Qūramynda «bai» sözı bar ru-taipa attary Orta Aziia men Soltüstık Aziia halyqtarynyŋ köbınde kezdesıp otyrady.Baia jäne Bai tübırlı etnonimderdıŋ tūŋǧys- manchjur, maŋǧol, türkı halyqtarynda keŋınen taraǧanyn köremız. Mäselen, evenkılerde Baia-ki, Baia-şin, Baia-gir (ru), evenderde Baia-şin, Baia-ki (ru),Ulchi men orokilerde Baia- use-li (ru), orochi men nanailarda Baia (ru), manchjurlarda Baia-ra (ru), giliaktarda Bai-l (ru), maŋǧoldarda Bai-t (ru), Baia-u-d, buriattarda Baian-dai, iakuttarda Bai-d (ru), ūiǧyrda Bae-gu (taipa). Bai-si manchjuriianyŋ oŋtüstık jaǧynda, Bai- ian, Bai-da Soltüstık Maŋǧoliia jäne Altai-Saian taularynyŋ soltüstık jaǧynda mekendegen. Bai (onogoi Baia) iakuttardyŋ (öz aŋyzdary boiynşa) arǧy şyqqan tegı, bel atasy. Bai-hin-Başen toby Selkupterde, Bai (ru) Enisei özenınıŋ tömengı jaǧyndaǧy ensılerde, Bai-gado (ru) Eniseidegı Ketterde (kaibol) bar. Bızdıŋ Baiūly taipa aty da osylarmen tektes boluy yqtimal. Būl atalǧandardyŋ ışındegı eŋ könesı «Bai-di» taipasy. Ol bızdıŋ eramyzǧa deiıngı VIII-VII ǧasyrlarda Soltüstık Maŋǧoliia men Altai-Saian taularynyŋ sılemderınde ömır sürgen. Bai-ru taipasy VII ǧ. Selengı jaǧasyndaǧy ūiǧyrlar arasynda, Bai-si VIII ǧ. Manchjuriianyŋ oŋtüstık jaǧalauynda mekendegen körınedı. Osy «Bai» sözı arqyly jasalǧan etnonim, toponim jäne antroponimder qazaq, özbek, qyrǧyz, başqūrt, iakut, ūiǧyr siiaqty türkı halyqtary tılderınde ejelgı zamannan bary haq. Orhon jazbalarynda Baiir-ku, ūiǧyrlarda Baegu, IX-XI ǧasyrlardaǧy Qiiat taipalarynyŋ bırınıŋ aty Baiandur. Al qazaq tılınde Baişora, Baisyn, Baiūly, iakuttarda Baid türlerınde etnonimder bary aiqyn. «Bai» sözı ru-taipa attary retınde alǧaş ret b.e.būryn 694-250 jyldardaǧy qytai jylnamalarynda aitylady. Dinlinderdıŋ bır bölıgı Baidi atalǧan, al bai ekı türlı maǧynada «soltüstık» jäne «aq» maǧynasynda körsetılgen. Erte zamandaǧy taipalardyŋ Aziiada ärı-berı auysyp, bır orynnan ekınşı orynǧa ornalasyp otyruy tarihta belgılı jaǧdai. Soǧan qaraǧanda, bai tübır sözı arqyly jasalǧan etnonimdı iemdengenderdıŋ bır toby Aziianyŋ şyǧysy men soltüstıgınde, ekınşı toby orta boiynda meken etkenı şyndyqqa jaqyn. Būǧan nazar audarsaq, bai sözı arqyly jasalǧan etnonimderdıŋ arhetipı köne däuırge, atap aitqanda, Altai däuırıne tän bolar degen toqtamǧa kelemız. Oǧan dälel, bırınşıden, jylnamalary men şejırelerınıŋ habarlauynşa, Bai b.e. deiıngı 694-250 jyldary Altaida ömır sürgen dinlinderdıŋ taipa aty bolǧan bolsa, ekınşıden, tıldık materialy iaǧni sözdıŋ köne leksikalyq maǧynasy sol Altai däuırıne tän sözderdıŋ maǧynasyn aŋǧartady. Öitkenı bai sözınıŋ qazırgı maǧynasy men būrynǧy maǧynasynyŋ (soltüstık jäne aq) arasynda eşbır juyqtyq, jaqyn bailanys bılınbeidı. Al qazırgı ru, taipa jäne kısı attarynda keletın bai sözınıŋ maǧynasy soŋǧy däuırlerdegı jaǧdaimen bailanysty ekenı özınen-özı tüsınıktı bolsa kerek . R.G.Kuzeevtıŋ monografiialyq eŋbegınde «baiuly» (burzianskii rod) , plemia taz (taz, tazlar) , plemia bailar – būl jerde, bailar atauyna jan-jaqty ǧylymi taldau jasalǧan. Tana , Baiuly / rod- Burzian / , Masqar/ rod-plemia Katai /, Nogai-burzian , 12 biev burzian, t.b. ru-taipalardyŋ ataulary kezdesedı. Ǧalymnyŋ paiymdauynşa, başqūrt qūramynda joǧarydaǧy atalǧan rular men taipalardyŋ bır-bırımen tyǧyz qarym-qatynasta bolǧandyǧy turaly aituǧa bolady. Osy jerde Baiūly qūramynda kezdesetın Tana, Taz, Masqar ru-taipalarynyŋ ataulary bar. Sonymen bırge, Burzian taipasynyŋ qūramynda «Baiūly ruy» jäne Baiūly taipasy qūramynda «Burzian ruy» degen söilemder kezdesedı. Ejelgı köşpelılerdıŋ tūrǧylyq mekenı ortalyq Aziiadan eŋ könesı soŋǧy paleolit däuırındegı syzylǧan taŋbalar bızge jetıp otyr. Ol Moŋǧoliianyŋ şyǧysyndaǧy ataqty Kentai jotasynyŋ sılımındegı Arasantas (Raşan-had) taŋbalary. Arasantasqa jürgızılgen qazba nätijesı arheo- logiialyq tört mädeni qabat bolǧanyn anyqtady. Bızdı qyzyqtyryp otyrǧan üşınşı mädeni qabattaǧy (160-220 sm. tereŋdıktegı) tastyŋ betındegı taŋbalar men nyşandar bolyp tabylady. Arasantastaǧy taŋbalar men nyşandar joǧarǧy paleolit (35-12 myŋ jyl būryn) pen mezolit däuırınıŋ alǧaşqy kezeŋınde qaşalǧany belgılı bolyp otyr. Odan soŋ, keiıngı kezeŋderde jalǧasyp jüzdegen taŋbalar men nyşandar qaşalǧan dep arheologiialyq saraptamalarda tūjyrymdalǧan. Mäskeulık arheolog E.A.Novogradova Arasantastaǧy taŋbalar turaly bylai deidı: «Mojno polagat, chto vse znaki Araşanhad byli sviazany s kakim-to strogo zakodirovannymi mifami i tradisiiami». Zertteuşınıŋ būl ūsynysyna bızdıŋ alyp qosarymyz joq. Öitkenı, taŋbalar men nyşandar rular men taipalardyŋ, taipalyq odaqtar men taipalyq bırlestıkterdıŋ nyşany. Sol nyşandar men taŋbalar arqyly qandai taipa ekenın tanidy. Būlar sol taipalardyŋ atyn bıldıretın kod degen söz . Euraziia aimaǧynda ömır sürgen köşpelılerdıŋ qola, temır däuırınen b.z. IX-X ǧǧ. aralyǧynda qaldyrǧan suretter men graviuralar myŋdap sanalady. Sonyŋ mol paiyzy osy aimaqtyŋ tūrǧylyqty halqy türkı etnosyna tıkelei qatysty. Osy türkı halyqtarynyŋ mäŋgılık körşısı ärı bäsekelesı bolǧan ejelgı qytailar tas betıne suret salyp (petroglif) qaldyrmaǧan. Ondai tarihi derek joq. Qytai ǧalymdary būl erekşelıktı özderı habardar etıp otyrǧan. Şartty belgılerdı piktografiialyq graviuralarmen, surettermen qatar qoldanǧan. Şartty belgıler men suretterdı qatar qoldanyp aqparat bergen bır ǧana siujettı piktogrammamen tanysalyq. Batys Moŋǧoliianyŋ (Altai tau jotasy) Gobi-Altai aimaǧynyŋ Saǧan-Ǧol degen jerdegı bır ǧana tas betındegı petroglifte tömendegı oqiǧany piktografiialyq jazumen bergen. Tastyŋ soltüstık jaǧyna taueşkınıŋ suretın syzyp, janyna taŋba qaşalǧan. Ol aradan ekı adam şyǧyp (bırınıŋ qolynda naiza) Oŋtüstıktegı jylqyǧa bet alǧan. Jylqynyŋ oŋ jaǧynda bır adam jylqyǧa qarai jügırıp keledı. Onyŋ artqy jaǧynda şanaǧa otyrǧan bır adam kele jatyr. Onyŋ astyŋǧy jaǧyna O taŋba qaşalǧan. Būlardyŋ aldyŋǧy jaǧynda şyǧysqa qarai ürkıp bara jatqan būǧy beinelengen. Onyŋ artyna bır ǧana siyrdyŋ suretın syzyp üstıŋgı jaǧyna syzyq qaldyrǧan. Endı osy körınıstıŋ oŋ jaq şyǧys būryşynda qolyna sadaq ūstap atqaly tūrǧan bır adamnyŋ suretı beinelengen. Onyŋ qasynda taŋba qaşalǧan. Būl körınısten ne ūǧuǧa bolar edı? 1. Taŋbalary beinelengen taipanyŋ ekı adamy (bırınıŋ qolynda naiza) jylqy aulauǧa oŋtüstıkke bet alǧanyn, taŋbalary beinelengen adam körıp qalǧan, O taŋbaly taipa ökılı qatarlasa şaŋǧymen şauyp keledı. Būl jer mümkın sol O taŋbaly taipanyŋ jerı boluy äbden mümkın. Öitkenı, onyŋ maŋynda IIII – degen 4 syzyq syzyp siyrdy körsetken.Tört siyr sol taipanyŋ maly degendı megzeidı. Sol aradan bır būǧy qaşyp şyqqan. Alda jylqy üiırı. Oŋtüstık şyǧys būryşta taipanyŋ adamy sadaqpen qarulanyp joǧarydaǧy O taŋbaly taipa jerındegı jylqy tabynyna bet alǧan. 