Quramynda «baı» sózi bar rý-taıpa attary Orta Azııa men Soltústik Azııa halyqtarynyń kóbinde kezdesip otyrady.Baıa jáne Baı túbirli etnonımderdiń tuńǵys- manchjýr, mańǵol, túrki halyqtarynda keńinen taraǵanyn kóremiz. Máselen, evenkilerde Baıa-kı, Baıa-shın, Baıa-gır (rý), evenderde Baıa-shın, Baıa-kı (rý),Ýlchı men orokılerde Baıa- ýse-lı (rý), orochı men nanaılarda Baıa (rý), manchjýrlarda Baıa-ra (rý), gılıaktarda Baı-l (rý), mańǵoldarda Baı-t (rý), Baıa-ý-d, býrıattarda Baıan-daı, ıakýttarda Baı-d (rý), uıǵyrda Bae-gý (taıpa). Baı-sı manchjýrııanyń ońtústik jaǵynda, Baı- ıan, Baı-da Soltústik Mańǵolııa jáne Altaı-Saıan taýlarynyń soltústik jaǵynda mekendegen. Baı (onogoı Baıa) ıakýttardyń (óz ańyzdary boıynsha) arǵy shyqqan tegi, bel atasy. Baı-hın-Bashen toby Selkýpterde, Baı (rý) Enıseı ózeniniń tómengi jaǵyndaǵy enilerde, Baı-gado (rý) Enıseıdegi Ketterde (kaıbol) bar. Bizdiń Baıuly taıpa aty da osylarmen tektes bolýy yqtımal. Bul atalǵandardyń ishindegi eń kónesi «Baı-dı» taıpasy. Ol bizdiń eramyzǵa deıingi VIII-VII ǵasyrlarda Soltústik Mańǵolııa men Altaı-Saıan taýlarynyń silemderinde ómir súrgen. Baı-rý taıpasy VII ǵ. Selengi jaǵasyndaǵy uıǵyrlar arasynda, Baı-sı VIII ǵ. Manchjýrııanyń ońtústik jaǵalaýynda mekendegen kórinedi. Osy «Baı» sózi arqyly jasalǵan etnonım, toponım jáne antroponımder qazaq, ózbek, qyrǵyz, bashqurt, ıakýt, uıǵyr sııaqty túrki halyqtary tilderinde ejelgi zamannan bary haq. Orhon jazbalarynda Baıır-ký, uıǵyrlarda Baegý, IX-XI ǵasyrlardaǵy Qııat taıpalarynyń biriniń aty Baıandýr. Al qazaq tilinde Baıshora, Baısyn, Baıuly, ıakýttarda Baıd túrlerinde etnonımder bary aıqyn. «Baı» sózi rý-taıpa attary retinde alǵash ret b.e.buryn 694-250 jyldardaǵy qytaı jylnamalarynda aıtylady. Dınlınderdiń bir bóligi Baıdı atalǵan, al baı eki túrli maǵynada «soltústik» jáne «aq» maǵynasynda kórsetilgen. Erte zamandaǵy taıpalardyń Azııada ári-beri aýysyp, bir orynnan ekinshi orynǵa ornalasyp otyrýy tarıhta belgili jaǵdaı. Soǵan qaraǵanda, baı túbir sózi arqyly jasalǵan etnonımdi ıemdengenderdiń bir toby Azııanyń shyǵysy men soltústiginde, ekinshi toby orta boıynda meken etkeni shyndyqqa jaqyn. Buǵan nazar aýdarsaq, baı sózi arqyly jasalǵan etnonımderdiń arhetıpi kóne dáýirge, atap aıtqanda, Altaı dáýirine tán bolar degen toqtamǵa kelemiz. Oǵan dálel, birinshiden, jylnamalary men shejireleriniń habarlaýynsha, Baı b.e. deıingi 694-250 jyldary Altaıda ómir súrgen dınlınderdiń taıpa aty bolǵan bolsa, ekinshiden, tildik materıaly ıaǵnı sózdiń kóne leksıkalyq maǵynasy sol Altaı dáýirine tán sózderdiń maǵynasyn ańǵartady. Óıtkeni baı sóziniń qazirgi maǵynasy men burynǵy maǵynasynyń (soltústik jáne aq) arasynda eshbir jýyqtyq, jaqyn baılanys bilinbeıdi. Al qazirgi rý, taıpa jáne kisi attarynda keletin baı sóziniń maǵynasy sońǵy dáýirlerdegi jaǵdaımen baılanysty ekeni ózinen-ózi túsinikti bolsa kerek . R.G.Kýzeevtiń monografııalyq eńbeginde «baıýly» (býrzıanskıı rod) , plemıa taz (taz, tazlar) , plemıa baılar – bul jerde, baılar ataýyna jan-jaqty ǵylymı taldaý jasalǵan. Tana , Baıýly / rod- Býrzıan / , Masqar/ rod-plemıa Kataı /, Nogaı-býrzıan , 12 bıev býrzıan, t.b. rý-taıpalardyń ataýlary kezdesedi. Ǵalymnyń paıymdaýynsha, bashqurt quramynda joǵarydaǵy atalǵan rýlar men taıpalardyń bir-birimen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵandyǵy týraly aıtýǵa bolady. Osy jerde Baıuly quramynda kezdesetin Tana, Taz, Masqar rý-taıpalarynyń ataýlary bar. Sonymen birge, Býrzıan taıpasynyń quramynda «Baıuly rýy» jáne Baıuly taıpasy quramynda «Býrzıan rýy» degen sóılemder kezdesedi. Ejelgi kóshpelilerdiń turǵylyq mekeni ortalyq Azııadan eń kónesi sońǵy paleolıt dáýirindegi syzylǵan tańbalar bizge jetip otyr. Ol Mońǵolııanyń shyǵysyndaǵy ataqty Kentaı jotasynyń silimindegi Arasantas (Rashan-had) tańbalary. Arasantasqa júrgizilgen qazba nátıjesi arheo- logııalyq tórt mádenı qabat bolǵanyn anyqtady. Bizdi qyzyqtyryp otyrǵan úshinshi mádenı qabattaǵy (160-220 sm. tereńdiktegi) tastyń betindegi tańbalar men nyshandar bolyp tabylady. Arasantastaǵy tańbalar men nyshandar joǵarǵy paleolıt (35-12 myń jyl buryn) pen mezolıt dáýiriniń alǵashqy kezeńinde qashalǵany belgili bolyp otyr. Odan soń, keıingi kezeńderde jalǵasyp júzdegen tańbalar men nyshandar qashalǵan dep arheologııalyq saraptamalarda tujyrymdalǵan. Máskeýlik arheolog E.A.Novogradova Arasantastaǵy tańbalar týraly bylaı deıdi: «Mojno polagat, chto vse znakı Arashanhad bylı svıazany s kakım-to strogo zakodırovannymı mıfamı ı tradıııamı». Zertteýshiniń bul usynysyna bizdiń alyp qosarymyz joq. Óıtkeni, tańbalar men nyshandar rýlar men taıpalardyń, taıpalyq odaqtar men taıpalyq birlestikterdiń nyshany. Sol nyshandar men tańbalar arqyly qandaı taıpa ekenin tanıdy. Bular sol taıpalardyń atyn bildiretin kod degen sóz . Eýrazııa aımaǵynda ómir súrgen kóshpelilerdiń qola, temir dáýirinen b.z. IX-X ǵǵ. aralyǵynda qaldyrǵan sýretter men gravıýralar myńdap sanalady. Sonyń mol paıyzy osy aımaqtyń turǵylyqty halqy túrki etnosyna tikeleı qatysty. Osy túrki halyqtarynyń máńgilik kórshisi ári básekelesi bolǵan ejelgi qytaılar tas betine sýret salyp (petroglıf) qaldyrmaǵan. Ondaı tarıhı derek joq. Qytaı ǵalymdary bul erekshelikti ózderi habardar etip otyrǵan. Shartty belgilerdi pıktografııalyq gravıýralarmen, sýrettermen qatar qoldanǵan. Shartty belgiler men sýretterdi qatar qoldanyp aqparat bergen bir ǵana sıýjetti pıktogrammamen tanysalyq. Batys Mońǵolııanyń (Altaı taý jotasy) Gobı-Altaı aımaǵynyń aǵan-Ǵol degen jerdegi bir ǵana tas betindegi petroglıfte tómendegi oqıǵany pıktografııalyq jazýmen bergen. Tastyń soltústik jaǵyna taýeshkiniń sýretin syzyp, janyna tańba qashalǵan. Ol aradan eki adam shyǵyp (biriniń qolynda naıza) Ońtústiktegi jylqyǵa bet alǵan. Jylqynyń oń jaǵynda bir adam jylqyǵa qaraı júgirip keledi. Onyń artqy jaǵynda shanaǵa otyrǵan bir adam kele jatyr. Onyń astyńǵy jaǵyna O tańba qashalǵan. Bulardyń aldyńǵy jaǵynda shyǵysqa qaraı úrkip bara jatqan buǵy beınelengen. Onyń artyna bir ǵana sıyrdyń sýretin syzyp ústińgi jaǵyna syzyq qaldyrǵan. Endi osy kórinistiń oń jaq shyǵys buryshynda qolyna sadaq ustap atqaly turǵan bir adamnyń sýreti beınelengen. Onyń qasynda tańba qashalǵan. Bul kórinisten ne uǵýǵa bolar edi? 1. Tańbalary beınelengen taıpanyń eki adamy (biriniń qolynda naıza) jylqy aýlaýǵa ońtústikke bet alǵanyn, tańbalary beınelengen adam kórip qalǵan, O tańbaly taıpa ókili qatarlasa shańǵymen shaýyp keledi. Bul jer múmkin sol O tańbaly taıpanyń jeri bolýy ábden múmkin. Óıtkeni, onyń mańynda IIII – degen 4 syzyq syzyp sıyrdy kórsetken.Tórt sıyr sol taıpanyń maly degendi megzeıdi. Sol aradan bir buǵy qashyp shyqqan. Alda jylqy úıiri. Ońtústik shyǵys buryshta taıpanyń adamy sadaqpen qarýlanyp joǵarydaǵy O tańbaly taıpa jerindegi jylqy tabynyna bet alǵan. 