasyn dep el süreŋın, Jıberdı «keşırsın» dep elşılerın. Tüiılıp, Toqtamysqa toŋ-torys bop, Qaitardy Ämır Temır ol tılegın... Sät saiyn jasyn oinap sanasynda, Toqtamys küidı jūrttyŋ tabasynda. «Ordanyŋ endı künı ne bolar?!» dep, Suyq söz sumaŋdar el arasynda. Köretın özgelerden köp ılgerı, Syilamas bolyp aldy Edıgenı. Han jaily haram sözder tarap jatyr – Būl jaidyŋ bärı sodan körınedı. Toqtamys arylmady küdıktı oidan, Erlıgın Edıgenıŋ syryp qoiǧan. «Aqsaqtyŋ adamy – osy, – dep oilady – Jürdı ǧoi ordasynda salyp sairan». Saraida söz örbıdı aluan türlı – Jürısı Edıgenıŋ jalǧan syndy. Tıksındı, tıtırendı äldeneden, Köz ılmei keibır tünı, taŋdy atyrdy. *** Toqaly Toqtamystyŋ naq süierı, Tym sūlu Sadat – Begım tättı lebı. Sol toqal Edıgege qūmar bolyp, Jür edı oryndalmai nas tılegı. Aşqaraq näpsısıne toiym ızdep, Bıldırgen ymmen, ünmen tılegın köp. Edıge qabaq tüiıp, bet qaiyrdy: «Hanyşa, mūnyŋyzdy qoiyŋyz» – dep. Aşuy hanyşanyŋ örtke ainaldy, Şor bolyp jüregıne kek bailandy. «Tyŋdaşy myna sözdı, han iem» – dep, Jamandap Edıgenı köp sairady. «Bılıŋız, mūnyŋ sūry jaman» – dedı, «Oilap jür aram piǧyl saǧan» – dedı. «Körsetıp özın sızden artyq etıp, Qylmaqşy künıŋızdı qaraŋ» – dedı. Ūmytyp erlıgın de, handyǧyn da, Aitatyn toqalyna bar mūŋyn da – Toqtamys oi toqtatpai, bırden sendı, Jabylǧan jala menen azǧyruǧa. «Baiqasam, otyrǧandy jürgızgendei, Sız emes, altyn taqqa būl mıngendei. Masqara... maǧan yntyq – dedı toqal, – Sonysyn är sät saiyn bıldırgendei». Toqtamys küiıp kettı şaqta myna: «Qyzyǧyp jür eken ǧoi taqqa bū da. Saǧan da qol salmaqşy bolǧan eken, Tastaiyn basyn alyp qasqaǧymda!». Jas toqal jasauratyp qos janaryn: «Sabyr et, – dedı, – qazır toqta, janym. Dastarhan keŋ jaiǧyzyp, mas qyldyrsaŋ, Tüsedı özı kelıp otqa zalym! El-jūrtqa ol bedeldı, bılemısız? Tek sony qoldap jürsız ünemı sız. Aşumen Edıgenı öltırseŋız, Kım bılsın, qaralanyp jüremısız». Hanǧa da qona qaldy mynau aqyl, (Ailaŋdy asyrǧan soŋ, solai asyr). Mas qylyp, ottatqan soŋ, şamdandyryp, Basyna ornatady zamanaqyr. Ordanyŋ toi-dumany bastaldy endı, Saǧynyp bırın-bırı dostar keldı. Astatök as pen jemıs, şarap ta tūr – Jıberer ainaldyryp aspan, jerdı. Sūlular syŋq-syŋq külıp syrly, nūrly, Aspazdar, şarapşylar zyr jügırdı. Būl duman bastalmai-aq Edıgege, Jasyryn, qūpiialy syr bılındı. Kelıptı būl dumanǧa Aŋǧysyn da – Bırge ösken Edıgemen ol jasynda. Sybyrlap: «Şarap ışpe – dedı dosy, – Qauıp bar, tez qaşyp ket, qalma osynda! Ilınbei aŋduşylar qarmaǧyna, Şyǧyp ket, jaltaqtamai jan-jaǧyŋa. Bökterıp