2. Būl siujetten O taŋbaly taipa jerındegı jabaiy jylqylardy aulauǧa taipa aŋşylary soltüstık jaqtan kelse, oŋtüstıgınen taŋbaly taipa aŋşylary taǧy da sailanyp şyqqan. Öz jerındegı aŋyn qorǧauǧa O taipanyŋ adamy jan ūşyra araşa tüsken. Osydan ne baiqauǧa bolady. Surettı syzuşy piktogramma men şartty belgı arqyly bolǧan oqiǧany üşınşı nemese qyzyqtauşy jaqqa aqparat berıp ülgergen. Būl tarihi qūjat. Ol däuırde sol aimaq tūrǧyndaryna O taŋbaly taipalar kımder ekenı belgılı. Mıne, b.z.b. XV-X ǧasyrlar adamdary osylaişa aqparat al- masyp kelgenıne bügıngı künı belgılı bolyp otyr. Būl piktogrammalyq jazu ülgısı. Mysaly, osy taŋbany qazaqtyŋ ru-taipalary boiynşa tarqatatyn bolsaq nenı baiqaimyz: O taŋba belgısı boiynşa qazaqtyŋ tömendegı ru- taipalarynda kezdesetındıgın atap ketuge bolady – Dulat, Arǧyn, Alban, Suan, Botbai, Ramadan, Şyŋqoja (Ūly jüz),Terıstaŋbaly Tabyn, Ontaŋbaly Tabyn,Sämbet (Ūly jüz), Besterek (Ūly jüz), Qoralas (Ūly jüz) t.b. tıkelei jäne ışınara kezdesetındıkterın aityp ketuge bolady. I taŋbasy qazaqtyŋ Qaŋly, Ysty, Şanyşqyly,Tılık, Tana, Adai, t.b. ru- taipalary ışınde tıkelei nemese ışınara kezdesetındıgın atap ketuge bolady. Osyndaǧy taŋbalarǧa ǧylymi saraptama jasar bolsaq, olar qazaqtyŋ ışındegı Jalaiyr,Tabyn, Alban t.b. rularda da kezdesetındıgın atap ötken dūrys bolar dep oilaimyz. Būl jerde osy ru- taipalardyŋ şyǧu tegı köne zamannan bastaldy degen oi tuyndamauy kerek. Ol üşın atalǧan ru-taipalardyŋ şyǧu tarihyn tereŋdei zerttep, bızdıŋ taŋba belgılermen qai jerden qosylatyndyǧyn anyqtap, onyŋ jylnamalar, jazbaşa derekter, toponimikalyq, arheologiialyq t.b. şyǧu tarihyna nazar audaruymyz kerek. Qazaqtyŋ ru-taipalarynyŋ taŋba-larynyŋ şyǧu tarihyn oqyp bılu, zertteu, oǧan ǧylymi anyqtama beru üşın «logogrammalardyŋ» alatyn orny erekşe. Būl jazu türın 1960 jyldarǧa deiıngı ideografiialyq jazu dep ataǧan. Soŋǧy uaqytta būl ataudy ǧalymdar logogrammalyq jazu dep atady. Ataudy amerika ǧalymy L.Blumbild, P.A.Budberg, F.Edjerton, İ.Gelb, Keŋes odaǧynyŋ V.A.İstrinder ǧylymǧa engızıp keldı. Logografiialyq dep atalatyn jazu jüiesıne ejelgı qytai, ejelgı şumer, ejelgı egipet, krit-minoi jazularyn ǧalymdar osy jüiege engızıp qarastyrady. Jazu jüiesı piktografiiadan bastau alady. Mūnda jazu taŋbalarmen berılgen. Taŋba keskınderı jeke- jeke sözderdıŋ mänın beredı. Naqtylap aitsaq söileu äreketındegı sözdıŋ jeke dara semantikalyq bırlıgı. Būl jaǧynan alyp qaraǧanda logografiialyq jazudy piktografiiamen salystyrǧanda kommunikativtık aqparatty neǧūrlym anyq dälme-däl beredı. Logografiialyq jazu taŋbalarynyŋ negızgı erekşelıkterı tömendegıdei ekenın ǧalymdar anyqtaǧan. Onda: 1. Oilau tüiısken ötken bolmys, tüsınık retınde jalpylama abstrakt türde aqparat beredı. 2. Piktografiiadan aiyrmaşylyǧy köz aldyŋdaǧy körnektı beinenı onyŋ män-mazmūnyna sai şartty belgılermen janama türınde shemalyq taŋbamen beredı. 3. Taŋ- balarmen berılıp otyrǧan aqparattyŋ erekşe qasietterı grafikalyq arnaiy keskındermen erekşelenedı. Ejelgı jäne baiyrǧy köşpelılerdıŋ öz qoldarymen syzyp, qaşap qaldyrǧan osy qūndylyqtardy salystyrmaly türde alyp qarastyryp, XIX ǧasyrdaǧy qaǧazǧa tüsken qazaq halqynyŋ ışındegı kışı jüz qūramyndaǧy ru-taipalarynyŋ taŋba belgılerımen salystyru arqyly ejelgı türkı etnosynyŋ psihologiiasyn, dünietanymynyŋ tıkelei mūragerı qazaq halqy ekendıgın tanytu. Sol qūndylyqtardy jandandyru. Mūndaǧy ärbır taŋbalar men nyşandardyŋ däuırı anyqtalǧan. Olardyŋ tür özgerısı, qoldanysta bolǧan däuırı, keiıngı däuırmen sabaqtastyǧy salystyrmadan anyq baiqauǧa bolady. Ejelgı jäne baiyrǧy türkılerdıŋ qaldyrǧan logogrammalyq ruhani qūndylyqtaryn saraptau barysynda, olardy ekı topqa bölıp qarudy jön kördık. Olar: 1.Taŋbalar; 2. Nyşandar. Taŋbalar ärbır jeke taipalardy tanyp, tüstep beretın belgısı (kod). Sol belgı (kod) arqyly pälen degen tüsınıktı ekınşı, üşınşı jaq alady. Malǧa basqan taŋba arqyly pälen taipanyŋ maly degen aqparat alady. Al, bızdıŋ rämızderımız, tıkelei kietekke (totem) bailanysty ekenın köpşılık bıle bermeidı. Kietek (totem) dep atalǧan ūǧym taipalardyŋ namysyna, aryna tıkelei bailanysty bolady. Kie – olardyŋ şyǧu tegı, ata- babasy. Olardy jelep-jebei jüretın aruaǧy. Taipa müşelerı, qauymdastyq jauǧa, qauıptı saparǧa attanǧanda, tabiǧattyŋ apatyna tap bolǧanda, qysylǧanda, quanǧanda kietekke (totem) jügınıp, küş-quat sūrap, solar arqyly täŋırge tabynyp otyrǧan. Sondai qasiettı, kielı bolǧandyqtan rämız retınde qūrmetteitın bolǧan. Kietekter quatty, qorqynyşty, aibarly januar keipınde abstrakt türde beinelengen. Būl ejelgı jäne orta ǧasyrdaǧy adamdardyŋ dünietanymymen, etnopsihologiiasymen tıkelei bailanysty. Ejelgı adamdar qorşaǧan ortasyn tüisınu, sol tüisıgın oi sarabynan ötkızu arqyly januarlardyŋ erekşe bıtımın şamadan tys beinelep rämızge ainaldyrǧan. Kerısınşe, taŋba keskınderı ejelgı jäne baiyrǧy türkı älıpbiıne ainalǧan. Körıp otyrǧanymyzdai, taŋba retınde qoldanǧan taŋbalar ärıpke bırden ainalsa, rämızder keskını oǧan könbegen. Mıne, osynyŋ özınde öte köp män jatqan siiaqty. Taŋbalar anda-mynda qala beredı, demek aqparat beredı. Al rämız kie- lı bolǧandyqtan ony kez kelgen jerge syzyp, aiaqasty etuge jol berılmegen. Baiyrǧy türkı qaǧanatynyŋ eltaŋbasy serke nemese taueşkı. Mezolit däuırınen bermen qarai pälen myŋ, million eşkınıŋ (taueşkınıŋ) suretı jartas betıne syzylǧan. Al däl mynandai suret Kültegın men Bılge qaǧannyŋ ūstynan (qabyrtas – M.Ǧ.) basqa jerde joq. Būl – Türkı qaǧanat Eltaŋbasy. Orta ǧasyrlyq Oǧyzname jyrynda Oǧyz qaǧandy surettemes būryn onyŋ rämızı mynau dep ögızdıŋ (būqa – M.Ǧ.) basyn abstrakty suretpen bergen. Būl ekı eltaŋba qaǧanat rämızı. Al odan basqa ärbır taipa, taipalyq odaqtardyŋ (bırlestık – M.Ǧ.) eltaŋbalary bolǧan. Osy jerde bızdıŋ ru- taipalardaǧy taŋbalarymyzdyŋ şyǧu tarihy qalai kelıp şyǧatyny bel gılı bola bastaidy. Iаǧni, olar belgılı bır köşpelı memleketter qūramynda odaqtas bolǧan dep tūjyrym jasauǧa bolady. Ejelgı köşpelıler taŋbasy men baiyrǧy türkı alfavitınıŋ bır-bırınen köşırgendei däl keluı, egızdıŋ syŋaryndai ūqsastyǧy ruhani sabaqtastyqtyŋ jemısı ekenın basa aitqanymyz dūrys bolar. Rämız nyşany – kielı belgı. Joǧaryda aitqanymyzdai kielık ūǧym öte basym.Öitkenı ejelgı adam- dar tüsınıgınde qorǧauşy, qamqorşy bolyp ölıler ruhy bırge jüredı. Būl tarihi derekterde taipa nyşany sol taipalar men taipalyq odaqtardyŋ saiasi-qūqyqtyq ahualyn, egemendıgın aiǧaqtaityn qūjat rölın atqarǧan. Jeke taipa atanyp, taŋbasyn belgıleu basqa taipalarmen terezesı teŋ boldy degendı körsetedı.Sonymen qatar, b.z. VI–IX ǧǧ. däuırındegı derekter rämız ben bıtıg (jazu – M.Ǧ.) ekeuınıŋ teŋ därejede qarastyrǧany anyq baiqalady. Onyŋ özındık mänı boluy mümkın dep oilauǧa bolady. Öitkenı, köşpelı türkı qauymy bıtıg (jazu – M.Ǧ.) qasiettı dep bılgen. Enisei boiyndaǧy Tugutüp şarşy tasyna qaşalǧan myna bır qanatty sözge köŋıl audaralyq: «Taŋba erden erge (ūrpaqtan ūrpaqqa) enşılengen». Kezınde, älemge belgılı arheolog S.V.Kiselev «Chto kasaetsia kyrgyzov, zapadno-tiurkskaia pismennost popal na Enisei na podgotovlennuiu pochvu uje pochti dva tysiacheletiia suşestvovali tam raznobrazneişie risunki na skalah i na narochito postavlennyh skalah» – dep türkı bıtıg jazuynyŋ şyǧu tegı ejelgı taipalar men taipalyq qauymdastyqtardyŋ paidalanǧan taŋbasynan bastalatynyn osylaişa aityp ketken edı. Būlai bolsa, b.z.b. VI-I myŋ jyldyqta jartas betıne qaşap jazyp ketken taŋbalar logografiialyq jazular bolmaq. Ökınıştısı, S.V. Kiselevtıŋ köregendıkpen aityp ketken būl ideiasyna (boljamyna – M.