2. Bul sıýjetten O tańbaly taıpa jerindegi jabaıy jylqylardy aýlaýǵa taıpa ańshylary soltústik jaqtan kelse, ońtústiginen tańbaly taıpa ańshylary taǵy da saılanyp shyqqan. Óz jerindegi ańyn qorǵaýǵa O taıpanyń adamy jan ushyra arasha túsken. Osydan ne baıqaýǵa bolady. Sýretti syzýshy pıktogramma men shartty belgi arqyly bolǵan oqıǵany úshinshi nemese qyzyqtaýshy jaqqa aqparat berip úlgergen. Bul tarıhı qujat. Ol dáýirde sol aımaq turǵyndaryna O tańbaly taıpalar kimder ekeni belgili. Mine, b.z.b. XV-X ǵasyrlar adamdary osylaısha aqparat al- masyp kelgenine búgingi kúni belgili bolyp otyr. Bul pıktogrammalyq jazý úlgisi. Mysaly, osy tańbany qazaqtyń rý-taıpalary boıynsha tarqatatyn bolsaq neni baıqaımyz: O tańba belgisi boıynsha qazaqtyń tómendegi rý- taıpalarynda kezdesetindigin atap ketýge bolady – Dýlat, Arǵyn, Alban, Sýan, Botbaı, Ramadan, Shyńqoja (Uly júz),Teristańbaly Tabyn, Ontańbaly Tabyn,Sámbet (Uly júz), Besterek (Uly júz), Qoralas (Uly júz) t.b. tikeleı jáne ishinara kezdesetindikterin aıtyp ketýge bolady. I tańbasy qazaqtyń Qańly, Ysty, Shanyshqyly,Tilik, Tana, Adaı, t.b. rý- taıpalary ishinde tikeleı nemese ishinara kezdesetindigin atap ketýge bolady. Osyndaǵy tańbalarǵa ǵylymı saraptama jasar bolsaq, olar qazaqtyń ishindegi Jalaıyr,Tabyn, Alban t.b. rýlarda da kezdesetindigin atap ótken durys bolar dep oılaımyz. Bul jerde osy rý- taıpalardyń shyǵý tegi kóne zamannan bastaldy degen oı týyndamaýy kerek. Ol úshin atalǵan rý-taıpalardyń shyǵý tarıhyn tereńdeı zerttep, bizdiń tańba belgilermen qaı jerden qosylatyndyǵyn anyqtap, onyń jylnamalar, jazbasha derekter, toponımıkalyq, arheologııalyq t.b. shyǵý tarıhyna nazar aýdarýymyz kerek. Qazaqtyń rý-taıpalarynyń tańba-larynyń shyǵý tarıhyn oqyp bilý, zertteý, oǵan ǵylymı anyqtama berý úshin «logogrammalardyń» alatyn orny erekshe. Bul jazý túrin 1960 jyldarǵa deıingi ıdeografııalyq jazý dep ataǵan. Sońǵy ýaqytta bul ataýdy ǵalymdar logogrammalyq jazý dep atady. Ataýdy amerıka ǵalymy L.Blýmbıld, P.A.Býdberg, F.Edjerton, I.Gelb, Keńes odaǵynyń V.A.Istrınder ǵylymǵa engizip keldi. Logografııalyq dep atalatyn jazý júıesine ejelgi qytaı, ejelgi shýmer, ejelgi egıpet, krıt-mınoı jazýlaryn ǵalymdar osy júıege engizip qarastyrady. Jazý júıesi pıktografııadan bastaý alady. Munda jazý tańbalarmen berilgen. Tańba keskinderi jeke- jeke sózderdiń mánin beredi. Naqtylap aıtsaq sóıleý áreketindegi sózdiń jeke dara semantıkalyq birligi. Bul jaǵynan alyp qaraǵanda logografııalyq jazýdy pıktografııamen salystyrǵanda kommýnıkatıvtik aqparatty neǵurlym anyq dálme-dál beredi. Logografııalyq jazý tańbalarynyń negizgi erekshelikteri tómendegideı ekenin ǵalymdar anyqtaǵan. Onda: 1. Oılaý túıisken ótken bolmys, túsinik retinde jalpylama abstrakt túrde aqparat beredi. 2. Pıktografııadan aıyrmashylyǵy kóz aldyńdaǵy kórnekti beıneni onyń mán-mazmunyna saı shartty belgilermen janama túrinde shemalyq tańbamen beredi. 3. Tań- balarmen berilip otyrǵan aqparattyń erekshe qasıetteri grafıkalyq arnaıy keskindermen erekshelenedi. Ejelgi jáne baıyrǵy kóshpelilerdiń óz qoldarymen syzyp, qashap qaldyrǵan osy qundylyqtardy salystyrmaly túrde alyp qarastyryp, XIX ǵasyrdaǵy qaǵazǵa túsken qazaq halqynyń ishindegi kishi júz quramyndaǵy rý-taıpalarynyń tańba belgilerimen salystyrý arqyly ejelgi túrki etnosynyń psıhologııasyn, dúnıetanymynyń tikeleı murageri qazaq halqy ekendigin tanytý. Sol qundylyqtardy jandandyrý. Mundaǵy árbir tańbalar men nyshandardyń dáýiri anyqtalǵan. Olardyń túr ózgerisi, qoldanysta bolǵan dáýiri, keıingi dáýirmen sabaqtastyǵy salystyrmadan anyq baıqaýǵa bolady. Ejelgi jáne baıyrǵy túrkilerdiń qaldyrǵan logogrammalyq rýhanı qundylyqtaryn saraptaý barysynda, olardy eki topqa bólip qarýdy jón kórdik. Olar: 1.Tańbalar; 2. Nyshandar. Tańbalar árbir jeke taıpalardy tanyp, tústep beretin belgisi (kod). Sol belgi (kod) arqyly pálen degen túsinikti ekinshi, úshinshi jaq alady. Malǵa basqan tańba arqyly pálen taıpanyń maly degen aqparat alady. Al, bizdiń rámizderimiz, tikeleı kıetekke (totem) baılanysty ekenin kópshilik bile bermeıdi. Kıetek (totem) dep atalǵan uǵym taıpalardyń namysyna, aryna tikeleı baılanysty bolady. Kıe – olardyń shyǵý tegi, ata- babasy. Olardy jelep-jebeı júretin arýaǵy. Taıpa músheleri, qaýymdastyq jaýǵa, qaýipti saparǵa attanǵanda, tabıǵattyń apatyna tap bolǵanda, qysylǵanda, qýanǵanda kıetekke (totem) júginip, kúsh-qýat surap, solar arqyly táńirge tabynyp otyrǵan. Sondaı qasıetti, kıeli bolǵandyqtan rámiz retinde qurmetteıtin bolǵan. Kıetekter qýatty, qorqynyshty, aıbarly janýar keıpinde abstrakt túrde beınelengen. Bul ejelgi jáne orta ǵasyrdaǵy adamdardyń dúnıetanymymen, etnopsıhologııasymen tikeleı baılanysty. Ejelgi adamdar qorshaǵan ortasyn túısiný, sol túısigin oı sarabynan ótkizý arqyly janýarlardyń erekshe bitimin shamadan tys beınelep rámizge aınaldyrǵan. Kerisinshe, tańba keskinderi ejelgi jáne baıyrǵy túrki álipbıine aınalǵan. Kórip otyrǵanymyzdaı, tańba retinde qoldanǵan tańbalar áripke birden aınalsa, rámizder keskini oǵan kónbegen. Mine, osynyń ózinde óte kóp mán jatqan sııaqty. Tańbalar anda-mynda qala beredi, demek aqparat beredi. Al rámiz kıe- li bolǵandyqtan ony kez kelgen jerge syzyp, aıaqasty etýge jol berilmegen. Baıyrǵy túrki qaǵanatynyń eltańbasy serke nemese taýeshki. Mezolıt dáýirinen bermen qaraı pálen myń, mıllıon eshkiniń (taýeshkiniń) sýreti jartas betine syzylǵan. Al dál mynandaı sýret Kúltegin men Bilge qaǵannyń ustynan (qabyrtas – M.Ǵ.) basqa jerde joq. Bul – Túrki qaǵanat Eltańbasy. Orta ǵasyrlyq Oǵyzname jyrynda Oǵyz qaǵandy sýrettemes buryn onyń rámizi mynaý dep ógizdiń (buqa – M.Ǵ.) basyn abstrakty sýretpen bergen. Bul eki eltańba qaǵanat rámizi. Al odan basqa árbir taıpa, taıpalyq odaqtardyń (birlestik – M.Ǵ.) eltańbalary bolǵan. Osy jerde bizdiń rý- taıpalardaǵy tańbalarymyzdyń shyǵý tarıhy qalaı kelip shyǵatyny bel gili bola bastaıdy. Iaǵnı, olar belgili bir kóshpeli memleketter quramynda odaqtas bolǵan dep tujyrym jasaýǵa bolady. Ejelgi kóshpeliler tańbasy men baıyrǵy túrki alfavıtiniń bir-birinen kóshirgendeı dál kelýi, egizdiń syńaryndaı uqsastyǵy rýhanı sabaqtastyqtyń jemisi ekenin basa aıtqanymyz durys bolar. Rámiz nyshany – kıeli belgi. Joǵaryda aıtqanymyzdaı kıelik uǵym óte basym.Óıtkeni ejelgi adam- dar túsiniginde qorǵaýshy, qamqorshy bolyp óliler rýhy birge júredi. Bul tarıhı derekterde taıpa nyshany sol taıpalar men taıpalyq odaqtardyń saıası-quqyqtyq ahýalyn, egemendigin aıǵaqtaıtyn qujat rólin atqarǵan. Jeke taıpa atanyp, tańbasyn belgileý basqa taıpalarmen terezesi teń boldy degendi kórsetedi.Sonymen qatar, b.z. VI–IX ǵǵ. dáýirindegi derekter rámiz ben bitig (jazý – M.Ǵ.) ekeýiniń teń dárejede qarastyrǵany anyq baıqalady. Onyń ózindik máni bolýy múmkin dep oılaýǵa bolady. Óıtkeni, kóshpeli túrki qaýymy bitig (jazý – M.Ǵ.) qasıetti dep bilgen. Enıseı boıyndaǵy Týgýtúp sharshy tasyna qashalǵan myna bir qanatty sózge kóńil aýdaralyq: «Tańba erden erge (urpaqtan urpaqqa) enshilengen». Kezinde, álemge belgili arheolog S.V.Kıselev «Chto kasaetsıa kyrgyzov, zapadno-tıýrkskaıa pısmennost popal na Enıseı na podgotovlennýıý pochvý ýje pochtı dva tysıacheletııa sýestvovalı tam raznobrazneıshıe rısýnkı na skalah ı na narochıto postavlennyh skalah» – dep túrki bitig jazýynyń shyǵý tegi ejelgi taıpalar men taıpalyq qaýymdastyqtardyń paıdalanǵan tańbasynan bastalatynyn osylaısha aıtyp ketken edi. Bulaı bolsa, b.z.b. VI-I myń jyldyqta jartas betine qashap jazyp ketken tańbalar logografııalyq jazýlar bolmaq. Ókinishtisi, S.V. Kıselevtiń kóregendikpen aıtyp ketken bul ıdeıasyna (boljamyna – M.