qaru-jaraq sailap qoidym, Mın de qaş jan jetpeitın Tarlanyŋa!». Maŋaiy antalaǧan tolǧan sūmdar – Qolqalap «şarap ış» dep zorlauşylar. Jüregı säl tıksındı Edıgenıŋ – Aldynda tym qauıptı tūrǧan syn bar. Jūrt qyzdy, bärı masaŋ mūnan basqa, Edıge jetıp bardy şyǧar jaqqa. Küzetşı jasauyldar tobyn jaryp, Tez jetıp, daiyn tūrǧan yrǧydy atqa. Dese de Qūdai özın nesıptı ettı, Janynda jürgen jauy öksıktı ettı. Kektenıp Toqtamysqa, tısın qairap, Edıldıŋ ar jaǧyna ötıp kettı. Edıge kettı laulap jüregınde ot, Bıldırdı bır Täŋırge tılegın köp. Özennıŋ jaǧasynda kütıp jatty – El jaqtyŋ bır habaryn bıleiın dep... Edıge ketkennen soŋ torǧa tüspei, Toqtamys uaiymyn tolǧady ıştei. Sypyra jyrau kelıp: «Ei, Toqtamys, Senımen ketem – dedı – jüz körıspei!». «Qanşa ret saǧan aqyl aitam, – dedı, – Türtıp jür senı qandai saitan?! – dedı, – Demeseŋ altyn taqtan aiyrylam, Qaitseŋ de Edıgenı qaitar!» – dedı. «Ol ketse, ana aqsaqqa barary anyq, Otyrsyŋ bır pälenı jamap alyp. Keudeŋe kök naizasyn tıregende, Kelmeidı ekeuıne şamaŋ anyq». Basyna taiaǧandai zamanaqyr, Boiynda hannyŋ ürei salady asyr. «Keşsın dep aiybymdy», Edıgege Jıberdı Ken Janbai men toǧyz batyr. Ken Janbai eŋ bedeldı qolbasy edı, Et jaqyn Edıgenıŋ joldasy edı. Qaityp kep, hanǧa qarap kübırledı: «Edıge qaitpas endı!.. Bolmas endı!..». Būlardy qarsy alypty ol kökke atylyp, «Hanyŋnyŋ qanyn ışem! – deptı aqyryp, – Basyn ap, taǧyn erteŋ qiratpasam, Ömırdı jüre almaspyn bosqa sürıp!». Toqtamys dırıldedı, düleilendı, Işıne qorqu kırıp, üreilendı. «Kelsın – dep – Sadat – Begım!» būiyrdy da, Qylyşyn qysyp ūstap, küreŋdeŋdı. Nas piǧyl naizalaǧan namys, aryn, Bılgen joq Sadat–Begım jany ūşaryn. Qylyşy Toqtamystyŋ jarq etkende, Domalap tüstı basy hanyşanyŋ. Köz sener körkı menen päktıgıne, Köz jetpes kölegeilı naq mınıne – Bıreuı saiqaldardyŋ opat boldy, Mūndailar jetken talai taq tübıne. * * * Edıge bek tūtynyp sabyr, ardy, Aldyna Ämır Temır taǧy bardy. Jaulasyp Toqtamyspen keldı ǧoi dep, «Ket!» demei, ämır mūny qabyl aldy. Köp uaqyt öttı arada – soŋy zarly, Er jıgıt es toqtatsa, tolyǧar-dy. Samsaǧan sardarlardan dara şyǧyp, Edıge bas qolbasşy bolyp aldy. Oi tūrsa ottai laulap sanasynda, Toqtalyp, Ämır Temır qarasyn ba – Äskerın Toqtamystyŋ quyp baryp, Jaipady Qūndyzdynyŋ jaǧasynda... Toqtamys bılmei qalai jūlqynaryn, Ūqty tek qūrtatūǧyn siqy baryn. Qarsy aldy ol üş jyldan soŋ dūşpan qolyn, Bırıgıp kınäzımen Litvanyŋ. Ot bıttı ör namystan er jürekke, Tabyndy Täŋırıne, zeŋgır kökke. Ämırge qarsy şapty, gürsıldep tūr – Vitovt alyp kelgen zeŋbırek te. Boldy būl ūly şaiqas alym-berım, Aldady Toqtamysty köŋıl, senım. Soǧysyp üş kün boiy, zorǧa jeŋdı, Özı ölıp qala jazdap Ämır Temır. Būl soǧys – Toqtamystyŋ sor kezeŋı, Maŋynda Sarai Berke bolǧan edı. Jeŋıske jettı, äiteuır, Ämır Temır, Bolǧan soŋ Edıgedei zaŋǧar erı. Qaiǧy-mūŋ Toqtamysty basyp kettı, Būl taǧdyr batyr da ettı, jasyq ta ettı. Tüsıne kırmes bolyp taq pen sarai, Bas qamdap, Būlǧar jaqqa qaşyp kettı. Moinyna päle-jala salǧany üşın, Namysyn jer qyluǧa barǧany üşın, Edıge Toqtamystan kek almaq bop, Qualap, qyr soŋynan qalmady şyn... Jaraǧan arǧymaqtai, sūŋǧaq boily, jalpaq jauyryndy dene bıtımı men sūsty, sūlu jüzı özıne bek jarasqan Toqtamys on ekı qanat aq ordasynyŋ ışınde kerege basyna ılıngen qylyş, semserlerdı bır-bırlep qolyna alyp, jüzın tyrnaǧyna salyp, osylardy ermek etkendei bolyp jür. Samsap tūrǧan būl karulardyŋ köbı kök bolattan, öte qasiettılerı ǧana qyzyl bolattan soǧylǧan. « O, qaru pırı – Er Däuıt, özıŋ qoldai kör!» – dep kürsındı Toqtamys. Ol altyn baldaqty aldaspandy qos alaqanyna köldeneŋ salyp, äzdektei köterıp, audarylyp-töŋkerılgen almas jüzıne, alqymyna, sabyna jaŋa körıp tūrǧandai üŋıle qaraidy. Jalmany jap-jalpaq, qorǧasyndai auyr qylyş qos qolyn bırdei taldyryp jıbergendei bolǧan soŋ, büldırgesınen kerege basyna ıle saldy. Ǧūryp boiynşa qynǧa salynbaityn būl qasiettı aldaspannyŋ tüpkı iesı – mūnyŋ arǧy babasy Joşynyŋ ūly Sasy Būqa eken, odan Erzenge, odan Şymtaiǧa, odan Taiqojaǧa ötıp, mıne, qazır Toqtamystyŋ ordasynda ılulı tūr. «Mūny közımnıŋ tırısınde Qadyrberdınıŋ qolyna tapsyraiyn, ūrpaq qualap kele jatyr ǧoi» dep oilady da, özınıŋ bes ūlynyŋ ışındegı eŋ jaqsy köretın balasyn erteŋ şaqyrtyp almaq bolyp, tereŋ bır kürsındı. Sodan soŋ jerdı tesıp öterdei tık salbyrap tūrǧan büktemelı aq semserdı ornynan alyp, qynabynan suyrdy. Sıltep qalyp edı, «ys-s» etken dybysy yzǧar şaşyp, suyq jüzı törden esıkke deiın bır-aq jetkendei boldy. Būl semser Aq Ordany şauyp alǧanynda Ämır Temırdıŋ būǧan syiǧa tartqan qaruy edı. «Osy büktemelı semserdei alymdy da şalymdy bol» dep edı sonda ämır. Toqtamys semserden közın almai, melşigen küiınde ūzaq tūryp qaldy. Özınıŋ qazırgı qalın oilasa, basy ainalyp, jüregı loblyp, ışı u ışkendei örtenıp ketetın... Toqtamys Litvadaǧy Hirman Kibe dep atalatyn qalaǧa baryp tyǧylǧan soŋ, būl kezde ūly kniazdyqqa qoly jetken, bes karuyn belınen şeşpei, el aumaǧyn keŋeituge janyn salyp jürgen Vitovt Altyn Ordaǧa auyz salatyn sät tudy dep oilap, Toqtamysqa erıp kelgen azynaulaq