Ǧ.) 1950 jyldardan keiın zertteuşıler köŋıl böle qoimady. Ǧalymnyŋ osy ideiasyna erekşe män bere, saralai otyryp, baiyrǧy türık jazuynyŋ bas alǧan qainar būlaǧyn ejelgı taŋbalardan ızdestırudı jön kördık. Taŋbanyŋ nyşandy atqaratyn rölın anyqtau – bır töbe de, onyŋ şyǧu tegı, män-maǧynasyn anyqtau – bır töbe. Onymen qatar, taŋbanyŋ qūqyqtyq retteu, üilestıru mındetı, äleumettık, saiasi rölın anyqtau – öz aldyna bır töbe. Taŋba arqyly taipalardyŋ şyǧu tegın, olardyŋ dinamikalyq bırıguı, bölınu qozǧalysyn anyqtau – ol öz aldyna taǧy bır sala. Osyndai, taŋbalarǧa bailanysty ǧylymi tūjyrymdamalar jasalǧannan keiın, bızdıŋ tıkelei taqyrybymyzǧa bailanysty Bai ūly qūramyndaǧy kışı jüzdıŋ ru-taipalarynyŋ taŋbalarynyŋ köne zamanda qai kezden bastap kezdese bastaityndyǧyna bailanysty özımızdıŋ tūjyrymdamamyzdy jasar bolsaq; Baiūly qūramyndaǧy ru-taipalardyŋ köne zamanda jeke-dara nemese basqa da ru-taipalyq bırlestıkterdıŋ qūramynda jürgendıgın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Olardyŋ Baiūly qūramyna toptasuy bertınırek bolǧanyn jazbaşa derekter, şejıreler, arheologiialyq qazba kezınde tabylǧan köne rulardyŋ belgılerı (jartastarǧa qaşalǧan belgıler, pyşaqtardaǧy, tastarǧa salynǧan taŋbalar, qūlyptastardaǧy rulyq taŋbalar t.b.) köp maǧlūmattar beredı. Soǧan qaraǧanda, osy küngı «onata-baiūly» degen ataumen belgılı bolyp jürgen, kışı jüzdıŋ ru-taipalaryn taŋbalyq belgılerı boiynşa tarqatar bolsaq, olardyŋ keibıreuın türık qaǧanaty qūramynan, al endı bıreulerınıŋ taŋbalyq belgılerın ǧūndar men saqtar däuırı kezeŋınen de kezdestıruge bolatyndyǧyn körıp otyrmyz. Ǧalym Qarjaubai Sartqojanyŋ eŋbegınde «Ejelgı saq (skif) Būǧytastardaǧy eltaŋbalary men taipa taŋbalary degen söilem keltırılgen, osy söilemnıŋ janynda b.z.b. VIII–V ǧasyrlar aralyǧyndaǧy eltaŋba suretterı berılgen. Olar – tauteke, qasqyr, barys, būǧy, qaban, tūmsyǧy qūs beinesındegı krest, ösımdıkter düniesı t.b. Al, saqtar qūramyndaǧy taipa jäne taipalyq odaq taŋbalary, tıkelei kışı jüzdıŋ Baiūly taipalarynyŋ keibır tarmaqtaryn qaitalaityny körınıp tūr. Atap aitqanda, Berış,Taz, Ysyq, Esentemır, Jappas t.b.. Būl bızdıŋ tarapymyzdan jasalyp otyrǧan tūŋǧyş qadam bolǧandyqtan, saqtar qūramyndaǧy ru-taipalardyŋ barlyǧy bırdei kışı jüzden şyqqan eken degen pıkır tuyndamas üşın, osy taŋbalardyŋ Ysty (ūly jüz), Terıstambaly, Alban, Botbai, Ramadan, Suan t.b. da kezdesetının atap ketkenımız dūrys bolar. Türık qaǧanattarynyŋ däuırındegı eltaŋbalar men taipa taŋbalarynyŋ qūrmynda Jappas, Taz, Şerkes, Qyzylqūrt, Esentemır, Ysyq t.b. kezdesetındıgın atap ketuge bolady. Osy türık qaǧanaty ışındegı Taihar jartasyndaǧy, Qar – auyl Qyzyl, Dundgov, Ūlyqtar müiısınde, Jylandy su, Ūly qorym t.b. köpşılıgındegı taipalyq belgılerdıŋ ışınde «jappas» taŋbasynyŋ jiı-jiı kezdesetını bızdı taŋ qaldyryp otyr. Äsırese, Ūlyqtar müiısınde ekı ǧana eltaŋba suretı beinelengen. Bıreuı – Tauteke bolsa, ekınşısı – Jylan beinesı (Jappas taipasynyŋ, bız aityp jürgen, basyn köterıp tūrǧan jylan beinesındegı suretı öte anyq beinelengen). Būdan şyǧatyn qortyndy, Jappas (iaǧni, «jylanbas») taipasynyŋ qan şalyqty küştı bolǧandyǧyn eltaŋbasynyŋ bolǧandyǧyna qarap ta baǧalauǧa bolady. Samaşev Z., Bazylhan N., Samaşev S. «Köne türık taŋbalary» qazaq-moŋǧol tarihi- mädeni ekspedisiianyŋ eŋbekterı nätijesınde jaryqqa şyqqan ǧylymi eŋbegınıŋ maŋyzy öte zor. Joǧarydaǧy eŋbektıŋ üşınşı tomynda bızdıŋ taqyrybymyzǧa qatysty kışı jüzdıŋ Baiūly taipalar bırlestıgınıŋ keibır rulyq-taipalyq taŋbalarynyŋ kezdesetındıgın atap ötkımız keledı. Osy ǧylym eŋbektıŋ «Köne türıkterdıŋ taŋbalary men belgılerınıŋ» kes- tesı berılgen. Bırınşı topqa jatqyzylǧan taŋbalar men belgılerdı – eskertkış, taŋba men belgı, Keşennıŋ basqa qūramdas bölıkterındegı taŋbalar, merzımı, bilık iesı men etnos atauy degen tarmaqtary boiynşa tarqatar bolsaq nenı baiqaimyz? Mysaly: Eskertkıştıŋ atauy – «Öŋgıt / Unget / (jappas taipasyndaǧy öŋgıt boluy mümkın)» taŋba men belgılerınde – arqarlardyŋ tört türı kezdesedı (tört aiaǧy bar, müiızı arqasyna qaiyrylǧan arqar, ekı aiaǧy ǧana bar, müiızı arqasyna qaiyrylǧan, ekı jaqqa qarai beinelengen ekı basty arqar, ekı aiaǧy bar, müiızı arqasyna qaiyrylǧan arqardyŋ (ekı suret) bar. Sonymen bırge, ekı qūs beinesı bederlengen. Olardyŋ bıreuı qanatyn jaiyp ūşyp bara jatqan qarlyǧaşty köz aldymyzǧa äkelse, ekınşısı aspanda qalyqtaǧan qyrandy elestetedı. Osyndai taŋbalar qataryna auzyn aşyp būrylǧan jylan beinesı, otyrǧan adam beinesı, balyq beinesı, astynda tüzu syzyǧy bar üş būryşty romb beinesındegı taŋbalardy aituǧa bolady. Al keşennıŋ basqa qūramdas bölıkterındegı taŋbalar degen jerınde arqardyŋ üstınde (arqasy) ūzyn tüzu syzyq beinelengen, onyŋ astynda jürıp kele jatqan adam beinelengen. Būl taŋbalardyŋ merzımı: VI-VII ǧasyrlar aralyǧy dep körsetılgen. Būl jerde, bilık iesı men etnos atauy degen jerge eşnärse jazylmaǧan. Bızdıŋ paiymdauymyz boiynşa, bilık iesı men etnos degen jerde «öŋgıt taipasy» degen söilem jazylu kerek sekıldı. Sebebı, eskertkış-öŋgıt /unget/ (jappas) bolsa, sondai-aq būl eskertkış VI–VII ǧǧ. jatatyn bolsa, osy kezde öŋgıt degen öz aldyna rulyq nemese taipalyq deŋgeidegı köşpelı memleket boluy da ǧajap emes. Iаǧni, köne türıkter qūramynda öŋgıtter (jappas) boldy dep aşyq aita alamyz. Ekınşı topqa jatqyzylǧan köne türıkterdıŋ taŋbalary men belgılerıne ǧylymi taldau jasar bolsaq nenı baiqaimyz? Būl topqa barlyǧy 21 eskertkış jinaqtalǧan. Solardyŋ ışınde: Kültegın, Höşö Saidam- 1( Huşo-saidam-1), Eletmiş iabǧū (El etmiş Delu-ul eskertkışterın basa körsetken jön dep oilaimyn. Sebebı, būl eskertkışterdıŋ barlyǧynda (Kültegın eskertkışınen basqasynda) taŋba men belgı degen baǧandardyŋ barlyǧynda arqarlar men jylan beinesı kezdesedı. Tıptı būl ekı suret kestenıŋ 4-baǧanyndaǧy «keşennıŋ basqa qūramdas bölıkterındegı taŋbalar» degen jerdegı suretterde de bırın- bırı qaitalaidy. Kültegın eskertkışındegı taŋba, belgı degen tūsynda tek arqardyŋ ǧana suretı berılgen. Keşennıŋ qūramdas bölıkterındegı taŋbalar degen jerındegı «taŋbalyq suretter» astynda tömendegıdei söilemder jazylǧan: Balbaldardaǧy taŋbalar. Būl jerde on türlı taŋbalar beinesı berılgen. Solardyŋ ışınde, ekı jaqqa qaraǧan, müiızı arqasyna qaiyrylǧan, ekı arqardyŋ taŋbasy. Basyn köterıp, şaǧuǧa daiyndalyp tūrǧan jylan (jappas taŋbasy), jemtıgın ılıp, ūşyp bara jatqan bürkıt, jaŋa tuǧan ai t.b. beinelengen. Būl eskertkıştıŋ jäne taŋbalardyŋ uaqyty –732 jyl. Bilık iesı men etnos degen baǧanda: Kültegın (685- 731) dep jazylǧan. Al, endı osyndai taǧy da bır eskertkış – Bılge qaǧan eskertkışı deuge bolady. Būl jerde, «taŋba, belgı» degen baǧanda tek jalǧyz arqardyŋ suretı ǧana berılgen. Eskertkış 735 jylǧa jatady. Bılge qaǧan (683-734) degen jazular ǧana bar. Al, Höşe-Saidam, El etmiş iabǧū, Choiyr, Hangidai had, Qara balǧasūn – 2 eskertkışterdıŋ barlyǧynda arharlar men jylan beinelerı qaitalanyp otyrǧan. Būlardyŋ barlyǧy da VII–VIII ǧasyrlar eskertkışterı bolyp tabylady. Choiyr eskertkışınde müiızdı jylan men arqar beinesınıŋ kezdesuı zertteuşılerge «köp syrdy bügıp otyrmyz, küştı bolsaŋ ızdep tap» degendei äser qaldyrady. Müiızdı jylanymyz, taŋbalyq tūrǧydan kışı jüz qūramyndaǧy jappas taipasynyŋ taŋbasyn köz aldyŋyzǧa alyp kelse, qalǧan eskertkışterdegı taueşkı beinelerı bırqalypty beinede salynsa, al jylandar beinesı ärtürlı formada beinelen- gen. Atap aitqanda: «qūiryǧyn qaiyryp, basyn kökke kötergen», «bauyrymen jorǧalap, ireleŋdep, auzyn aşyp qaşyp bara jatqan, qūlaǧy bar jylan» t.b. beinelerde salynǧan. Solardyŋ ışınde, Mūhar eskertkışınıŋ alatyn orny erekşe deuge bolady. Sebebı, «Mūhar» eskertkışındegı salynǧan arqar men jylan taŋbalary nemese belgılerı öte jaqsy salynǧan, bırınşı arqar ketıp barady, onyŋ soŋynan jylan erıp bara jatqandai äser alasyz. Eskertkış VII-VIII ǧǧ., jatady. Salynǧan jylan beinesı nemese taŋbasy osy küngı Baiūly qūramyndaǧy jappas taipasynyŋ taŋbasyn Z köz aldyŋyzǧa alyp keledı (suret-taŋbadaǧy jylan beinesı men jappas ruynyŋ taŋbasy arasyndaǧy ūqsastyqqa taŋdanbasqa bolmaidy). Hunnu imperiiasy ornaǧanǧa deiın qytaidyŋ soltüstıgın mekendeuşı köşpelı türıkterdıŋ tūrǧylyqty mekenı Chende, Jehe degen jerlerden ejelgı köşpendıler mädenietınıŋ qūndylyqtary tabylǧan. Būl jerlerde ejelgı köşpendıler molasyna qytai arheologtary 1932, 1937, 1941 jyldary qazba jūmystaryn jürgızgen. Qazba kezınde üşkır ūşty pyşaqtar tabylǧan. Pyşaqtarǧa ejelgı köşpelılerdıŋ bıtıg jazuy jazylǧan. Qytai ǧalymy Pen Sin-Vei būl ideografiialyq jazular Hunnu, Dunhulardyŋ mūrasy degen tūjyrym jasaǧan. Pyşaq-aqşalar (pyşaqtaǧy taŋbalar – M.Ǧ.) otyryqşy halyqtardyŋ mūrasy emes, köşpelılerdıŋ düniesı degendı senımdı türde däleldegen. Jehe, Chende-den tabylǧan būl pyşaq-aqşadaǧy (pyşaqtaǧy taŋbalar – M.Ǧ.) buyndyq jazular Euraziia qūrlyǧynyŋ arheologiialyq oljalary men tas betındegı taŋbalarǧa öte ūqsas ekenın zertteuşı G.Suhbaatar, A.Damdinsüren eŋbekterınde körsetken. Pyşaq- aqşanyŋ (pyşaqtaǧy taŋbalardyŋ – M.Ǧ.) jasalǧan däuırı b.z.b. 403- 222 jyldardaǧy Chjou handyǧy däuırıne döp keletının qytai ǧalymdary anyqtaǧan. Būl hunnu imperiiasy ornaǧanǧa deiıngı hunnu taipalyq odaqty qūruşy nemese handyq däuırdıŋ mūralary. Osy jerde söz bolyp otyrǧan ǧūndar däuırıne jatatyn Saryözen-2 degen atpen belgılı eskertkıştegı türık bıtıg keskındemelerın taŋbalyq tūrǧydan alyp qarastyratyn bolsaq, būl jerde ǧalym Qarjaubai Sartqojanyŋ paiymdauy boiynşa, ǧūndar taipalyq odaǧynyŋ qūramynda, taŋbalyq belgılerı boiynşa, qazaq halqynyŋ qūramyndaǧy kışı jüz Baiūlynyŋ: Alşyn, Jappas, Adai, Şerkeş,Taz, Ysyq taipalarynyŋ taŋbalyq belgılerın kezdestırıp otyrmyz. Osydan şyǧatyn qorytyndy, būl taipalardy ǧūndar qūramynda bolǧan degen boljam jasauymyzǧa negız bar. Iаǧni, ǧūndardyŋ ordasy qūramynda kışı jüzdıŋ Alşyn, Jappas, Adai, Şerkeş, Taz, Ysyq taipalary boluy mümkın degen boljam aituǧa bolady. Ony taŋbalyq belgılerı de rastap otyr. Al endı ǧūndardan soŋ tarih sahnasyna kelgen türık qaǧanaty däuırındegı taŋbalardyŋ ışınde de kışı jüzdıŋ qūramyndaǧy Baiūly taipalar bırlestıgıne qarasty ru-taipalardyŋ taŋbalyq belgılerı kezdesedı. Atap aitqanda: Jappas, Baibaqty, Berış, Alaşa, Şerkeş, Qyzylqūrt, Öŋgıt (jappastyŋ bır atasy). Hazar taŋbalarynyŋ ışınde (V.E.Flerova boiynşa) Baiūly taipalar bırlestıgıne qaraityn rular men taipalardyŋ taŋbalyq belgılerıne ūqsas, sony qaitalaityn taŋbalardy kezdestıruge bolady. Olar: Adai, Berış, Şerkeş, Jappas, Ysyq, Esentemır, Baibaqty, Qyzylqūrt ru-taipalarynyŋ taŋbalaryna ūqsastyqty baiqaimyz . Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ «Baiyrǧy türık jazuynyŋ genezisı» monografiiasynda ru-taipalar tarihyna bailanysty köptegen qūndy derekter kezdesedı. Onyŋ ışınde taŋbalardyŋ jäne runalyq jazulardyŋ şyǧu tarihy, olardyŋ keskındemelerı, toptama türınde berılgen ǧylymi anyqtamalary, simvoldary, sondai-aq türkı tılındegı runalyq jazularǧa tüsınıkteme berılgen. Bızdı qyzyqtyrǧany osy runalyq jazular ışınde kezdesetın ru-taipalar ataulary boldy. Olar köptep kezdesedı. Mysaly: «Izgıl (taipa atauy), oǧyz (taipa atauy), altyn (būl jerde taipa atauy degen söilem kezdespeidı, soǧan qaramastan būl taipa atauy boluy kerek dep oilaimyz) «Bai»(tüsınıkteme berılmegen), «Baiyrqu» (taipalyq odaq), «Qūryqan»(sıbırlık handyq), «Qytai» (kidan), «Qyrǧyz» (tüsınıkteme berılmegen) «Berış elı» (tüsınıkteme berılmegen), «zabyz» bızdıŋ boljamymyz boiynşa, būl jerdegı «jabus» dep oqyp otyrǧanymyz «jab-bus, jab-pus, jab-pas» sözınıŋ balamasy boluy da mümkın dep tüsınıkteme beruge bolady. «Tataby» (taipa), «Alty-Chub» (alty bauly taipa atauy) , «Oǧut» (kısı aty), būl jerde de «Oŋǧut, Oŋǧyt, Öŋgıt bolyp jürgen Jappas qūramyndaǧy Öŋgıt boluy da ǧajap emes), «Qadar» (taipa), «Jylan qol» (tüsınıkteme berılmegen), soǧan qaramastan osy jylan qol dep otyrǧanymyz «jylan» atyn ielengen ru nemese taipa jönınde bolyp otyr deuge bolady. Bylaişa aitqanda, «jylan» atauyn taŋbalyq belgısı boiynşa qarastyratyn bolsaq, ol «jappas» taipasyna qatysty bolady. Sebebı, «jylan» taŋbasyn alǧan qazaq ru-taipalary ışınde, tek qana bır ǧana rudyŋ nemese taipanyŋ taŋbasy Z, basyn joǧary köterıp, şaǧuǧa daiyndalǧan jylandy köz aldyŋyzǧa keltıredı. Būl taŋbany «jylan» taŋbasy ekenın ejelgı ǧūn, türkı däuırınıŋ taŋbalary men jazbalary da däleldeidı. Sol sebeptı, «jylan qol» degen söilemdı «jappas qoly» dep tüsıngen dūrys bolar dep oilaimyz. Sonyŋ bırı, «jylan qoly» /jappas qoly/ degen söilem de bızdıŋ oiymyzdyŋ dūrystyǧyn däleldep tūr. Osydan şyǧatyn qorytyndy: Türkı runa jazbalarynda, tıkelei bızdıŋ taqyrybymyzǧa qatysty Baiūly ru-taipalarynyŋ bırneşe rularynyŋ ataulary kezdesedı. Olar – Altyn, Jappas, Berış, Öŋgıt ataulary jäne Bai, Baiyrqu taipalyq odaqtary deuge bolady. Būl taipalardyŋ runa jaz ba derekterınde kezdesuın atap ötsek, taŋbalyq belgılerı boiynşa – osy atalǧan taipalarmen qatar: qyzylqūrt, şerkeş, alaşa, baibaqty taipalary da bar. Barlyǧy 8 taipanyŋ atauy kezdesedı. Qarjaubai Sartqojaūly eŋbegındegı runa jazbalarynda äzırge bızdıŋ taqyrybymyzǧa bailanysty 4 rudyŋ ǧana atauy kezdestı. Al, ru-taŋbalyq belgılerı boiynşa barlyǧy 8 ru belgılı bolyp otyr. Bıraq, qalǧan 4 rudyŋ ataulary kezdespedı nemese olar basqa ataumen de jüruı mümkın degen qorytyndy jasauǧa bolady. Osy jerde bızge belgısız «Qadyr» (taipa), «Berık, qasar» (taipa), «Sary» (tüsınıkteme berılmegen), «Tohar» (tüsınıkteme joq), «Edız» (taipa), «Qadar» (taipa ), «Chık» (taipa), «Avar» (taipa) t.b. kezdesedı. Sondyqtan, Baiūly qūramyndaǧy ru- taipalardy osy küngı atauy boiynşa ızdemes būryn, onyŋ ru-taŋbalyq belgılerı boiynşa, osy ataudy qandai ru-taipalar paidalanyp, olardyŋ qai jerde köşıp-qonyp jürgenın anyqtau kerek. Türık qanaǧattarynyŋ däuırındegı (eltaŋbalar – belgu) men taipa taŋbalary (tuyray) berılgen. Būl jerde bızdı qyzyqtyryp otyrǧan: Taihar jartasyndaǧy eskertkışte 10 taipa taŋbalary arasynda, Baibaqty men Jappas taipalarynyŋ ǧana taŋbalary kezdesedı. Qarauyl Qyzyl eskert- kışındegı 35 taipa taŋbalary ışınde, Baiūly