Ǵ.) 1950 jyldardan keıin zertteýshiler kóńil bóle qoımady. Ǵalymnyń osy ıdeıasyna erekshe mán bere, saralaı otyryp, baıyrǵy túrik jazýynyń bas alǵan qaınar bulaǵyn ejelgi tańbalardan izdestirýdi jón kórdik. Tańbanyń nyshandy atqaratyn rólin anyqtaý – bir tóbe de, onyń shyǵý tegi, mán-maǵynasyn anyqtaý – bir tóbe. Onymen qatar, tańbanyń quqyqtyq retteý, úılestirý mindeti, áleýmettik, saıası rólin anyqtaý – óz aldyna bir tóbe. Tańba arqyly taıpalardyń shyǵý tegin, olardyń dınamıkalyq birigýi, bóliný qozǵalysyn anyqtaý – ol óz aldyna taǵy bir sala. Osyndaı, tańbalarǵa baılanysty ǵylymı tujyrymdamalar jasalǵannan keıin, bizdiń tikeleı taqyrybymyzǵa baılanysty Baı uly quramyndaǵy kishi júzdiń rý-taıpalarynyń tańbalarynyń kóne zamanda qaı kezden bastap kezdese bastaıtyndyǵyna baılanysty ózimizdiń tujyrymdamamyzdy jasar bolsaq; Baıuly quramyndaǵy rý-taıpalardyń kóne zamanda jeke-dara nemese basqa da rý-taıpalyq birlestikterdiń quramynda júrgendigin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Olardyń Baıuly quramyna toptasýy bertinirek bolǵanyn jazbasha derekter, shejireler, arheologııalyq qazba kezinde tabylǵan kóne rýlardyń belgileri (jartastarǵa qashalǵan belgiler, pyshaqtardaǵy, tastarǵa salynǵan tańbalar, qulyptastardaǵy rýlyq tańbalar t.b.) kóp maǵlumattar beredi. Soǵan qaraǵanda, osy kúngi «onata-baıuly» degen ataýmen belgili bolyp júrgen, kishi júzdiń rý-taıpalaryn tańbalyq belgileri boıynsha tarqatar bolsaq, olardyń keıbireýin túrik qaǵanaty quramynan, al endi bireýleriniń tańbalyq belgilerin ǵundar men saqtar dáýiri kezeńinen de kezdestirýge bolatyndyǵyn kórip otyrmyz. Ǵalym Qarjaýbaı Sartqojanyń eńbeginde «Ejelgi saq (skıf) Buǵytastardaǵy eltańbalary men taıpa tańbalary degen sóılem keltirilgen, osy sóılemniń janynda b.z.b. VIII–V ǵasyrlar aralyǵyndaǵy eltańba sýretteri berilgen. Olar – taýteke, qasqyr, barys, buǵy, qaban, tumsyǵy qus beınesindegi krest, ósimdikter dúnıesi t.b. Al, saqtar quramyndaǵy taıpa jáne taıpalyq odaq tańbalary, tikeleı kishi júzdiń Baıuly taıpalarynyń keıbir tarmaqtaryn qaıtalaıtyny kórinip tur. Atap aıtqanda, Berish,Taz, Ysyq, Esentemir, Jappas t.b.. Bul bizdiń tarapymyzdan jasalyp otyrǵan tuńǵysh qadam bolǵandyqtan, saqtar quramyndaǵy rý-taıpalardyń barlyǵy birdeı kishi júzden shyqqan eken degen pikir týyndamas úshin, osy tańbalardyń Ysty (uly júz), Teristambaly, Alban, Botbaı, Ramadan, Sýan t.b. da kezdesetinin atap ketkenimiz durys bolar. Túrik qaǵanattarynyń dáýirindegi eltańbalar men taıpa tańbalarynyń qurmynda Jappas, Taz, Sherkes, Qyzylqurt, Esentemir, Ysyq t.b. kezdesetindigin atap ketýge bolady. Osy túrik qaǵanaty ishindegi Taıhar jartasyndaǵy, Qar – aýyl Qyzyl, Dýndgov, Ulyqtar múıisinde, Jylandy sý, Uly qorym t.b. kópshiligindegi taıpalyq belgilerdiń ishinde «jappas» tańbasynyń jıi-jıi kezdesetini bizdi tań qaldyryp otyr. Ásirese, Ulyqtar múıisinde eki ǵana eltańba sýreti beınelengen. Bireýi – Taýteke bolsa, ekinshisi – Jylan beınesi (Jappas taıpasynyń, biz aıtyp júrgen, basyn kóterip turǵan jylan beınesindegi sýreti óte anyq beınelengen). Budan shyǵatyn qortyndy, Jappas (ıaǵnı, «jylanbas») taıpasynyń qan shalyqty kúshti bolǵandyǵyn eltańbasynyń bolǵandyǵyna qarap ta baǵalaýǵa bolady. Samashev Z., Bazylhan N., Samashev S. «Kóne túrik tańbalary» qazaq-mońǵol tarıhı- mádenı ekspedıııanyń eńbekteri nátıjesinde jaryqqa shyqqan ǵylymı eńbeginiń mańyzy óte zor. Joǵarydaǵy eńbektiń úshinshi tomynda bizdiń taqyrybymyzǵa qatysty kishi júzdiń Baıuly taıpalar birlestiginiń keıbir rýlyq-taıpalyq tańbalarynyń kezdesetindigin atap ótkimiz keledi. Osy ǵylym eńbektiń «Kóne túrikterdiń tańbalary men belgileriniń» kes- tesi berilgen. Birinshi topqa jatqyzylǵan tańbalar men belgilerdi – eskertkish, tańba men belgi, Keshenniń basqa quramdas bólikterindegi tańbalar, merzimi, bılik ıesi men etnos ataýy degen tarmaqtary boıynsha tarqatar bolsaq neni baıqaımyz? Mysaly: Eskertkishtiń ataýy – «Óńgit / Ýnget / (jappas taıpasyndaǵy óńgit bolýy múmkin)» tańba men belgilerinde – arqarlardyń tórt túri kezdesedi (tórt aıaǵy bar, múıizi arqasyna qaıyrylǵan arqar, eki aıaǵy ǵana bar, múıizi arqasyna qaıyrylǵan, eki jaqqa qaraı beınelengen eki basty arqar, eki aıaǵy bar, múıizi arqasyna qaıyrylǵan arqardyń (eki sýret) bar. Sonymen birge, eki qus beınesi bederlengen. Olardyń bireýi qanatyn jaıyp ushyp bara jatqan qarlyǵashty kóz aldymyzǵa ákelse, ekinshisi aspanda qalyqtaǵan qyrandy elestetedi. Osyndaı tańbalar qataryna aýzyn ashyp burylǵan jylan beınesi, otyrǵan adam beınesi, balyq beınesi, astynda túzý syzyǵy bar úsh buryshty romb beınesindegi tańbalardy aıtýǵa bolady. Al keshenniń basqa quramdas bólikterindegi tańbalar degen jerinde arqardyń ústinde (arqasy) uzyn túzý syzyq beınelengen, onyń astynda júrip kele jatqan adam beınelengen. Bul tańbalardyń merzimi: VI-VII ǵasyrlar aralyǵy dep kórsetilgen. Bul jerde, bılik ıesi men etnos ataýy degen jerge eshnárse jazylmaǵan. Bizdiń paıymdaýymyz boıynsha, bılik ıesi men etnos degen jerde «óńgit taıpasy» degen sóılem jazylý kerek sekildi. Sebebi, eskertkish-óńgit /ýnget/ (jappas) bolsa, sondaı-aq bul eskertkish VI–VII ǵǵ. jatatyn bolsa, osy kezde óńgit degen óz aldyna rýlyq nemese taıpalyq deńgeıdegi kóshpeli memleket bolýy da ǵajap emes. Iaǵnı, kóne túrikter quramynda óńgitter (jappas) boldy dep ashyq aıta alamyz. Ekinshi topqa jatqyzylǵan kóne túrikterdiń tańbalary men belgilerine ǵylymı taldaý jasar bolsaq neni baıqaımyz? Bul topqa barlyǵy 21 eskertkish jınaqtalǵan. Solardyń ishinde: Kúltegin, Hóshó aıdam- 1( Hýsho-aıdam-1), Eletmısh ıabǵu (El etmısh Delý-ýl eskertkishterin basa kórsetken jón dep oılaımyn. Sebebi, bul eskertkishterdiń barlyǵynda (Kúltegin eskertkishinen basqasynda) tańba men belgi degen baǵandardyń barlyǵynda arqarlar men jylan beınesi kezdesedi. Tipti bul eki sýret kesteniń 4-baǵanyndaǵy «keshenniń basqa quramdas bólikterindegi tańbalar» degen jerdegi sýretterde de birin- biri qaıtalaıdy. Kúltegin eskertkishindegi tańba, belgi degen tusynda tek arqardyń ǵana sýreti berilgen. Keshenniń quramdas bólikterindegi tańbalar degen jerindegi «tańbalyq sýretter» astynda tómendegideı sóılemder jazylǵan: Balbaldardaǵy tańbalar. Bul jerde on túrli tańbalar beınesi berilgen. Solardyń ishinde, eki jaqqa qaraǵan, múıizi arqasyna qaıyrylǵan, eki arqardyń tańbasy. Basyn kóterip, shaǵýǵa daıyndalyp turǵan jylan (jappas tańbasy), jemtigin ilip, ushyp bara jatqan búrkit, jańa týǵan aı t.b. beınelengen. Bul eskertkishtiń jáne tańbalardyń ýaqyty –732 jyl. Bılik ıesi men etnos degen baǵanda: Kúltegin (685- 731) dep jazylǵan. Al, endi osyndaı taǵy da bir eskertkish – Bilge qaǵan eskertkishi deýge bolady. Bul jerde, «tańba, belgi» degen baǵanda tek jalǵyz arqardyń sýreti ǵana berilgen. Eskertkish 735 jylǵa jatady. Bilge qaǵan (683-734) degen jazýlar ǵana bar. Al, Hóshe-aıdam, El etmısh ıabǵu, Choıyr, Hangıdaı had, Qara balǵasun – 2 eskertkishterdiń barlyǵynda arharlar men jylan