jauyngerlerdı jäne europalyq niettesterın özıne qosyp alyp, qalyŋ qolmen joryqqa attanǧan bolatyn. Sol kezdegı Altyn Orda hany Temır-Kūtlyq pen Edıge būlarmen ekı kün soǧysqannan keiın, jeŋıske jetıp, tas-talqany şyqqan Vitovt pen Toqtamys äskerınıŋ jūrnaqtaryn öz ınderıne taǧy da quyp tyqqan edı. Osylai Toqtamystyŋ baǧy kaitty, Qu taǧdyr közın taǧy ajyraitty. Auzynan «ah» ūrǧanda jalyn atyp, Bylai dep jaratqanǧa ol zaryn aitty: «Ei, Alla, jaratuşy jalgyz iem, Jalynyp, jalbarynyp, basymdy iem! Özıŋnıŋ bergenıŋdı mıse tūtpai, Keşe gör, men de talai tasynǧan em. Demespın – kemenger em, kemel edım, Men de bır otqa asyqqan köbelegıŋ. Şektemei Ämır Temır, Edıgenı, Jolymdy kese berdıŋ nege menıŋ?! Taǧdyrdyŋ maǧan saldyŋ auyzdyǧyn, Kün saiyn köbeiude jauym bügın. Tepsınıp, jarty älemdı tıtırentken – Temırdıŋ körmeisıŋ be jauyzdyǧyn? Ol maǧan, bılemısıŋ, nege öşıktı? Qyzǧandy ol menen döŋ men töbeşıktı – Aldymen Horezımdı alyp edım, Aldymnan qandy jynyn töge şyqty. O, Alla, odan ötken qanışer joq. Jahanǧa jabysyp tūr qandy şer bop. Basynan adamdardyŋ mūnara sap, Kömuden tırı jandy zerıkken joq. Jinatyp adam basyn qūldaryna, Ǧiratta tūrǧyzdy alǧaş bır mūnara. İrandy şapqan kezde, İsfahanda, Ornatty däl osyndai jüz mūnara. Az bolyp jūrtty būlai eŋıretken, Älemge körsetem dep özın öktem – Alǧanda Horasandy, İsfizarda, Bır «tırı mūnaraǧa » qoly jetken. Balşyqqa orap tırı adamdardy, Solardan bır mūnara qalaǧan-dy. O, Alla, būl käzzapqa jetıp pe edı, Eŋ jauyz jaulauşylar ǧalamdaǧy?! Ol telıp qylǧan ısın bärın aqqa, «Qūdaidyŋ joly» dedı jamaǧatqa. Toqsan myŋ adam basyn üiıp qoiyp, Tūrǧyzdy bır mūnara Baǧdatta. Aqsaqtyŋ saiasaty myŋ qūbyldy, Talai ıs zalymdyqpen tyndyryldy. Eŋ ülken bır maqsaty oryndaldy – Jeŋgende er Baiazid İyldyrymdy. Sımırıp sımırmestıŋ bärın bırden, Özı üşın şyn rahattyŋ dämın bılgen. Salǧyzyp temır torǧa Baiazidtı, Özımen bırge süirep alyp jürgen. Şoşytyp būzyq ısı qūtyrǧannyŋ, Jüregın tüksındırdı bükıl jannyŋ. Öltırdı ol Baiazidtı qorlap, qinap – Sūlatty bäiteregın mūsylmannyŋ. O, Alla! O, Mūhammed paiǧambarym! Būl Temır – qanatyn keŋ jaiǧan zalym. Taŋdap ap, tek mūsylman eldı qyrdy, Kım bıler sonda ne dep oilanǧanyn?! Jön-aq qoi şauyp alsa kekteskenın, Jasady ol jauyzdyqtyŋ lek-lekterın. Öştesıp, ata kegın alǧandai-aq, Jaipady näsılı ortaq tektesterın! Ūrany – «Ūly Ordany qalai da örte!». San jetpes qylmysyna sanai berse. Qalmady qalaşyqtar, qystaqtar da, Joq boldy Hajy-Tarhan, Sara-Berke. Dünienıŋ düiım syryn döŋgeletken, Qasterlep handar ötken, erler