taipasynyŋ Şerkeş, Alaşa, Esentemır, Yssyq,Tana, Baibaqty, Japbas, Berış taŋbalary kezdesedı deuge bolady. Osyndai mysaldy basqa tarihi eskertkışterge bailanysty aituǧa bolady. Qarjaubai Sartqojaūly monografiiasynda tömendegıdei qūndy pıkırdı kezdestıremız: Z juan aitylatyn sözge jazylady.Türkı tılderınıŋ fonologiiasymen ainalysqan zertteuşıler «z» (j) fonemın är tıldegı aitylymyn eske ala otyryp dz , z , Z, Z, z degen 5 türmen transkripsiiasyn berıp kelgendı. Kezınde «Sovetskaia tiurkologiia» jurnalynyŋ redaksiiasy qabyldaǧan halyqaralyq fonetikalyq transkripsiia boiynşa z (j) transkripsiiasyn qoldanudy jön kördık. Orta Aziia (I–VI ǧǧ.), Altai (V–VI ǧǧ.), Oŋtüstık Enisei (VI–VII ǧǧ.), Europa (Don, Kuban, VII–X ǧǧ.), Orhon, Enisei, Talas jazuynda taŋbalanǧan (Keste. X.71) Taipa taŋbasy retınde soŋǧy paleolit, qola, temır jäne türık däuırınde qoldanysta bolǧan. Iаǧni, Z taŋbasyn alǧan japbas ruy nemese taipasy köne zamannan özınıŋ tarihyn alatynyn körıp otyrmyz. Osyndai boljamdy taŋbalyq belgılerıne qarap: Şerkeş, Adai, Tana, Yssyq, Berış, Qyzylqūrt rulary men taipalaryna bailanysty da aituǧa bolady . Myrzatai Joldasbekov, Qarjaubai Sartqojaūly «Orhon eskertkışterınıŋ tolyq atlasy» eŋbegınde qazaq ru-taipalaryna bailanysty jazbaşa jäne zattai derekterdıŋ molynan kezdesuınde desek bolady. Būl jerde Baiūly ru-taipalaryna az da bolsa qatysy bar degen jazba derekter men arheologiialyq zattai derekterdı toptastyra qarastyrsaq, köp maǧlūmattar alǧandai bolamyz. Arheologiialyq qazba jūmystar: Būǧyty eskertkışınıŋ batys jaǧynan diametrı 1 metrlık üş döŋgelek qorşau tabylǧan. Qorşau tastan qalanǧan. Būl tu tūǧyrdyŋ orny boluy mümkın. Keşennıŋ şyǧys alaŋyndaǧy baryqtyŋ tura aldynan jalǧa (qorşau dualǧa) deiıngı 2,5 m jerge 6 balbal tas ornatylǧan. Dualdyŋ syrtynan şyǧysqa qarai 300 m jerge 258 tas balbaldar şanşylǧan. Är balbaldyŋ arasy 0,8–1 m. Dualdyŋ ışındegı tas balbaldar qiraǧan. 112 tas balbaldyŋ basyn döŋgelete qyrnaǧan. Balbal bır jaǧyna qisaiyp tūr. Balbaldyŋ bas jaǧyna Mog-oin Şine-us eskertkışındegı taŋba salynǧan. Ekeuı de bır tektı, romb forma- ly. Ortadaǧy biık taŋbadan tömenge qarai aşa aiaq şyǧarylǧan. Būl üş taŋbanyŋ astyŋǧy jaǧyna bügınge deiıngı bızdıŋ nazarymyzǧa ılınbegen qospaly taŋba qaşalǧan. Būl – aspanda ūşyp jürgen qūsqa ūqsaidy. Izdestırse, däl osyǧan ūqsas özge de ülgılerdıŋ tabyluy mümkın. Eskertkış Arhangai aimaǧynyŋ mūrajaiyna 1968 jyly äkelıngen. Qazır sonda saqtauly tūr. Eskertkıştıŋ bas jaǧy būryştana jarylyp tüsken. Ūstynyŋ bas jaǧyna qasqyrdy emıp tūrǧan balanyŋ keskını salynǧan. Kes- kın ūstyny ekı jalpaq jaǧyna da salynǧan. Būl arǧy şyǧu tegın qasqyrdan bastaityn kök türıkter men «kie tegın börı» dep sanaǧan qazaq halqynyŋ äuelden kele jatqan nanym-senımıne tıkelei bailanysty keskın. Būl kök türıkter men qazaq elınıŋ genetikalyq tegınıŋ bır ekenın baiyptaumen qatar, osydan 1500 jyl būryn ömır sürgen baiyrǧy türıkter men qazaqtardyŋ etnopsihologiiasynda, ädet-ǧūrpynda (paleoetnografiiasynda) jıbı üzılmegen dästürlık sabaqtastyqtyŋ bar ekenınıŋ bır dälelı. Börınıŋ beinesı tek Būǧyty eskertkışıne ǧana salynbaǧan. Ol – Kültegın, Bılge qaǧan, Qarabalǧasun (Ordubalyq – Ordabalyq boluy mümkın) ūstyndarynyŋ bas jaǧyna saqtardyŋ (skifterdıŋ) haiuanat stilınıŋ ürdısımen keskındelgen. Būl eskertkışte de börı beinesı tas betıne tüsırılgen de, basyn qasqyrdyŋ basyna, denesın-aidaharǧa (jylanǧa), aiaǧyn jolbarysqa, şudasyn-arystanǧa ūqsatyp miftık keiıpte beinelegen. Däl osyndai etıp beineleu türık halyqtarynda keŋ taraǧan. Baiyrǧy türık zamanynda börınıŋ müsını granit tastan tūtas oiyp jasalǧan. Ortalyq Moŋǧoliianyŋ Şivetulan eskertkışıne qoiylǧan börı beinesı rämız retınde paidalanǧan. Mūndai ülgıler köptep kezdesedı. Ejelgı etrusterdıŋ Rimde qaldyrǧan Katolii qasqyry, soltüstık Täjıkstandaǧy b.z. VII ǧ. mūrasy Ustruşan Ordasynyŋ qabyrǧasynda bala emızıp tūrǧan qasqyr suretı, odan soŋ mıne, Moŋǧoliianyŋ Būǧyty keşenındegı ūstynǧa bala emızıp tūrǧan börı keskını siiaqty siujette. Börı – köne türıkterdıŋ kietegı. Qytaidyŋ Chjoşu jylnamasynda bar būl äpsana Türık qaǧanatyndaǧy qaǧan rämızınıŋ atributıne de ainalǧan. Baiyrǧy türıkterdıŋ tuy börılı bairaq bolumen qatar, olardyŋ qorǧauşy – oqqaǧarlary da «börı» atalǧan. Qaǧannyŋ oqqaǧarynan bastap, Kışı hanǧa deiın börı atap, mäŋgılık eldıŋ aruaqtarynyŋ ruhyn saqtap tūratyn kielı orynǧa qoiylatyn eskertkıştıŋ basyna börı beinesın oiyp qaldyryp, ony bükıl qaǧanattyŋ kietegıne ainaldyrǧan. Būl eldıktıŋ belgısı ǧana emes, quatty tördıŋ (bilıktıŋ) bedeldı basşylarynyŋ öz qoldarynda memlekettık ideologiiany berık qalyptastyryp ülgırgendıgınıŋ bırden bır aiǧaǧy bolyp tabylady. Elterıs Qūtlūq qaǧan keşenı (Şu). Būl keşennıŋ ekınşı Türık qaǧanatyn qūrǧan. Elterıs Qūtlūq qaǧannyŋ qūrmetıne arnap tūrǧyzylǧan tasattyq orny ekendıgın, Ekınşı Türık qaǧanatyn qūrǧan, türık tektes taipalardyŋ bır tudyŋ astyna jinalyp bır ūstynǧa öz taŋbalaryn oiyp qaşaǧandyǧyn däleldedı. Būl – bırlıktıŋ yntymaqtyŋ nyşany bolǧan kielı oryn, mäŋgılık el ornatamyz degen eldıŋ tūtastyǧynyŋ belgısı. Ūstyn (eskertkış – M.Ǧ.) doǧaldap jasalǧan, bas jaǧy – 80 sm, aiaq jaǧy – 83 sm. Ūstyntastyŋ bır betı tegıstelıp, oǧan 53 taŋba oiyp tüsırılgen. Būl Ekınşı Türık qaǧanaty qol astyna kırgen taipalardyŋ taŋbalary bolsa kerek. Taŋbalardy bır adam ǧana qaşamaǧan. Olardy taipa ökılderınıŋ özderı oiǧany körınıp tūr. Öitkenı, taŋbalardyŋ mölşerı är türlı bolumen qatar beibereket ornalastyrylǧan . №1 – Börı. Keşen qorǧannyŋ oŋ jaq ışkı bosaǧasynda betı kıreberıske qarap tūr. Börını şoqaityp otyrǧyzyp müsındegen. Sol jaq sanynda tautekenıŋ (serke) beinesı. Būl taŋba-köne türıkterdıŋ qaǧan tūqymynyŋ simvoly. Börınıŋ tısı aqsiǧan. Betınıŋ üstı tanauymen bırge opyrylyp synyp tüsken. Qazır tabyla qoiǧan joq. Biıktıgı – 93 sm, köldeneŋı – 51 sm, qalyŋdyǧy – 24 sm. 1970 jyly Būlǧyn aimaǧynyŋ Baianagt sūmynyna aparylǧan. Qazır sol ölkede saqtauly tūr. Ongin (ongit – ongut – öŋgıt ) keşenı. Būl öŋgıt keşenı boluy äbden mümkın dep oilaimyz. Sebebı, Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ «Baiyrǧy türık jazuynyŋ genezisı» zertteu jūmysynyŋ 203 – betınde Oǧut (kısı aty) degen söilem kezdesedı. Osy jerdegı ǧalymnyŋ «Oǧut» dep otyrǧany Oŋǧūt ekendıgınde dau joq. Oŋǧyt kısınıŋ aty bolsa, onda Ongin dep otyrǧanymyz Oŋǧyt degen kısınıŋ keşenı boluy kerek dep tūjyrym jasauǧa bolady. Oŋǧyt keşenı Moŋǧoliianyŋ Övörhanǧai aimaǧy Uianga sūmynyŋ ortalyǧynyŋ oŋtüstık-şyǧysynda 17 şaqyrym Mantbürd tauynyŋ soltüstık etegınde. Aimaq ortalyǧy Arvaiheer qalasynan 30 şaqyrym. Uianga sūmynyŋ janynan şyǧysqa qarai Tarimal özenı aǧady.Oǧan kışkentai Mant būlaǧy kelıp qūiady. Mant būlaǧy men Öŋgıt keşenınıŋ arasy 300 m. Öŋgıt keşenı men Tarimal özenınıŋ arasy 5 şaqyrym. Tarimal özenı ataqty Öŋgıt dariiasyna qūiady. Zertteuşıler būl keşendı osy özennıŋ atymen «Ongin / Öŋgıt / eskertkışı» dep ataǧan. Osy eskertkış ūstynnyŋ joǧarǧy jaǧyndaǧy aşina türıkterdıŋ rämızı bolǧan «serke» taŋbasy jäne ūstyndy tasbaqanyŋ beinesı qaşalǧan ırgetasqa qondyryp otyrǧyzǧan erekşelıkterı Baǧa Teŋırken şadtyŋ qaǧan tūqymynan şyqqan adam ekendıgıne dälel bola alady . Balbal tastaǧy taŋba jäne jazu. Būl jerde 13 taŋba belgısı nemese jazu ärpı qaşalyp berılgen deuge bolady. Eskert- kış keşennıŋ tömengı jaǧynda «serke» jäne basyn joǧary qaratyp, qūiryǧymen joǧary qarai ūmtylǧan «jylan» beinesı keskındelgen deu- ge bolady.Serkenıŋ beinesı men jylannyŋ beinesı qatar berılgen. Osy eskertkıştıŋ joǧarǧy jaǧyndaǧy taŋbalardan Baiūly taipalaryna – Masqar, Esentemır,Taz, Şerkeş taŋbalaryna ūqsastyqty baiqauǧa bolady . V.Tomsen, V.V.Radlov Kültegın, Bılge qaǧan ūstynyndaǧy (es- kertkış – M.