beıneleri qaıtalanyp otyrǵan. Bulardyń barlyǵy da VII–VIII ǵasyrlar eskertkishteri bolyp tabylady. Choıyr eskertkishinde múıizdi jylan men arqar beınesiniń kezdesýi zertteýshilerge «kóp syrdy búgip otyrmyz, kúshti bolsań izdep tap» degendeı áser qaldyrady. Múıizdi jylanymyz, tańbalyq turǵydan kishi júz quramyndaǵy jappas taıpasynyń tańbasyn kóz aldyńyzǵa alyp kelse, qalǵan eskertkishterdegi taýeshki beıneleri birqalypty beınede salynsa, al jylandar beınesi ártúrli formada beınelen- gen. Atap aıtqanda: «quıryǵyn qaıyryp, basyn kókke kótergen», «baýyrymen jorǵalap, ıreleńdep, aýzyn ashyp qashyp bara jatqan, qulaǵy bar jylan» t.b. beınelerde salynǵan. Solardyń ishinde, Muhar eskertkishiniń alatyn orny erekshe deýge bolady. Sebebi, «Muhar» eskertkishindegi salynǵan arqar men jylan tańbalary nemese belgileri óte jaqsy salynǵan, birinshi arqar ketip barady, onyń sońynan jylan erip bara jatqandaı áser alasyz. Eskertkish VII-VIII ǵǵ., jatady. Salynǵan jylan beınesi nemese tańbasy osy kúngi Baıuly quramyndaǵy jappas taıpasynyń tańbasyn Z kóz aldyńyzǵa alyp keledi (sýret-tańbadaǵy jylan beınesi men jappas rýynyń tańbasy arasyndaǵy uqsastyqqa tańdanbasqa bolmaıdy). Hýnný ımperııasy ornaǵanǵa deıin qytaıdyń soltústigin mekendeýshi kóshpeli túrikterdiń turǵylyqty mekeni Chende, Jehe degen jerlerden ejelgi kóshpendiler mádenıetiniń qundylyqtary tabylǵan. Bul jerlerde ejelgi kóshpendiler molasyna qytaı arheologtary 1932, 1937, 1941 jyldary qazba jumystaryn júrgizgen. Qazba kezinde úshkir ushty pyshaqtar tabylǵan. Pyshaqtarǵa ejelgi kóshpelilerdiń bitig jazýy jazylǵan. Qytaı ǵalymy Pen Sın-Veı bul ıdeografııalyq jazýlar Hýnný, Dýnhýlardyń murasy degen tujyrym jasaǵan. Pyshaq-aqshalar (pyshaqtaǵy tańbalar – M.Ǵ.) otyryqshy halyqtardyń murasy emes, kóshpelilerdiń dúnıesi degendi senimdi túrde dáleldegen. Jehe, Chende-den tabylǵan bul pyshaq-aqshadaǵy (pyshaqtaǵy tańbalar – M.Ǵ.) býyndyq jazýlar Eýrazııa qurlyǵynyń arheologııalyq oljalary men tas betindegi tańbalarǵa óte uqsas ekenin zertteýshi G.Sýhbaatar, A.Damdınsúren eńbekterinde kórsetken. Pyshaq- aqshanyń (pyshaqtaǵy tańbalardyń – M.Ǵ.) jasalǵan dáýiri b.z.b. 403- 222 jyldardaǵy Chjoý handyǵy dáýirine dóp keletinin qytaı ǵalymdary anyqtaǵan. Bul hýnný ımperııasy ornaǵanǵa deıingi hýnný taıpalyq odaqty qurýshy nemese handyq dáýirdiń muralary. Osy jerde sóz bolyp otyrǵan ǵundar dáýirine jatatyn Saryózen-2 degen atpen belgili eskertkishtegi túrik bitig keskindemelerin tańbalyq turǵydan alyp qarastyratyn bolsaq, bul jerde ǵalym Qarjaýbaı Sartqojanyń paıymdaýy boıynsha, ǵundar taıpalyq odaǵynyń quramynda, tańbalyq belgileri boıynsha, qazaq halqynyń quramyndaǵy kishi júz Baıulynyń: Alshyn, Jappas, Adaı, Sherkesh,Taz, Ysyq taıpalarynyń tańbalyq belgilerin kezdestirip otyrmyz. Osydan shyǵatyn qorytyndy, bul taıpalardy ǵundar quramynda bolǵan degen boljam jasaýymyzǵa negiz bar. Iaǵnı, ǵundardyń ordasy quramynda kishi júzdiń Alshyn, Jappas, Adaı, Sherkesh, Taz, Ysyq taıpalary bolýy múmkin degen boljam aıtýǵa bolady. Ony tańbalyq belgileri de rastap otyr. Al endi ǵundardan soń tarıh sahnasyna kelgen túrik qaǵanaty dáýirindegi tańbalardyń ishinde de kishi júzdiń quramyndaǵy Baıuly taıpalar birlestigine qarasty rý-taıpalardyń tańbalyq belgileri kezdesedi. Atap aıtqanda: Jappas, Baıbaqty, Berish, Alasha, Sherkesh, Qyzylqurt, Óńgit (jappastyń bir atasy). Hazar tańbalarynyń ishinde (V.E.Flerova boıynsha) Baıuly taıpalar birlestigine qaraıtyn rýlar men taıpalardyń tańbalyq belgilerine uqsas, sony qaıtalaıtyn tańbalardy kezdestirýge bolady. Olar: Adaı, Berish, Sherkesh, Jappas, Ysyq, Esentemir, Baıbaqty, Qyzylqurt rý-taıpalarynyń tańbalaryna uqsastyqty baıqaımyz . Qarjaýbaı Sartqojaulynyń «Baıyrǵy túrik jazýynyń genezısi» monografııasynda rý-taıpalar tarıhyna baılanysty kóptegen qundy derekter kezdesedi. Onyń ishinde tańbalardyń jáne rýnalyq jazýlardyń shyǵý tarıhy, olardyń keskindemeleri, toptama túrinde berilgen ǵylymı anyqtamalary, sımvoldary, sondaı-aq túrki tilindegi rýnalyq jazýlarǵa túsinikteme berilgen. Bizdi qyzyqtyrǵany osy rýnalyq jazýlar ishinde kezdesetin rý-taıpalar ataýlary boldy. Olar kóptep kezdesedi. Mysaly: «Izgil (taıpa ataýy), oǵyz (taıpa ataýy), altyn (bul jerde taıpa ataýy degen sóılem kezdespeıdi, soǵan qaramastan bul taıpa ataýy bolýy kerek dep oılaımyz) «Baı»(túsinikteme berilmegen), «Baıyrqý» (taıpalyq odaq), «Quryqan»(sibirlik handyq), «Qytaı» (kıdan), «Qyrǵyz» (túsinikteme berilmegen) «Berish eli» (túsinikteme berilmegen), «zabyz» bizdiń boljamymyz boıynsha, bul jerdegi «jabýs» dep oqyp otyrǵanymyz «jab-býs, jab-pýs, jab-pas» sóziniń balamasy bolýy da múmkin dep túsinikteme berýge bolady. «Tataby» (taıpa), «Alty-Chýb» (alty baýly taıpa ataýy) , «Oǵýt» (kisi aty), bul jerde de «Ońǵýt, Ońǵyt, Óńgit bolyp júrgen Jappas quramyndaǵy Óńgit bolýy da ǵajap emes), «Qadar» (taıpa), «Jylan qol» (túsinikteme berilmegen), soǵan qaramastan osy jylan qol dep otyrǵanymyz «jylan» atyn ıelengen rý nemese taıpa jóninde bolyp otyr deýge bolady. Bylaısha aıtqanda, «jylan» ataýyn tańbalyq belgisi boıynsha qarastyratyn bolsaq, ol «jappas» taıpasyna qatysty bolady. Sebebi, «jylan» tańbasyn alǵan qazaq rý-taıpalary ishinde, tek qana bir ǵana rýdyń nemese taıpanyń tańbasy Z, basyn joǵary kóterip, shaǵýǵa daıyndalǵan jylandy kóz aldyńyzǵa keltiredi. Bul tańbany «jylan» tańbasy ekenin ejelgi ǵun, túrki dáýiriniń tańbalary men jazbalary da dáleldeıdi. Sol sebepti, «jylan qol» degen sóılemdi «jappas qoly» dep túsingen durys bolar dep oılaımyz. Sonyń biri, «jylan qoly» /jappas qoly/ degen sóılem de bizdiń oıymyzdyń durystyǵyn dáleldep tur. Osydan shyǵatyn qorytyndy: Túrki rýna jazbalarynda, tikeleı bizdiń taqyrybymyzǵa qatysty Baıuly rý-taıpalarynyń birneshe rýlarynyń ataýlary kezdesedi. Olar – Altyn, Jappas, Berish, Óńgit ataýlary jáne Baı, Baıyrqý taıpalyq odaqtary deýge bolady. Bul taıpalardyń rýna jaz ba derekterinde kezdesýin atap ótsek, tańbalyq belgileri boıynsha – osy atalǵan taıpalarmen qatar: qyzylqurt, sherkesh, alasha, baıbaqty taıpalary da bar. Barlyǵy 8 taıpanyń ataýy kezdesedi. Qarjaýbaı Sartqojauly eńbegindegi rýna jazbalarynda ázirge bizdiń taqyrybymyzǵa baılanysty 4 rýdyń ǵana ataýy kezdesti. Al, rý-tańbalyq belgileri boıynsha barlyǵy 8 rý belgili bolyp otyr. Biraq, qalǵan 4 rýdyń ataýlary kezdespedi nemese olar basqa ataýmen de júrýi múmkin degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Osy jerde bizge belgisiz «Qadyr» (taıpa), «Berik, qasar» (taıpa), «Sary» (túsinikteme berilmegen), «Tohar» (túsinikteme joq), «Ediz» (taıpa), «Qadar» (taıpa ), «Chik» (taıpa), «Avar» (taıpa) t.b. kezdesedi. Sondyqtan, Baıuly quramyndaǵy rý- taıpalardy osy kúngi ataýy boıynsha izdemes buryn, onyń rý-tańbalyq belgileri boıynsha, osy ataýdy qandaı rý-taıpalar paıdalanyp, olardyń qaı jerde kóship-qonyp júrgenin anyqtaý kerek. Túrik qanaǵattarynyń dáýirindegi (eltańbalar – belgu) men taıpa tańbalary (tuyray) berilgen. Bul jerde bizdi qyzyqtyryp otyrǵan: Taıhar jartasyndaǵy eskertkishte 10 taıpa tańbalary arasynda, Baıbaqty men Jappas taıpalarynyń ǵana tańbalary kezdesedi. Qaraýyl Qyzyl