ötken, Keşegı Ūly Ordanyŋ jauharlary – Saraişyq, Übek bügın jermen jeksen. Bolsa eger Ūly Ordanyŋ ataǧy – şyŋ, Ämırdıŋ künı erterek batary şyn. Sondyqtan, būl qalalar qirap tyndy, Endı joq Jıbek Joly jahan üşın! Temırdıŋ tez ılınıp qūryǧyna, Jalǧannyŋ jetpei kettım qyzyǧyna. O, Alla, özıŋ aitşy, osymenen, Alpauyt Altyn Orda qūlady ma?! Qairan jer! Deştı Qypşaq, Tūran dedık! O, Qūdai ! Qalǧan jaqsy būdan da ölıp! Osy jer otqa oranyp, oqqa ūrynyp, Qalmai ma bıreulerge bodan bolyp?!. Şydadym dauylǧa da, boranǧa da, Syiyndym «Qoldai kör!» dep bır Allaǧa. Edıge endı mūnda tynym bermes, Ketemın Ibır-Sıbır, Kök Ordaǧa! Batu men Berke – zaman saŋlaqtary, Sonan soŋ Möŋke Temır nar qospaǧy. Jar bolsyn Tula Möŋke tu tulatqan, Özbek pen Jänıbektıŋ aruaqtary! Toqtamys taǧy da Edıgeden qaşyp, Ibır-Sıbırdegı Şaŋǧy-Taraŋǧa jetıp alǧan soŋ, qaita köterıle bastaǧan Kök Ordaǧa süienıp, maŋyna qol jinai bastady. Ol är kün saiyn özınıŋ zaual şaǧyna jaqyndap kele jatqanyn sezgen joq. * * * Örtengen ormandai bop şoǧyr-şoǧyr, Tarihta taŋbalandy ömır ne bır. Qytaidy Qūbylaidai bilesem dep, Tastai bop daiyndaldy Ämır Temır. Şyǧandap Şyŋǧys hannyŋ näsılı asyl, Bilegen Qytai elın ekı ǧasyr. Qūlatyp Qūbylaidyŋ qūrǧan taǧyn, Ornyna Min äuletı otyrdy aqyr. Taqty aldy taza qytai Min äuletı, Qytaidyŋ halqy qalyŋ, qian şetı. «Talqandap mūny da bır tastaiyn» dep, Ämırdıŋ anyq boldy būrar betı. Endı atqa mıneiın dep daiyndalyp, Dūǧa oqyp otyrǧanda qolyn jaiyp – Qarǧysy Toqtamystyŋ däl tigendei, Äp-sätte ajal kettı özın alyp. Qanmenen aralasqan baq, bedelı, Jabysqan tırşılıkke tas kene edı!... Temırdıŋ ölgen kezı Otyrarda – Myŋ tört jüz besınşı jyl, aqpan edı. Bolǧanmen attan basqa, süren basqa, Sūm ajal peşeneden äuel basta. Toqtamys opat boldy bır jyldan soŋ, Qolynan Edıgenıŋ Tümen jaqta. Kek kernep, keude tūsyn syǧymdaǧan – Edıge qalyŋ qolmen Sıbır barǧan. Qaşsa da Toqtamysty quyp jetıp, Qanjarmen qorqyratyp bauyzdaǧan. Kım ūstar ömır degen saǧym jeldı, Edıge tırlıgınde bärın kördı. On üş jyl ötkennen soŋ öltırdı ony – Balasy Toqtamystyŋ Qadyrberdı... Kım öldı, kım ölgen joq qūsalyqtan? Kım azat taǧdyr salǧan tūsamystan? Opasyz sūm jalǧannyŋ otyn keşıp, Ömırden ötıp kettı üş arystan. Dariǧa-ai, danyşpan da, dana da öldı, Sarnady san ǧasyrlar dala jelı... Jalynnan jaratylǧan jasyl nudai – Örteŋnen önıp şyqty Qazaq Elı! Qazaq – er! Qazaq – dana! Qazaq – ūly! Älemge äigı bolǧan san alyby. Jaqsysyn, jamanyn da ūmyttyrmas, Jahanǧa jaiyp salyp Dala Jyry!Äbubäkır Qairan,
"Adyrna" ūlttyq portaly