Ǧ.) baiyrǧy türık mätınderın oqyp, transkripsiiasyn jasaǧan kezde ūstynnyŋ betterı nıŋ baǧytyn däl anyqtamaǧan. Olar 1894, 1896, «serke» taŋbasy qaşalǧan betten bastap oqyp, mätınnıŋ transkripsiiasyn jasaǧan. Osy bettı V. Tomsen «şyǧys bet» ataǧan. V.V.Radlov «qaǧan simvoly qaşalǧan ūstynnyŋ betı şyǧysqa qaraǧan» – deidı. Öitkenı, şyǧys baiyrǧy türıkter üşın qasiettı baǧyt dep tūjyrym jasaidy. «Japyz Jer» degen söilemdı «jabpuz-jabbaz-jabpas jerı» dep boljam jasau bırşama şyndyqqa keletın sekıldı. Būl söilemdı «qara jer», «qoŋyr» (qara jer), «temnaia zemlia», «buraia zemlia» t.b. anyqtamalar berılgen.Mūndaǧy «jer» degen sözdıŋ oqyluyna zertteuşılerdıŋ eşqaisysy da qarsy kelmeidı, ony «zemlia» dep oqidy. Al, «jabuz» degen sözdı nelıkten «qara»- ǧa, «qoŋyr»-ǧa, «temnaia»-ǧa, «buraia»-ǧa ainalyp şyǧa keletınıne tüsınu qiyn. «Qara»-ny (Kara, Cara) – dep jazuǧa jäne oquǧa da bolady. Al, «jabuz»-dy, «jabpuz-jabpaz-jappaz» dep oqyǧanymyz şyndyqqa bırşama jaqyn keledı degen oidamyz . Orta ǧasyrdaǧy köşpelı halyqtar bükıl bütın ru, taipa, eldı qaǧanatqa eŋbek sıŋırgen batyrlarǧa, han tūqymyna mūralyqqa üleske beretın bolǧan. Būl jerde joǧarydaǧy jappas jerı de osyndai jaǧdaiǧa bailanysty berılgen jer boluy kerek dep tūjyrymdama jasauǧa bolady]. «Jer-bajyrquu» – geografiialyq atau. Oŋtüstık şyǧysy İnşan jotasynan batys soltüstıkte Aqqu kölıne (Gusinoe ozero) deiıngı sozylǧan ülken aimaqty alyp jatqan Baiyrqu konfederasiiasynyŋ (odaǧynyŋ ) jerı. VIII ǧasyrdyŋ basynda Baiyrqu konfederasiiasy 17 ırı taipadan qūralǧan. Bırıkken Türık qaǧanaty ornaǧan soŋ, Turaiyn qaǧan 749-750 jyldary qaǧanattyŋ qūrylymyn jaŋadan jasaǧanda, 17 Az-baiyrqulardy ekı bölıp, ekı qanatqa ornalastyrǧan. Toǧyz taipadan tūratyn toǧyz oǧyzdy töles qanatqa, segız taipadan tūrtyn segız oǧyzdardy tarduş qanatqa engızge [6, 195 b.]. Osy jerde Türık qaǧanatynyŋ qūramyna oǧyz taipalyq odaǧymen bırge, ekı qanat bolyp kırgen ru-taipalardyŋ qūramynda, tıkelei bızdıŋ Baiūly taipalyq odaǧyna kırgen ru- taipalar da boluy mümkın degen bol- jamdy joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Būl jerde töles odaǧynda – 9 taipa, al tarduş odaǧynda – 8 taipa kırgen bolsa, olardyŋ jalpy sany 17 taipa bolyp tūr. Bılge qaǧan keşenı Kültegın keşenınıŋ oŋtüstık jaǧynda 500 m. qaşyqtyqta. Keşennıŋ jalpy qūrylymy Kültegın keşenımen ūqsas, batystan şyǧysqa qarai ornalasqan.Syrtqy qorǧan sılemımen qosa eseptegende 150x110 m. Baryqtyŋ esıgı şyǧysqa qaraidy. Baryqtyŋ qiraǧan ornynda äppaq märmärdan jasalǧan Bılge qaǧannyŋ maldas qūryp otyrǧyzǧan müsını jäne bır tızerlep otyrǧan Bübü-begım hanymnyŋ müsını saqtalǧan Baryqtyŋ şyǧys jaǧynda jolbarystyŋ müsını jatyr. Odan şyǧysqa qarai üş bölınıp opyrylǧan mätın qaşalǧan ūstyn (eskertkış – M.Ǧ.) jatyr. Ūstynnyŋ oŋtüstık-batys jaǧynda /250 sm. aralyqta/ arqasynda ūŋǧysy bar baqatas ornalasqan. Ūstynnyŋ şyǧys jaǧynda /2 m. aralyqta/ qorǧan esıgınen kırer jolda bır-bırıne qarap ekı qoitas tūr. Keşennıŋ ışkı alleiasynyŋ syrtynda «Töles şad balbaly» degen jazuy bar bas balbal tūrǧyzylǧan. Mıne, osy bas balbaldan soŋ keşen qorǧannyŋ syrtyna qorǧan esıgınen tura kün şyǧysqa baǧyttalyp 3 km-ge sozylǧan 230 dana balbal tastar sap tüzeidı. Balbaldardyŋ soŋǧy tızbegınıŋ ūşy solǧa būrylyp baryp aiaqtalǧan. Būl söilemdı keltırudegı bızdıŋ maqsatymyz, 749-750 jyldary türık qaǧanatynyŋ qūramynda Az-Baiyrqu taipalyq odaǧynyŋ ekıge bölıngen kezınde, onyŋ qūramyndaǧy 9 oǧyz taipalyq odaǧyn «töles» degen atpen Türık qaǧanatynyŋ oŋ qanatyn qūraǧanyn, al 8 oǧyz taipalyq odaǧynyŋ «tarduş» degen atpen sol qanatty qūraǧanyn bılemız. Osyndaǧy «Baiyrqu»-dy «Baiūly» dep alatyn bolsaq, kışı jüzdıŋ qūramyndaǧy baiūly taipalyq odaǧynyŋ türık qaǧanatynyŋ qūramynda jürgen bolyp şyǧady. Baiyrqudyŋ (Baiūlynyŋ) ekıge bölıngenın, onyŋ bır taipalyq bölıgın Töles, ekınşı bır taipalyq bölıgın Tarduş dep ataǧan bolyp şyǧady. Bılge qaǧan eskertkışınde «Töles şad»-tyŋ bas balbaly degen söilem kezdesedı. Osy eŋbektıŋ 252-betınde Töles şad balbalynyŋ foto suretı berılgen. Būl balbal tasta 17 taŋbanyŋ qaşalyp jazylǧany körınıp tūr. Būl taŋbalar – Baiūly taipalar bırlestıgındegı kışı jüzdıŋ taŋbalaryn qaitalaityndyǧy körınıp tūr. Atap aitqanda, Adai, Şerkeş, Jappas, Taz, Yssyq, Tana, Esentemır, Alaşa, Qyzylqūrt ūqsastyǧy baiqalady. Sonymen bırge, Türık qaǧanatynyŋ simvoly «serke» beinesı bar.Onyŋ müiızı arqasyna qarai qaiyrylǧan, tūmsyǧy (basy) men moiny, denesı, aldyŋǧy jäne artqy aiaqtary, qūiryǧy bar. Onyŋ janyndaǧy keskındemede būǧynyŋ müiızı kresttıŋ üstınde tūrǧandai küide salynǧan «Bediz» sözın, Baiūly qūramyndaǧy «Berij» nemese «Beriz» dep oquǧa bolatyn sekıldı. Täŋırtektı, Täŋırden jaratylǧan türık Bılge qaǧan bödke (taq iesıne) otyrdym. Sözımdı tügel estıŋder! Ūlasqan ını, tumalarym, ūrpaǧym, ebtegı- ielı-gımdegı halqym! Ilgerı kün şyǧysyndaǧy, bergı kün ortasyndaǧy jäne artqy kün batysyndaǧy, tysqary tün ortasyndaǧy, mūndaǧynyŋ bärı Ordalyq halyq. Mūnşama halyqty baǧyndyryp basyn qūradym. Ol sözımde aǧattyq joq... Terıstıkte Jer-Baiyrqu jerıne deiın jauladym. Bılge qaǧan tūsynda osy küngı Baiūly mekendep otyrǧan jerlerı tolyǧymen türık qaǧanatynyŋ qūramynda bolǧanyn baiqauǧa bolady. Oǧan bırden-bır derek retınde Baiyrqu taipalyq bırlestıgı (odaǧy – M.Ǧ.) mekendegen jerlerge Bılge qaǧannyŋ joryq jasaǧanynan bılıp otyrmyz. «Baiyrqu»-ymyz Baiūly taipalyq bırlestıgı bolsa, onyŋ qūramynda sol kezde 17 taipanyŋ bolǧanyn körıp otyrmyz. Taŋbalyq belgılerı boiynşa, onyŋ 9-yŋ taŋbasy Baiūly taipasynyŋ bırlestıgınıŋ qūramyndaǧy rulardyŋ taŋbalaryna öte jaqyn ekendıgın baiqaimyz. Olar: Adai, Jappas, Şerkeş,Taz, Yssyq, Tana, Esentemır, Alaşa, Qyzylqūrt, t.b. Osy jerde, atalmyş monografiianyŋ tömendegı söilem joldary bızdı tömendegıdei ǧylymi taldau jasauǧa jeteleidı: «Bılge qaǧan sözın arnap tūrǧan alty taqtyŋ ielerı kımder? Qandai taipalar? Toǧyz-oǧyz, edız jerınıŋ külık bekterın olarmen teŋestırıp erekşe ataǧan. Būndaǧy alty taq ielerı Qūtlūǧ Elterıs, Bılge qaǧanǧa deiın ūly qaǧanat qūrmasa da, kışı handyq qūryp taqqa otyrǧan boluy mümkın. Olardyŋ ielık etkenderı türık bırlıgındegı ülken orny bar türık tektı taipalar edı. Olar kımder? B.z. V–VIII ǧasyrlar aralyǧynda tarihta mälım türık tektı taipalyq ülken bırlestıkter: qypşaq, toǧyz oǧyz, basmyl, qarluq, türgeş, otyz oǧyz. Osy altauy ǧana. Osy altauy-Türık törınıŋ altyn baǧanasy. Būl altauy bırlık-yntymaqta bolsa, qaǧanat aibarly, qaharly. Altauy araz bolsa, qaǧanat