eskert- kishindegi 35 taıpa tańbalary ishinde, Baıuly taıpasynyń Sherkesh, Alasha, Esentemir, Yssyq,Tana, Baıbaqty, Japbas, Berish tańbalary kezdesedi deýge bolady. Osyndaı mysaldy basqa tarıhı eskertkishterge baılanysty aıtýǵa bolady. Qarjaýbaı Sartqojauly monografııasynda tómendegideı qundy pikirdi kezdestiremiz: Z jýan aıtylatyn sózge jazylady.Túrki tilderiniń fonologııasymen aınalysqan zertteýshiler «z» (j) fonemin ár tildegi aıtylymyn eske ala otyryp dz , z , Z, Z, z degen 5 túrmen transkrıpııasyn berip kelgendi. Kezinde «Sovetskaıa tıýrkologııa» jýrnalynyń redakııasy qabyldaǵan halyqaralyq fonetıkalyq transkrıpııa boıynsha z (j) transkrıpııasyn qoldanýdy jón kórdik. Orta Azııa (I–VI ǵǵ.), Altaı (V–VI ǵǵ.), Ońtústik Enıseı (VI–VII ǵǵ.), Eýropa (Don, Kýban, VII–X ǵǵ.), Orhon, Enıseı, Talas jazýynda tańbalanǵan (Keste. X.71) Taıpa tańbasy retinde sońǵy paleolıt, qola, temir jáne túrik dáýirinde qoldanysta bolǵan. Iaǵnı, Z tańbasyn alǵan japbas rýy nemese taıpasy kóne zamannan óziniń tarıhyn alatynyn kórip otyrmyz. Osyndaı boljamdy tańbalyq belgilerine qarap: Sherkesh, Adaı, Tana, Yssyq, Berish, Qyzylqurt rýlary men taıpalaryna baılanysty da aıtýǵa bolady . Myrzataı Joldasbekov, Qarjaýbaı Sartqojauly «Orhon eskertkishteriniń tolyq atlasy» eńbeginde qazaq rý-taıpalaryna baılanysty jazbasha jáne zattaı derekterdiń molynan kezdesýinde desek bolady. Bul jerde Baıuly rý-taıpalaryna az da bolsa qatysy bar degen jazba derekter men arheologııalyq zattaı derekterdi toptastyra qarastyrsaq, kóp maǵlumattar alǵandaı bolamyz. Arheologııalyq qazba jumystar: Buǵyty eskertkishiniń batys jaǵynan dıametri 1 metrlik úsh dóńgelek qorshaý tabylǵan. Qorshaý tastan qalanǵan. Bul tý tuǵyrdyń orny bolýy múmkin. Keshenniń shyǵys alańyndaǵy baryqtyń týra aldynan jalǵa (qorshaý dýalǵa) deıingi 2,5 m jerge 6 balbal tas ornatylǵan. Dýaldyń syrtynan shyǵysqa qaraı 300 m jerge 258 tas balbaldar shanshylǵan. Ár balbaldyń arasy 0,8–1 m. Dýaldyń ishindegi tas balbaldar qıraǵan. 112 tas balbaldyń basyn dóńgelete qyrnaǵan. Balbal bir jaǵyna qısaıyp tur. Balbaldyń bas jaǵyna Mog-oın Shıne-ýs eskertkishindegi tańba salynǵan. Ekeýi de bir tekti, romb forma- ly. Ortadaǵy bıik tańbadan tómenge qaraı asha aıaq shyǵarylǵan. Bul úsh tańbanyń astyńǵy jaǵyna búginge deıingi bizdiń nazarymyzǵa ilinbegen qospaly tańba qashalǵan. Bul – aspanda ushyp júrgen qusqa uqsaıdy. Izdestirse, dál osyǵan uqsas ózge de úlgilerdiń tabylýy múmkin. Eskertkish Arhangaı aımaǵynyń murajaıyna 1968 jyly ákelingen. Qazir sonda saqtaýly tur. Eskertkishtiń bas jaǵy buryshtana jarylyp túsken. Ustynyń bas jaǵyna qasqyrdy emip turǵan balanyń keskini salynǵan. Kes- kin ustyny eki jalpaq jaǵyna da salynǵan. Bul arǵy shyǵý tegin qasqyrdan bastaıtyn kók túrikter men «kıe tegin bóri» dep sanaǵan qazaq halqynyń áýelden kele jatqan nanym-senimine tikeleı baılanysty keskin. Bul kók túrikter men qazaq eliniń genetıkalyq teginiń bir ekenin baıyptaýmen qatar, osydan 1500 jyl buryn ómir súrgen baıyrǵy túrikter men qazaqtardyń etnopsıhologııasynda, ádet-ǵurpynda (paleoetnografııasynda) jibi úzilmegen dástúrlik sabaqtastyqtyń bar ekeniniń bir dáleli. Bóriniń beınesi tek Buǵyty eskertkishine ǵana salynbaǵan. Ol – Kúltegin, Bilge qaǵan, Qarabalǵasýn (Ordýbalyq – Ordabalyq bolýy múmkin) ustyndarynyń bas jaǵyna saqtardyń (skıfterdiń) haıýanat stıliniń úrdisimen keskindelgen. Bul eskertkishte de bóri beınesi tas betine túsirilgen de, basyn qasqyrdyń basyna, denesin-aıdaharǵa (jylanǵa), aıaǵyn jolbarysqa, shýdasyn-arystanǵa uqsatyp mıftik keıipte beınelegen. Dál osyndaı etip beıneleý túrik halyqtarynda keń taraǵan. Baıyrǵy túrik zamanynda bóriniń músini granıt tastan tutas oıyp jasalǵan. Ortalyq Mońǵolııanyń Shıvetýlan eskertkishine qoıylǵan bóri beınesi rámiz retinde paıdalanǵan. Mundaı úlgiler kóptep kezdesedi. Ejelgi etrýsterdiń Rımde qaldyrǵan Katolıı qasqyry, soltústik Tájikstandaǵy b.z. VII ǵ. murasy Ýstrýshan Ordasynyń qabyrǵasynda bala emizip turǵan qasqyr sýreti, odan soń mine, Mońǵolııanyń Buǵyty keshenindegi ustynǵa bala emizip turǵan bóri keskini sııaqty sıýjette. Bóri – kóne túrikterdiń kıetegi. Qytaıdyń Chjoshý jylnamasynda bar bul ápsana Túrik qaǵanatyndaǵy qaǵan rámiziniń atrıbýtine de aınalǵan. Baıyrǵy túrikterdiń týy bórili baıraq bolýmen qatar, olardyń qorǵaýshy – oqqaǵarlary da «bóri» atalǵan. Qaǵannyń oqqaǵarynan bastap, Kishi hanǵa deıin bóri atap, máńgilik eldiń arýaqtarynyń rýhyn saqtap turatyn kıeli orynǵa qoıylatyn eskertkishtiń basyna bóri beınesin oıyp qaldyryp, ony búkil qaǵanattyń kıetegine aınaldyrǵan. Bul eldiktiń belgisi ǵana emes, qýatty tórdiń (bıliktiń) bedeldi basshylarynyń óz qoldarynda memlekettik ıdeologııany berik qalyptastyryp úlgirgendiginiń birden bir aıǵaǵy bolyp tabylady. Elteris Qutluq qaǵan kesheni (Shý). Bul keshenniń ekinshi Túrik qaǵanatyn qurǵan. Elteris Qutluq qaǵannyń qurmetine arnap turǵyzylǵan tasattyq orny ekendigin, Ekinshi Túrik qaǵanatyn qurǵan, túrik tektes taıpalardyń bir týdyń astyna jınalyp bir ustynǵa óz tańbalaryn oıyp qashaǵandyǵyn dáleldedi. Bul – birliktiń yntymaqtyń nyshany bolǵan kıeli oryn, máńgilik el ornatamyz degen eldiń tutastyǵynyń belgisi. Ustyn (eskertkish – M.Ǵ.) doǵaldap jasalǵan, bas jaǵy – 80 sm, aıaq jaǵy – 83 sm. Ustyntastyń bir beti tegistelip, oǵan 53 tańba oıyp túsirilgen. Bul Ekinshi Túrik qaǵanaty qol astyna kirgen taıpalardyń tańbalary bolsa kerek. Tańbalardy bir adam ǵana qashamaǵan. Olardy taıpa ókilderiniń ózderi oıǵany kórinip tur. Óıtkeni, tańbalardyń mólsheri ár túrli bolýmen qatar beıbereket ornalastyrylǵan . №1 – Bóri. Keshen qorǵannyń oń jaq ishki bosaǵasynda beti kireberiske qarap tur. Bórini shoqaıtyp otyrǵyzyp músindegen. Sol jaq sanynda taýtekeniń (serke) beınesi. Bul tańba-kóne túrikterdiń qaǵan tuqymynyń sımvoly. Bóriniń tisi aqsıǵan. Betiniń ústi tanaýymen birge opyrylyp synyp túsken. Qazir tabyla qoıǵan joq. Bıiktigi – 93 sm, kóldeneńi – 51 sm, qalyńdyǵy – 24 sm. 1970 jyly Bulǵyn aımaǵynyń Baıanagt sumynyna aparylǵan. Qazir sol ólkede saqtaýly tur. Ongın (ongıt – ongýt – óńgit ) kesheni. Bul óńgit kesheni bolýy ábden múmkin dep oılaımyz. Sebebi, Qarjaýbaı Sartqojaulynyń «Baıyrǵy túrik jazýynyń genezısi» zertteý jumysynyń 203 – betinde Oǵýt (kisi aty) degen sóılem kezdesedi. Osy jerdegi ǵalymnyń «Oǵýt» dep otyrǵany Ońǵut ekendiginde daý joq. Ońǵyt kisiniń aty bolsa, onda Ongın dep otyrǵanymyz Ońǵyt degen kisiniń kesheni bolýy kerek dep tujyrym jasaýǵa bolady. Ońǵyt kesheni Mońǵolııanyń Óvórhanǵaı aımaǵy Ýıanga sumynyń ortalyǵynyń ońtústik-shyǵysynda 17 shaqyrym Mantbúrd taýynyń soltústik eteginde. Aımaq ortalyǵy Arvaıheer qalasynan 30 shaqyrym. Ýıanga sumynyń janynan shyǵysqa qaraı Tarımal ózeni aǵady.Oǵan kishkentaı Mant bulaǵy kelip quıady. Mant bulaǵy men Óńgit kesheniniń arasy 300 m. Óńgit kesheni men Tarımal ózeniniń arasy 5 shaqyrym. Tarımal ózeni ataqty Óńgit darııasyna quıady. Zertteýshiler bul keshendi osy ózenniń atymen «Ongın / Óńgit / eskertkishi» dep ataǵan. Osy eskertkish ustynnyń joǵarǵy jaǵyndaǵy ashına túrikterdiń rámizi bolǵan «serke» tańbasy jáne ustyndy tasbaqanyń beınesi qashalǵan irgetasqa qondyryp otyrǵyzǵan erekshelikteri Baǵa Teńirken shadtyń qaǵan tuqymynan shyqqan adam ekendigine dálel bola alady . Balbal tastaǵy tańba jáne jazý. Bul jerde 13 tańba belgisi nemese jazý árpi qashalyp berilgen deýge bolady. Eskert- kish keshenniń tómengi jaǵynda «serke» jáne basyn joǵary qaratyp, quıryǵymen joǵary qaraı umtylǵan «jylan» beınesi keskindelgen deý- ge bolady.Serkeniń beınesi men jylannyń beınesi qatar berilgen. Osy eskertkishtiń joǵarǵy jaǵyndaǵy tańbalardan Baıuly taıpalaryna – Masqar, Esentemir,Taz, Sherkesh tańbalaryna uqsastyqty baıqaýǵa bolady . V.Tomsen, V.V.Radlov Kúltegin, Bilge qaǵan ustynyndaǵy (es- kertkish – M.Ǵ.) baıyrǵy túrik mátinderin oqyp, transkrıpııasyn jasaǵan kezde ustynnyń betteri niń baǵytyn dál anyqtamaǵan. Olar 1894, 1896, «serke» tańbasy qashalǵan betten bastap oqyp, mátinniń transkrıpııasyn jasaǵan. Osy betti V. Tomsen «shyǵys bet» ataǵan. V.V.Radlov «qaǵan sımvoly qashalǵan ustynnyń beti shyǵysqa qaraǵan» – deıdi. Óıtkeni, shyǵys baıyrǵy túrikter úshin qasıetti baǵyt dep tujyrym jasaıdy. «Japyz Jer» degen sóılemdi «jabpýz-jabbaz-jabpas jeri» dep boljam jasaý birshama shyndyqqa keletin sekildi. Bul sóılemdi «qara jer», «qońyr» (qara jer), «temnaıa zemlıa», «býraıa zemlıa» t.b. anyqtamalar berilgen.Mundaǵy «jer» degen sózdiń oqylýyna zertteýshilerdiń eshqaısysy da qarsy kelmeıdi, ony «zemlıa» dep oqıdy. Al, «jabýz» degen sózdi nelikten «qara»- ǵa, «qońyr»-ǵa, «temnaıa»-ǵa, «býraıa»-ǵa aınalyp shyǵa keletinine túsiný qıyn. «Qara»-ny (Kara, Cara) – dep jazýǵa jáne oqýǵa da bolady. Al, «jabýz»-dy, «jabpýz-jabpaz-jappaz» dep oqyǵanymyz shyndyqqa birshama jaqyn keledi degen oıdamyz . Orta ǵasyrdaǵy kóshpeli halyqtar búkil bútin rý, taıpa, eldi qaǵanatqa eńbek sińirgen batyrlarǵa, han tuqymyna muralyqqa úleske beretin bolǵan. Bul jerde joǵarydaǵy jappas jeri de osyndaı jaǵdaıǵa baılanysty berilgen jer bolýy kerek dep tujyrymdama jasaýǵa bolady]. «Jer-bajyrquu» – geografııalyq ataý. Ońtústik shyǵysy Inshan jotasynan batys soltústikte Aqqý kóline (Gýsınoe ozero) deıingi sozylǵan úlken aımaqty alyp jatqan Baıyrqý konfederaııasynyń (odaǵynyń ) jeri. VIII ǵasyrdyń basynda Baıyrqý konfederaııasy 17 iri taıpadan quralǵan. Birikken Túrik qaǵanaty ornaǵan soń, Týraıyn qaǵan 749-750 jyldary qaǵanattyń qurylymyn jańadan jasaǵanda, 17 Az-baıyrqýlardy eki bólip, eki qanatqa ornalastyrǵan. Toǵyz taıpadan turatyn toǵyz oǵyzdy tóles qanatqa, segiz taıpadan turtyn segiz oǵyzdardy tardýsh qanatqa engizge [6, 195 b.]. Osy jerde Túrik qaǵanatynyń quramyna oǵyz taıpalyq odaǵymen birge, eki qanat bolyp kirgen rý-taıpalardyń quramynda, tikeleı bizdiń Baıuly taıpalyq odaǵyna kirgen rý- taıpalar da bolýy múmkin degen bol- jamdy joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul jerde tóles odaǵynda – 9 taıpa, al tardýsh odaǵynda – 8 taıpa kirgen bolsa, olardyń jalpy sany 17 taıpa bolyp tur. Bilge qaǵan kesheni Kúltegin kesheniniń ońtústik jaǵynda 500 m. qashyqtyqta. Keshenniń jalpy qurylymy Kúltegin keshenimen uqsas, batystan shyǵysqa qaraı ornalasqan.Syrtqy qorǵan silemimen qosa eseptegende 150x110 m. Baryqtyń esigi shyǵysqa qaraıdy. Baryqtyń qıraǵan ornynda áppaq mármárdan jasalǵan Bilge qaǵannyń maldas quryp otyrǵyzǵan músini jáne bir tizerlep otyrǵan Búbú-begim hanymnyń músini saqtalǵan Baryqtyń shyǵys jaǵynda jolbarystyń músini jatyr. Odan shyǵysqa qaraı úsh bólinip opyrylǵan mátin qashalǵan ustyn (eskertkish – M.Ǵ.) jatyr. Ustynnyń ońtústik-batys jaǵynda /250 sm. aralyqta/ arqasynda uńǵysy bar baqatas ornalasqan. Ustynnyń shyǵys jaǵynda /2 m. aralyqta/ qorǵan esiginen kirer jolda bir-birine qarap eki qoıtas tur. Keshenniń ishki alleıasynyń syrtynda «Tóles shad balbaly» degen jazýy bar bas balbal turǵyzylǵan. Mine, osy bas balbaldan soń keshen qorǵannyń syrtyna qorǵan esiginen týra kún shyǵysqa baǵyttalyp 3 km-ge sozylǵan 230 dana balbal tastar sap túzeıdi. Balbaldardyń sońǵy tizbeginiń ushy solǵa burylyp baryp aıaqtalǵan. Bul sóılemdi keltirýdegi bizdiń maqsatymyz, 749-750 jyldary túrik qaǵanatynyń quramynda Az-Baıyrqý taıpalyq odaǵynyń ekige bólingen kezinde, onyń quramyndaǵy 9 oǵyz taıpalyq odaǵyn «tóles» degen atpen Túrik qaǵanatynyń oń qanatyn quraǵanyn, al 8 oǵyz taıpalyq odaǵynyń «tardýsh» degen atpen sol qanatty quraǵanyn bilemiz. Osyndaǵy «Baıyrqý»-dy «Baıuly» dep alatyn bolsaq, kishi júzdiń quramyndaǵy baıuly taıpalyq odaǵynyń túrik qaǵanatynyń quramynda júrgen bolyp shyǵady. Baıyrqýdyń (Baıulynyń) ekige bólingenin, onyń bir taıpalyq bóligin Tóles, ekinshi bir taıpalyq bóligin Tardýsh dep ataǵan bolyp shyǵady. Bilge qaǵan eskertkishinde «Tóles shad»-tyń bas balbaly degen sóılem kezdesedi. Osy eńbektiń 252-betinde Tóles shad balbalynyń foto sýreti berilgen. Bul balbal tasta 17 tańbanyń qashalyp jazylǵany kórinip tur. Bul tańbalar – Baıuly taıpalar birlestigindegi kishi júzdiń tańbalaryn qaıtalaıtyndyǵy kórinip tur. Atap aıtqanda, Adaı, Sherkesh, Jappas, Taz, Yssyq, Tana, Esentemir, Alasha, Qyzylqurt uqsastyǵy baıqalady. Sonymen birge, Túrik qaǵanatynyń sımvoly «serke» beınesi bar.Onyń múıizi arqasyna qaraı qaıyrylǵan, tumsyǵy (basy) men moıny, denesi, aldyńǵy jáne artqy aıaqtary, quıryǵy bar. Onyń janyndaǵy keskindemede buǵynyń múıizi kresttiń ústinde turǵandaı kúıde salynǵan «Bediz» sózin, Baıuly quramyndaǵy «Berij» nemese «Beriz» dep oqýǵa bolatyn sekildi. Táńirtekti, Táńirden jaratylǵan túrik Bilge qaǵan bódke (taq ıesine) otyrdym. Sózimdi túgel estińder! Ulasqan ini, týmalarym, urpaǵym, ebtegi- ıeli-gimdegi halqym! Ilgeri kún shyǵysyndaǵy, bergi kún ortasyndaǵy jáne artqy kún batysyndaǵy, tysqary tún ortasyndaǵy, mundaǵynyń bári Ordalyq halyq. Munshama halyqty baǵyndyryp basyn quradym. Ol sózimde aǵattyq joq... Teristikte Jer-Baıyrqý jerine deıin jaýladym. Bilge qaǵan tusynda osy kúngi Baıuly mekendep otyrǵan jerleri tolyǵymen túrik qaǵanatynyń quramynda bolǵanyn baıqaýǵa bolady. Oǵan birden-bir derek retinde Baıyrqý taıpalyq birlestigi (odaǵy – M.Ǵ.) mekendegen jerlerge Bilge qaǵannyń joryq jasaǵanynan bilip otyrmyz. «Baıyrqý»-ymyz Baıuly taıpalyq birlestigi bolsa, onyń quramynda sol kezde 17 taıpanyń bolǵanyn kórip otyrmyz. Tańbalyq belgileri boıynsha, onyń 9-yń tańbasy Baıuly taıpasynyń birlestiginiń quramyndaǵy rýlardyń tańbalaryna óte jaqyn ekendigin baıqaımyz. Olar: Adaı, Jappas, Sherkesh,Taz, Yssyq, Tana, Esentemir, Alasha, Qyzylqurt, t.b. Osy jerde, atalmysh monografııanyń tómendegi sóılem joldary bizdi tómendegideı ǵylymı taldaý jasaýǵa jeteleıdi: «Bilge qaǵan sózin arnap turǵan alty taqtyń ıeleri kimder? Qandaı taıpalar? Toǵyz-oǵyz, ediz jeriniń kúlik bekterin olarmen teńestirip erekshe ataǵan. Bundaǵy alty taq ıeleri Qutluǵ Elteris, Bilge qaǵanǵa deıin uly qaǵanat qurmasa da, kishi handyq quryp taqqa otyrǵan bolýy múmkin. Olardyń ıelik etkenderi túrik birligindegi úlken orny bar túrik tekti taıpalar edi. Olar kimder? B.z. V–VIII ǵasyrlar aralyǵynda tarıhta málim túrik tekti taıpalyq úlken birlestikter: qypshaq, toǵyz oǵyz, basmyl, qarlýq, túrgesh, otyz oǵyz. Osy altaýy ǵana. Osy altaýy-Túrik tóriniń altyn baǵanasy. Bul altaýy birlik-yntymaqta bolsa, qaǵanat aıbarly, qaharly. Altaýy araz bolsa, qaǵanat álsiz. Túrik qaǵanatynyń kók týynyń astyna jınalǵanǵa deıin olardyń ózdi-óziniń qaǵanaty bolǵan. «Alty taq ıegerleri» dep Bilge qaǵan sondyqtan da erekshe atap otyr. Osy alty handyqtyń ordasy ne dep atalǵan. Tańqalarlyǵy sonshalyq, kishi ordalardy M.Qashqarı «alachý» (aIaıu) dep jazypty. XI ǵasyrǵa deıin halyq sanasynda qalyptasyp, XI ǵasyrdyń basynda jazylyp hatqa túsken ataý. «AIacu» – kishi orda. Bul tarıhı derek... Alty úlken taıpalar odaǵy alty kishi handyq quryp turǵan. Túrikter qaǵanat ortalyǵyn orda dep atasa, handyqtardyń ortalyǵyn «alachý» (alash) dep ataǵan. Olaı bolsa baıyrǵy túrikterdiń osy alty taıpasy keıin «Alty Alash» atanyp, kúni búginge deıin halyq jadynda saqtalyp qalǵan. Bul ataý Eýrazııa qurlyǵyndaǵy uly dala kóshpelileriniń uranyna aınalǵan, bútin oǵyz, qypshaq, qarlýq, basmyl, on-oq túrgeshterdiń keıingi urpaǵy –qazaq halqynyń uranyna aınalǵan. «Alty Alachý» kók túrikterdiń urany bolýy da múmkin. Ol zamanda «Alty Alachý» dep uran salyp tý kótergende, búkil túrik bir týdyń astyna jınalǵan da bolar. Olaı bolsa, alty esirdiń (taq) Alty Alashy kók Túriktiń analogy bolmaq. Bizdiń bul oıymyz áli de tereńirek zertteı túsýdi, zerdeleı túsýdi qajet etedi. Osyndaı, áli de bolsa tereńdeı zertteı túsýdi qajet etetin taǵy da bir sóılem «toǵyz oǵyz» degenderimiz kimder? Bilge qaǵan eskertkishindegi sóılem joldaryn ǵylymı taldaıtyn bolsaq, Bilge qaǵannyń «Teristiktegi (soltústiktegi) Baıyrqý jerine (Baıuly jerine) joryq jasaǵanyn bilip otyrmyz. Bul jerdegi Baıyrqý degenimiz «Baıuly» dep qarastyratyn bolsaq, olardyń teristikte (soltústikte) ornalasqany, onyń quramyndaǵy toǵyz oǵyz taıpalyq odaǵyn, Baıuly quramyndaǵy tańbalyq belgileri boıynsha anyqtaǵan rýlarmen salystyra otyryp, Baıyrqý quramyndaǵy 9 oǵyz taıpamyz Baıuly quramyndaǵy 9 taıpamyz emes pe degen oı týyndaıdy. Iaǵnı, olar – Adaı, Jappas, Sherkesh, Yssyq, Taz, Tana, Esentemir, Alasha, Qyzylqurt rýlaryn – Tóles quramyndaǵy 9 taıpalyq odaq dep baǵa berýge bolady. Sebebi, olardyń mekendegen jerleri men tańbalyq belgileri, oǵyzdyń quramynda bolýy t.b. bizdi osyndaı tujyrym jasaýǵa ıtermeleıdi. Budan shyǵatyn qortyndy, túrik qaǵanatynyń quramynda Baıuly taıpalyq odaǵynyń 9 rýy bolǵandyǵy, olardyń joryqtarǵa qatysqandyǵy, t.b. belgili bolyp otyr. «...Demek, ejelgi hýndardyń soltústik-batys bólegin quraǵan oǵýz hýn-túrik-oǵýz VI jáne VIII-XI ǵasyrlarda qyfchaq /ýısýn, túrges/ qyfchaq on oq jáne hýn-túrik-oǵýz taıpa odaqtary jaǵdaıynda kelip birigip, XI ǵasyrda jańa taıpa birligi kelip shyqqan. Keıbir zertteýshilerdiń pikirinshe, oǵyz ataýynyń belgili bir halyqqa baılanysty aıtyla bastaýy osy kezden bastaý alatyn sekildi. Osyndaı pikirlerdiń biri tómendegideı tujyrymda jazylǵan: «V genetıcheskoı vzaımosvıazı s ogýzamı nahodılıs týrkmeny. V sılý slojıvshıhsıa ıstorıcheskıh ýslovıı v IX-XI v.v. proıshodıt estestvennaıa dıfferenıaııa na zapadnyh ı vostochnyh ogýzov, nazyvavshıhsıa takje týrkmenamı, do pervoı chetvertı XI v. nazvanıe «týrkmen» prılagalos lısh k chastı ogýzov. Týrkmenamı togda ımenovalı teh ogýzov, kotorye prınıalı ıslam ı assımılırovalıs s korennym, glavnym obrazom ıranoıazychnym naselenıem Sredneı Azıı. Vo vtoroı polovıne XI v. nazvanıe «týrkmen» polýchaet shırokoe rasprostranenıe ı staroe nazvanıe «ogýz» postepenno ıschezaet. Iaǵnı, budan shyǵatyn qorytyndy, oǵyz ataýynyń birte-birte qoldanystan shyǵa bastaǵanyn, onyń ornyna «túrkimen» degen ataýdyń qoldanysqa kire bastaǵanyn kóremiz. Osy jerde, erterekte oǵyz taıpalar birlestiginiń paıda bolǵany týraly, onyń quramynda kishi júzdiń taıpalar birlestikteriniń júrgendigi múmkin degen oı aıtýǵa bolady. Ony tańbalardyń sáıkes kelýimen jáne ornalasqan jerlerine baılanysty aıtamyz. Oǵyz ataýyna baılanysty, ǵalymdar arasynda kúni búginge deıin ártúrli ǵylymı taldaýlar jazylyp júr. Sonyń ishinde, Bernshtam jáne Basın paıymdaýy boıynsha, sonymen birge, ǵalymdardyń basym kópshiliginiń pikirinshe, «oǵyz»- dyń shyǵý tarıhy, ejelgi totemdik belgilerdiń shyǵý tarıhymen tyǵyz baılanysty. Sebebi, «oǵyz» degenimiz «ógiz» /buqa/ sózinen kelip shyqqan deıdi. Bul sózdiń astarynda shyndyq bolýy da múmkin dep oılaımyz. Taýlardaǵy úńgirlerdiń ishindegi jabaıy buqalardyń sýretiniń jıi-jıi kezdesýi sonyń birden-bir dáleli deýge bolady. Sonda, sonaý qola dáýirinen beri kele jatqan totemdik belgilerdiń ushqyny, saq-ǵun-túrik- oǵyz dáýirlerinde de saqtalǵan deýge bolady. «Oǵyz» ataýyna ózindik taldaý jasaýǵa umtylǵan ǵalymdardyń biri S.P.Tolstov boldy. Onyń pikirinshe, «oǵyz» ataýynyń shyǵý tegin massagetterdiń taıpalary arasynan izdegen durys dep sanaıdy, «augas» sózin ózen /rechnye/ oǵyzdary dep túsingen. Bul úshin, tarıhı dálelderge súıene otyryp,oǵyzdardyń quramy týraly derekterge, ǵylymı turǵydan jańasha taldaý jasaǵan durys dep oılaımyz. Mundaı jaǵdaıda, bizdiń tikeleı taqyrybymyzǵa qatysty Baıuly quramyndaǵy 9 taıpamyzdy massagetter ishinen izdegen durys. Olar: Adaı, Jappas, Sherkesh, Taz, Esentemir, Yssyq, Tana, Alasha, Qyzylqurt taıpalary. Saqtar men Ǵundar dáýirine jatatyn zattaı eskertkishter ishinen tańba belgileri boıynsha osy taıpalardyń tańbalarynyń kezdesýi bizdiń pikirimizdiń shyndyqqa birshama jaqyn ekenin kórsetedi. «Oǵyz» ataýynyń shyǵý tegine tarıhı- fılologııalyq turǵydan taldaý jasaǵan, onysy birshama shyndyqqa jaqyn keletin, bul Kononov degen ǵalymnyń pikiri deýge bolady. «Oq» – rý, taıpa degendi bildiredi. Bul sózdiń shyǵý tegi kóne túrkiniń «oǵ» /oq /-ana degen sózben tikeleı baılanysty. Iaǵnı, «taıpalardyń birigýi» degen maǵynada túsiný kerek deıdi. Oǵan mysal retinde «Toǵyz oǵyz», «Úsh oǵyz» t.b. sóılemderdiń shyǵýymen baılanysty qarastyrady. Kononovtyń pikiri de bizdiń oıymyzben týra shyǵyp otyr deımiz. Óıtkeni, Baıuly qurmyndaǵy 9 taıpamyz oǵyzdar birlestiginiń oń qanatyn qurap otyr. Ol «Tóles» degen ataýmen belgili . «... Nado polagat, chto ostatok týrkov-týkıý, ý kotoryh, kak vıdno ız nadpıseı na pamıatnıkah Kıýltegıný ı Mogılıan-haný na Orhon, sýestvovalo dva glavnyh roda ılı plemen teles ı tardýsh, pravıtelı kotoryh, vsegda ız blıjaıshıh rodstvennıkov hana, nazyvalıs dlıa pervogo ıabgý ı ý vtorogo shad. Osydan baıqap otyrǵanymyzdaı, N.A.Arıstovtyń eńbegindegi tóles birlestigindegi 9 taıpa odaǵynyń túrik qaǵanatynda bıleýshi ról atqarǵany kórinip tur. «Japys» sózin «japbýs, japbas, jappas» dep oqyǵan durys dep oılaımyz. Osyǵan qaraǵanda, «jappas» ataýyn túrik qaǵanaty kezderinde kezdestirýge de bolady. Mahmud Qashqarıdyń ataqty «Dıýan luǵat at-túrik» atty eńbeginde: javýsh – «tot, kto vystraıvaet otrıady k bıtve ı predotvraaet beschınstva so storony voıska». Osy jerdegi javýsh / jabýsh / jabbýs / jabbas / jappas etnonımynyń balama uǵymy dep aıtýǵa bolady. Iaǵnı, jabýs / jabbýs / jabbas / jappas ataýy dep naqty ǵylymı taldaý jasaý durys dep esepteımin. Bul jerde jabýs / jabbýs / jabbas / jappas: «shaıqasqa jasaqtardy uıymdastyrýshy jáne ásker tarapynan bolýy múmkin júgensizdikke jol bermeýshi» degen maǵyna beredi. Bylaısha aıtqanda, ásker qatarynda jáne orda ishinde bedeldi qyzmet atqaratyn rý- taıpa dep túsingen durys. Onymen