älsız. Türık qaǧanatynyŋ kök tuynyŋ astyna jinalǧanǧa deiın olardyŋ özdı-özınıŋ qaǧanaty bolǧan. «Alty taq iegerlerı» dep Bılge qaǧan sondyqtan da erekşe atap otyr. Osy alty handyqtyŋ ordasy ne dep atalǧan. Taŋqalarlyǧy sonşalyq, kışı ordalardy M.Qaşqari «alachu» (aIaiu) dep jazypty. XI ǧasyrǧa deiın halyq sanasynda qalyptasyp, XI ǧasyrdyŋ basynda jazylyp hatqa tüsken atau. «AIacu» – kışı orda. Būl tarihi derek... Alty ülken taipalar odaǧy alty kışı handyq qūryp tūrǧan. Türıkter qaǧanat ortalyǧyn orda dep atasa, handyqtardyŋ ortalyǧyn «alachu» (alaş) dep ataǧan. Olai bolsa baiyrǧy türıkterdıŋ osy alty taipasy keiın «Alty Alaş» atanyp, künı bügınge deiın halyq jadynda saqtalyp qalǧan. Būl atau Euraziia qūrlyǧyndaǧy ūly dala köşpelılerınıŋ ūranyna ainalǧan, bütın oǧyz, qypşaq, qarluq, basmyl, on-oq türgeşterdıŋ keiıngı ūrpaǧy –qazaq halqynyŋ ūranyna ainalǧan. «Alty Alachu» kök türıkterdıŋ ūrany boluy da mümkın. Ol zamanda «Alty Alachu» dep ūran salyp tu kötergende, bükıl türık bır tudyŋ astyna jinalǧan da bolar. Olai bolsa, alty esırdıŋ (taq) Alty Alaşy kök Türıktıŋ analogy bolmaq. Bızdıŋ būl oiymyz älı de tereŋırek zerttei tüsudı, zerdelei tüsudı qajet etedı. Osyndai, älı de bolsa tereŋdei zerttei tüsudı qajet etetın taǧy da bır söilem «toǧyz oǧyz» degenderımız kımder? Bılge qaǧan eskertkışındegı söilem joldaryn ǧylymi taldaityn bolsaq, Bılge qaǧannyŋ «Terıstıktegı (soltüstıktegı) Baiyrqu jerıne (Baiūly jerıne) joryq jasaǧanyn bılıp otyrmyz. Būl jerdegı Baiyrqu degenımız «Baiūly» dep qarastyratyn bolsaq, olardyŋ terıstıkte (soltüstıkte) ornalasqany, onyŋ qūramyndaǧy toǧyz oǧyz taipalyq odaǧyn, Baiūly qūramyndaǧy taŋbalyq belgılerı boiynşa anyqtaǧan rularmen salystyra otyryp, Baiyrqu qūramyndaǧy 9 oǧyz taipamyz Baiūly qūramyndaǧy 9 taipamyz emes pe degen oi tuyndaidy. Iаǧni, olar – Adai, Jappas, Şerkeş, Yssyq, Taz, Tana, Esentemır, Alaşa, Qyzylqūrt rularyn – Töles qūramyndaǧy 9 taipalyq odaq dep baǧa beruge bolady. Sebebı, olardyŋ mekendegen jerlerı men taŋbalyq belgılerı, oǧyzdyŋ qūramynda boluy t.b. bızdı osyndai tūjyrym jasauǧa itermeleidı. Būdan şyǧatyn qortyndy, türık qaǧanatynyŋ qūramynda Baiūly taipalyq odaǧynyŋ 9 ruy bolǧandyǧy, olardyŋ joryqtarǧa qatysqandyǧy, t.b. belgılı bolyp otyr. «...Demek, ejelgı hundardyŋ soltüstık-batys bölegın qūraǧan oǧuz hun-türık-oǧuz VI jäne VIII-XI ǧasyrlarda qyfchaq /uisun, türges/ qyfchaq on oq jäne hun-türık-oǧuz taipa odaqtary jaǧdaiynda kelıp bırıgıp, XI ǧasyrda jaŋa taipa bırlıgı kelıp şyqqan. Keibır zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, oǧyz atauynyŋ belgılı bır halyqqa bailanysty aityla bastauy osy kezden bastau alatyn sekıldı. Osyndai pıkırlerdıŋ bırı tömendegıdei tūjyrymda jazylǧan: «V geneticheskoi vzaimosviazi s oguzami nahodilis turkmeny. V silu slojivşihsia istoricheskih uslovii v IX-XI v.v. proishodit estestvennaia differensiasiia na zapadnyh i vostochnyh oguzov, nazyvavşihsia takje turkmenami, do pervoi chetverti XI v. nazvanie «turkmen» prilagalos liş k chasti oguzov. Turkmenami togda imenovali teh oguzov, kotorye priniali islam i assimilirovalis s korennym, glavnym obrazom iranoiazychnym naseleniem Srednei Azii. Vo vtoroi polovine XI v. nazvanie «turkmen» poluchaet şirokoe rasprostranenie i staroe nazvanie «oguz» postepenno ischezaet. Iаǧni, būdan şyǧatyn qorytyndy, oǧyz atauynyŋ bırte-bırte qoldanystan şyǧa bastaǧanyn, onyŋ ornyna «türkımen» degen ataudyŋ qoldanysqa kıre bastaǧanyn köremız. Osy jerde, erterekte oǧyz taipalar bırlestıgınıŋ paida bolǧany turaly, onyŋ qūramynda kışı jüzdıŋ taipalar bırlestıkterınıŋ jürgendıgı mümkın degen oi aituǧa bolady. Ony taŋbalardyŋ säikes keluımen jäne ornalasqan jerlerıne bailanysty aitamyz. Oǧyz atauyna bailanysty, ǧalymdar arasynda künı bügınge deiın ärtürlı ǧylymi taldaular jazylyp jür. Sonyŋ ışınde, Bernştam jäne Basin paiymdauy boiynşa, sonymen bırge, ǧalymdardyŋ basym köpşılıgınıŋ pıkırınşe, «oǧyz»- dyŋ şyǧu tarihy, ejelgı totemdık belgılerdıŋ şyǧu tarihymen tyǧyz bailanysty. Sebebı, «oǧyz» degenımız «ögız» /būqa/ sözınen kelıp şyqqan deidı. Būl sözdıŋ astarynda şyndyq boluy da mümkın dep oilaimyz. Taulardaǧy üŋgırlerdıŋ ışındegı jabaiy būqalardyŋ suretınıŋ jiı-jiı kezdesuı sonyŋ bırden-bır dälelı deuge bolady. Sonda, sonau qola däuırınen berı kele jatqan totemdık belgılerdıŋ ūşqyny, saq-ǧūn-türık- oǧyz däuırlerınde de saqtalǧan deuge bolady. «Oǧyz» atauyna özındık taldau jasauǧa ūmtylǧan ǧalymdardyŋ bırı S.P.Tolstov boldy. Onyŋ pıkırınşe, «oǧyz» atauynyŋ şyǧu tegın massagetterdıŋ taipalary arasynan ızdegen dūrys dep sanaidy, «augas» sözın özen /rechnye/ oǧyzdary dep tüsıngen. Būl üşın, tarihi dälelderge süiene otyryp,oǧyzdardyŋ qūramy turaly derekterge, ǧylymi tūrǧydan jaŋaşa taldau jasaǧan dūrys dep oilaimyz. Mūndai jaǧdaida, bızdıŋ tıkelei taqyrybymyzǧa qatysty Baiūly qūramyndaǧy 9 taipamyzdy massagetter ışınen ızdegen dūrys. Olar: Adai, Jappas, Şerkeş, Taz, Esentemır, Yssyq, Tana, Alaşa, Qyzylqūrt taipalary. Saqtar men Ǧūndar däuırıne jatatyn zattai eskertkışter ışınen taŋba belgılerı boiynşa osy taipalardyŋ taŋbalarynyŋ kezdesuı bızdıŋ pıkırımızdıŋ şyndyqqa bırşama jaqyn ekenın körsetedı. «Oǧyz» atauynyŋ şyǧu tegıne tarihi- filologiialyq tūrǧydan taldau jasaǧan, onysy bırşama şyndyqqa jaqyn keletın, būl Kononov degen ǧalymnyŋ pıkırı deuge bolady. «Oq» – ru, taipa degendı bıldıredı. Būl sözdıŋ şyǧu tegı köne türkınıŋ «oǧ» /oq /-ana degen sözben tıkelei bailanysty. Iаǧni, «taipalardyŋ bırıguı» degen maǧynada tüsınu kerek deidı. Oǧan mysal retınde «Toǧyz oǧyz», «Üş oǧyz» t.b. söilemderdıŋ şyǧuymen bailanysty qarastyrady. Kononovtyŋ pıkırı de bızdıŋ oiymyzben tura şyǧyp otyr deimız. Öitkenı, Baiūly qūrmyndaǧy 9 taipamyz oǧyzdar bırlestıgınıŋ oŋ qanatyn qūrap otyr. Ol «Töles» degen ataumen belgılı . «... Nado polagat, chto ostatok turkov-tukiu, u kotoryh, kak vidno iz nadpisei na pamiatnikah Kiulteginu i Mogilian-hanu na Orhon, suşestvovalo dva glavnyh roda ili plemen teles i tarduş, praviteli kotoryh, vsegda iz blijaişih rodstvennikov hana, nazyvalis dlia pervogo iabgu i u vtorogo şad. Osydan baiqap otyrǧanymyzdai, N.A.Aristovtyŋ eŋbegındegı töles bırlestıgındegı 9 taipa odaǧynyŋ türık qaǧanatynda bileuşı röl atqarǧany körınıp tūr. «Japys» sözın «japbus, japbas, jappas» dep oqyǧan dūrys dep oilaimyz. Osyǧan qaraǧanda, «jappas» atauyn türık qaǧanaty kezderınde kezdestıruge de bolady. Mahmūd Qaşqaridyŋ ataqty «Diuan lūǧat at-türık» atty eŋbegınde: javuş – «tot, kto vystraivaet otriady k bitve i predotvraşaet beschinstva so storony voiska». Osy jerdegı javuş / jabuş / jabbus / jabbas / jappas etnonimynyŋ balama ūǧymy dep aituǧa bolady. Iаǧni, jabus / jabbus / jabbas / jappas atauy dep naqty ǧylymi taldau jasau dūrys dep esepteimın. Būl jerde jabus / jabbus / jabbas / jappas: «şaiqasqa jasaqtardy ūiymdastyruşy jäne äsker tarapynan boluy mümkın jügensızdıkke jol bermeuşı» degen maǧyna beredı. Bylaişa aitqanda, äsker qatarynda jäne orda ışınde bedeldı qyzmet atqaratyn ru- taipa dep tüsıngen dūrys. Onymen bırge, jappas taipasynyŋ taŋbalaryn saqtar, ǧūndar, türık qaǧanaty, oǧyzdar t.b. däuırlerden kezdestıruge bolady. Qarjaubai Sartqojaūly «Baiyrǧy türık jazuynyŋ genezisı» eŋbegı boiynşa «bajyrquu» (baiyrqu- taipalyq odaq), baiyrqudy baiūly odaǧy degen jaǧdaida, «bai» (bai), baiūlynyŋ atauyna negız bolǧan atau boluy mümkın deuge bolady, jazbada tüsınıkteme berılmegen. «jabyu» nemese «zabyz» (jabus-japbus-jabpaz) Baiūly tarmaǧyndaǧy ülken ru nemese taipa deuge bolady, köne saqtar, ǧūndar, türık qaǧanaty kezderındegı jaz- balarda taŋbalyq belgılerı jiı kezdesedı. «beris eli» (berış elı), Baiūly tarmaǧyndaǧy ülken ru nemese taipa, taŋbalyq belgısı sirek kezdesedı. «altun» (altyn ru), Baiūly tarmaǧyndaǧy ru nemese taipa, taŋbalyq belgılerı köne däuırde kezdesedı, jazbaşa derekterde zertteuşı ǧalymdar altyn atauyna «ru, taipa» retınde alyp qarastyrmaidy, anyqtama bermeidı. Bıraq altyn atauynyŋ jer-su ataulary, eldı mekender, jazbaşa derekterde jiı-jiı kezdesetındıgın, t.b. eskere otyryp, onyŋ şyǧu tarihy köne zamanda jatqan ru nemese taipa dep aituǧa bolady. Qazaq halqynyŋ tarihynda köpşılık jaǧdaida altyn ruyn japbas ruymen qatar aitady. Soǧan qaraǧanda, altyn men japbas tarih betıne qatar şyǧuy da mümkın degen boljam aituǧa bolady, «alacu» (alaşa ru) Baiūly tarmaǧyna jatatyn ru nemese taipa deuge bolady. Jazbaşa derekterde kışı jüzdıŋ jeke ruy nemese taipasy retınde qarastyrylmaidy, ǧalymdardyŋ köpşılıgı «alaşa» atauyn «alşyn»-men bailanysty qarastyrady. Al, alşyn atauyn kışı jüzdıŋ jalpylama atauy retınde qarastyru ürdısı qalyptasqan. Osyǧan bailanysty, Alaşa atauy köpşılık jaǧdaida jeke ru nemese taipa retınde köp atala bermeidı. Qola däuırıne jatatyn, A.N.Okladnikov zerttegen eskertkışterde, temır däuırıne jatatyn D.Soveen-dolj zerttegen arheologiialyq eskertkışterdegı taŋbalarda Baibaqty ruynyŋ taŋbasy, Adai taŋbasy , Jappas taŋbasy, Altyn taŋbasy kezdesedı. «Eger jüz jylǧa üş ūrpaqtan eseptegende, ekı jüz elu jyl şamasynda bır ru şyǧyp qalyptasyp otyrǧan». Osy jerde, bır ǧasyrda 3 ūrpaqtyŋ ömır süretının eskeretın bolsaq, ekı jarym ǧasyrda 1 ru paida bolady. Al, sonda taipa degen ūǧymdy qalai tüsınu kerek. Mysaly, kışı jüzdıŋ qūramyndaǧy Baiūly qūramyndaǧy Jappas taipasyn (ruyn) ǧylymi taldap qarastyryp köreiık: Jappastardyŋ 6 atadan tūratyn taipasyndaǧy Şylauyn (Sumyryn), Jansary, Taŋqy (Dänsary), Şaltaq, Qiiaqy, Ūŋǧyt ataularyn bır- bır ru dep qarastyrsaq, onda Jappas taipasynyŋ şyǧu kezeŋı şamamen alǧanda 5–6 ǧasyrlarda tarih sahynasynda jürgenın baiqaimyz. Bızdıŋ arheologiialyq qazba kezınde tabylǧan zattai derekter men jazbaşa derek- ter, aŋyz-äŋgımeler, jyrlar, şejırelık jylnamalar t.b. bızdıŋ ǧylymi paiymdauymyzdyŋ bırşama şyndyqqa jaqyn tūrǧanyn körsetedı. Jappas taipasynyŋ köne tarihy, taŋbalyq belgılerı boiynşa ejelgı saqtar, ǧūndar däuırımen sabaqtasyp jatyr. Qarjaubai Sartqojaūly eŋbegınde taŋbalarǧa taldau jasalǧan. Solardyŋ ışınde Jappas taipasynyŋ taŋbalyq belgısı b.z.b. VIII–III ǧǧ. Saq / ıch-oǧuz /(üş oǧyz) qūramyndaǧy rulardyŋ ışındegı 23 taŋbanyŋ ışınde kezdesedı. Sol sekıldı, b.z.b. V–b.z. I ǧǧ. Ǧūndar däuırınıŋ eskertkışı Saryözen II- degı 37 rudyŋ taipalyq belgılerı ışınde de jappas taŋba belgısı kezdesedı. Osy taŋba, b.z. I–VI ǧǧ. Orta Aziiadaǧy kezdesetın tarihi eskert- kışterde jappas taipasynyŋ taŋbalyq belgılerı kezdesedı. Orta Aziiadaǧy sol däuırde ömır sürgen 46 rulyq taŋbalar ışınde jappas taipasynan basqa da kışı jüzdıŋ özge de ru-taipalarynyŋ taŋbalary kezdesetındıgın atap ketkenımız oryndy bolar. Atap aitqanda: Adai, Berış, Şerkeş, Tana, Baibaqty, Taz, Yssyq, Esentemır. Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ monografi jūmysynyŋ qūndylyǧy sonda, būl eŋbekte köne ru-taipalardyŋ belgılerınıŋ salystyrmaly türdegı taŋbalary keltırılgen. Solarǧa ǧylymi taldau jasai otyryp, tıkelei bızdıŋ zerttep otyrǧan Baiūly qūramyndaǧy ru-taipalar taŋbalyq belgılerın anyqtauǧa bolady. Mysaly, b.z.b. VIII–III ǧǧ. Saqtar /ıch-oǧuz/ (üş oǧyz) däuırıne jatatyn zattai derekterdegı ejelgı jäne baiyrǧy türık ärıp keskındemelerınde Baiūlyna jatatyn ru-taipalardyŋ taŋbalary kezdesedı. Atap aitqanda, būl jerdegı 23 taŋbanyŋ ışınde jappas taipasy taŋbasynan Z basqa, qyzylqūrt pen tana taipalarynda kezdesetın I taŋbasy, şerkeş jäne esentemır taipalarynda kezdesetın V taŋbasy kezdesedı. Osyndai ǧylymi taldaudy ǧūndar däuırıne jatatyn b.z.b. V – b.z. I ǧǧ. Saryözen-2 tarihi jädıgerlerıne bailanysty aituǧa bolady. Būl jerdegı 37 ru-taipanyŋ belgılerınıŋ ışınde, jappas taipasynan basqa, adai I (basy tömen qaratylǧan jebe) taŋbasy, qyzylqūrt pen tana I (älıp, köseu dep jazylǧan) taŋbasy, baibaqty O taŋbasy, qyzylqūrt II taŋbasy, berış /\ (üş būryştyŋ suretı salynǧan ) taŋbasy kezdesedı. Osy sekıldı taŋbalyq belgını b.z. I-VI ǧǧ. Orta Aziiadaǧy tarihi eskertkışterden de baiqauǧa bolady. Būl jerdegı 46 ru men taipalar ışınde jappas taŋbasynan basqa da kışı jüzdıŋ ru-taipalarynyŋ taŋbalyq belgılerınıŋ kezdesetının atap ketuımız kerek. Mysaly, alaşa men şerkeş V taŋbalarynyŋ bır-bırın qaitalaityny, qyzyl- qūrt pen tana I taŋbalarynyŋ da qaitalanatyndyǧy, berış taŋbasy /\ , «Ö» (köz taŋbasy) , baibaqty O taŋbasy t.b. kezdesetındıgın atap ketuge bolady. Negızınen, köpşılık jaǧdaida kışı jüzdıŋ osy ru- taipalarynyŋ taŋbalyq belgılerı Don men Kuban boiyndaǧy (b.z. VII–X ǧǧ.), Batys Moŋǧoliia (b.z. VI–X ǧǧ.), Orhon (b.z. VI–X ǧǧ.), Talas (b.z. VII– IX ǧǧ.) boiyndaǧy tarihi jädıgerlerden köptep kezdesetının atap ketuge bolady. «Esli popytatsia sintezirovat izlojennye materialy, pravomernym budet vyvod o tom, chto ranniaia etnicheskaia istoriia sobstvenno ailinskih rodov razvivalas na Syrdare i v Priarale. Sledovatelno, etnicheskie vzaimosviazi ailinskih başkir s karakalpakami i turkmenami v zolotoordynskuiu i posleduiuşie epohi byli liş inersiei bolee rannih prosessov. Proishojdenie je ailinsev bylo sviazano s oguzami. V genealogicheskoi strukture drevnih oguzov, sostavlennoi Raşid-ad-dinom, plemena iaraz / iapaz-iappaz-iabpaz /, duker, durge i iairly / iagirly-iagairly-iagalbaily / obediniaiutsia v otdelenie ailuna (ili polumesias), poluchivşego nazvanie po imeni vtorogo syna Oguza . Būl jerde bızdıŋ taqyrybymyzǧa bailanysty aitar bolsaq, Raşid-ad-dinnıŋ jylnama derekterı boiynşa oǧyzdardyŋ köne şejıresınıŋ ışınde, «Ai» – būl Oǧyzdyŋ ekınşı balasy bolyp tūr. Aidyŋ qaramaǧyna tört taipalar bırlestıgı baǧynǧan. Solardyŋ ışınde «Iаraz» dep otyrǧanymyz «Iаpaz-Iаppaz- Iаbpaz» degen ataumen jürgen Jabpaz taipasy ekendıgınde kümän joq. Sondai-aq, «Iаirly» dep otyrǧanymyz «Iаgirly – Iаgairly – Iаgalbaily» degen sözdıŋ balamasy deuge bolady. Bızdıŋ halqymyzdyŋ tarihynda älı de bolsa tereŋ ǧylymi zertteu jürgızude qajet etetın kürdelı taqyryptyŋ bırı – būl qazaq ru – taipalarynyŋ ejelgı şyǧu tarihy. Oǧan ǧylymi tūrǧydan saraptama jasap, halqymyzdyŋ tarihyndaǧy belgısız bolyp kele jatyrǧan ru-taipalar tarihyn tereŋ aşyp körsetu,keleşek ūrpaqty ūltjandylyq ruhta tärbieleuge jol salady ǧoi degen oidamyz.
Ǧani Abylaiūly MEŊLIBAEV,
Tarih ǧylymynyŋ kandidaty, dosent,
"Qazaqstan tarihy".