birge, jappas taıpasynyń tańbalaryn saqtar, ǵundar, túrik qaǵanaty, oǵyzdar t.b. dáýirlerden kezdestirýge bolady. Qarjaýbaı Sartqojauly «Baıyrǵy túrik jazýynyń genezısi» eńbegi boıynsha «bajyrquu» (baıyrqý- taıpalyq odaq), baıyrqýdy baıuly odaǵy degen jaǵdaıda, «bai» (baı), baıulynyń ataýyna negiz bolǵan ataý bolýy múmkin deýge bolady, jazbada túsinikteme berilmegen. «jabyu» nemese «zabyz» (jabýs-japbýs-jabpaz) Baıuly tarmaǵyndaǵy úlken rý nemese taıpa deýge bolady, kóne saqtar, ǵundar, túrik qaǵanaty kezderindegi jaz- balarda tańbalyq belgileri jıi kezdesedi. «beris eli» (berish eli), Baıuly tarmaǵyndaǵy úlken rý nemese taıpa, tańbalyq belgisi sırek kezdesedi. «altun» (altyn rý), Baıuly tarmaǵyndaǵy rý nemese taıpa, tańbalyq belgileri kóne dáýirde kezdesedi, jazbasha derekterde zertteýshi ǵalymdar altyn ataýyna «rý, taıpa» retinde alyp qarastyrmaıdy, anyqtama bermeıdi. Biraq altyn ataýynyń jer-sý ataýlary, eldi mekender, jazbasha derekterde jıi-jıi kezdesetindigin, t.b. eskere otyryp, onyń shyǵý tarıhy kóne zamanda jatqan rý nemese taıpa dep aıtýǵa bolady. Qazaq halqynyń tarıhynda kópshilik jaǵdaıda altyn rýyn japbas rýymen qatar aıtady. Soǵan qaraǵanda, altyn men japbas tarıh betine qatar shyǵýy da múmkin degen boljam aıtýǵa bolady, «alacu» (alasha rý) Baıuly tarmaǵyna jatatyn rý nemese taıpa deýge bolady. Jazbasha derekterde kishi júzdiń jeke rýy nemese taıpasy retinde qarastyrylmaıdy, ǵalymdardyń kópshiligi «alasha» ataýyn «alshyn»-men baılanysty qarastyrady. Al, alshyn ataýyn kishi júzdiń jalpylama ataýy retinde qarastyrý úrdisi qalyptasqan. Osyǵan baılanysty, Alasha ataýy kópshilik jaǵdaıda jeke rý nemese taıpa retinde kóp atala bermeıdi. Qola dáýirine jatatyn, A.N.Okladnıkov zerttegen eskertkishterde, temir dáýirine jatatyn D.oveen-dolj zerttegen arheologııalyq eskertkishterdegi tańbalarda Baıbaqty rýynyń tańbasy, Adaı tańbasy , Jappas tańbasy, Altyn tańbasy kezdesedi. «Eger júz jylǵa úsh urpaqtan eseptegende, eki júz elý jyl shamasynda bir rý shyǵyp qalyptasyp otyrǵan». Osy jerde, bir ǵasyrda 3 urpaqtyń ómir súretinin eskeretin bolsaq, eki jarym ǵasyrda 1 rý paıda bolady. Al, sonda taıpa degen uǵymdy qalaı túsiný kerek. Mysaly, kishi júzdiń quramyndaǵy Baıuly quramyndaǵy Jappas taıpasyn (rýyn) ǵylymı taldap qarastyryp kóreıik: Jappastardyń 6 atadan turatyn taıpasyndaǵy Shylaýyn (Sýmyryn), Jansary, Tańqy (Dánsary), Shaltaq, Qııaqy, Uńǵyt ataýlaryn bir- bir rý dep qarastyrsaq, onda Jappas taıpasynyń shyǵý kezeńi shamamen alǵanda 5–6 ǵasyrlarda tarıh sahynasynda júrgenin baıqaımyz. Bizdiń arheologııalyq qazba kezinde tabylǵan zattaı derekter men jazbasha derek- ter, ańyz-áńgimeler, jyrlar, shejirelik jylnamalar t.b. bizdiń ǵylymı paıymdaýymyzdyń birshama shyndyqqa jaqyn turǵanyn kórsetedi. Jappas taıpasynyń kóne tarıhy, tańbalyq belgileri boıynsha ejelgi saqtar, ǵundar dáýirimen sabaqtasyp jatyr. Qarjaýbaı Sartqojauly eńbeginde tańbalarǵa taldaý jasalǵan. Solardyń ishinde Jappas taıpasynyń tańbalyq belgisi b.z.b. VIII–III ǵǵ. Saq / ich-oǵýz /(úsh oǵyz) quramyndaǵy rýlardyń ishindegi 23 tańbanyń ishinde kezdesedi. Sol sekildi, b.z.b. V–b.z. I ǵǵ. Ǵundar dáýiriniń eskertkishi Saryózen II- degi 37 rýdyń taıpalyq belgileri ishinde de jappas tańba belgisi kezdesedi. Osy tańba, b.z. I–VI ǵǵ. Orta Azııadaǵy kezdesetin tarıhı eskert- kishterde jappas taıpasynyń tańbalyq belgileri kezdesedi. Orta Azııadaǵy sol dáýirde ómir súrgen 46 rýlyq tańbalar ishinde jappas taıpasynan basqa da kishi júzdiń ózge de rý-taıpalarynyń tańbalary kezdesetindigin atap ketkenimiz oryndy bolar. Atap aıtqanda: Adaı, Berish, Sherkesh, Tana, Baıbaqty, Taz, Yssyq, Esentemir. Qarjaýbaı Sartqojaulynyń monografı jumysynyń qundylyǵy sonda, bul eńbekte kóne rý-taıpalardyń belgileriniń salystyrmaly túrdegi tańbalary keltirilgen. Solarǵa ǵylymı taldaý jasaı otyryp, tikeleı bizdiń zerttep otyrǵan Baıuly quramyndaǵy rý-taıpalar tańbalyq belgilerin anyqtaýǵa bolady. Mysaly, b.z.b. VIII–III ǵǵ. Saqtar /ich-oǵýz/ (úsh oǵyz) dáýirine jatatyn zattaı derekterdegi ejelgi jáne baıyrǵy túrik árip keskindemelerinde Baıulyna jatatyn rý-taıpalardyń tańbalary kezdesedi. Atap aıtqanda, bul jerdegi 23 tańbanyń ishinde jappas taıpasy tańbasynan Z basqa, qyzylqurt pen tana taıpalarynda kezdesetin I tańbasy, sherkesh jáne esentemir taıpalarynda kezdesetin V tańbasy kezdesedi. Osyndaı ǵylymı taldaýdy ǵundar dáýirine jatatyn b.z.b. V – b.z. I ǵǵ. Saryózen-2 tarıhı jádigerlerine baılanysty aıtýǵa bolady. Bul jerdegi 37 rý-taıpanyń belgileriniń ishinde, jappas taıpasynan basqa, adaı I (basy tómen qaratylǵan jebe) tańbasy, qyzylqurt pen tana I (álip, kóseý dep jazylǵan) tańbasy, baıbaqty O tańbasy, qyzylqurt II tańbasy, berish /\ (úsh buryshtyń sýreti salynǵan ) tańbasy kezdesedi. Osy sekildi tańbalyq belgini b.z. I-VI ǵǵ. Orta Azııadaǵy tarıhı eskertkishterden de baıqaýǵa bolady. Bul jerdegi 46 rý men taıpalar ishinde jappas tańbasynan basqa da kishi júzdiń rý-taıpalarynyń tańbalyq belgileriniń kezdesetinin atap ketýimiz kerek. Mysaly, alasha men sherkesh V tańbalarynyń bir-birin qaıtalaıtyny, qyzyl- qurt pen tana I tańbalarynyń da qaıtalanatyndyǵy, berish tańbasy /\ , «Ó» (kóz tańbasy) , baıbaqty O tańbasy t.b. kezdesetindigin atap ketýge bolady. Negizinen, kópshilik jaǵdaıda kishi júzdiń osy rý- taıpalarynyń tańbalyq belgileri Don men Kýban boıyndaǵy (b.z. VII–X ǵǵ.), Batys Mońǵolııa (b.z. VI–X ǵǵ.), Orhon (b.z. VI–X ǵǵ.), Talas (b.z. VII– IX ǵǵ.) boıyndaǵy tarıhı jádigerlerden kóptep kezdesetinin atap ketýge bolady. «Eslı popytatsıa sıntezırovat ızlojennye materıaly, pravomernym býdet vyvod o tom, chto rannıaıa etnıcheskaıa ıstorııa sobstvenno aılınskıh rodov razvıvalas na Syrdare ı v Prıarale. Sledovatelno, etnıcheskıe vzaımosvıazı aılınskıh bashkır s karakalpakamı ı týrkmenamı v zolotoordynskýıý ı posledýıýıe epohı bylı lısh ınerıeı bolee rannıh proessov. Proıshojdenıe je aılınev bylo svıazano s ogýzamı. V genealogıcheskoı strýktýre drevnıh ogýzov, sostavlennoı Raıd-ad-dınom, plemena ıaraz / ıapaz-ıappaz-ıabpaz /, dýker, dýrge ı ıaırly / ıagırly-ıagaırly-ıagalbaıly / obedınıaıýtsıa v otdelenıe aılýna (ılı polýmesıa), polýchıvshego nazvanıe po ımenı vtorogo syna Ogýza . Bul jerde bizdiń taqyrybymyzǵa baılanysty aıtar bolsaq, Rashıd-ad-dınniń jylnama derekteri boıynsha oǵyzdardyń kóne shejiresiniń ishinde, «Aı» – bul Oǵyzdyń ekinshi balasy bolyp tur. Aıdyń qaramaǵyna tórt taıpalar birlestigi baǵynǵan. Solardyń ishinde «Iaraz» dep otyrǵanymyz «Iapaz-Iappaz- Iabpaz» degen ataýmen júrgen Jabpaz taıpasy ekendiginde kúmán joq. Sondaı-aq, «Iaırly» dep otyrǵanymyz «Iagırly – Iagaırly – Iagalbaıly» degen sózdiń balamasy deýge bolady. Bizdiń halqymyzdyń tarıhynda áli de bolsa tereń ǵylymı zertteý júrgizýde qajet etetin kúrdeli taqyryptyń biri – bul qazaq rý – taıpalarynyń ejelgi shyǵý tarıhy. Oǵan ǵylymı turǵydan saraptama jasap, halqymyzdyń tarıhyndaǵy belgisiz bolyp kele jatyrǵan rý-taıpalar tarıhyn tereń ashyp kórsetý,keleshek urpaqty ultjandylyq rýhta tárbıeleýge jol salady ǵoı degen oıdamyz.
Ǵanı Abylaıuly MEŃLIBAEV,
Tarıh ǵylymynyń kandıdaty, doent,
"Qazaqstan tarıhy".
