Abylai han turaly köptegen dastandar, aŋyz-äŋgımeler, öleŋ–jyrlar, tarihi derekter men zertteuler bar. Abylai handy eske alǧanda bız ony batyr, Orta jüzdıŋ sūltany, sosyn Orta jüz jäne de bükıl qazaq halqyn bırıktırıp, qazaq handyǧyn bırtūtas memleket retınde saqtap qalyp, onyŋ Ūly hany bolyp, özıne qazaqtyŋ barlyq handary men bilerın–sūltandaryn baǧyndyra alǧanyn jäne de saiasi qairatker, aqyldy qolbasşy, daryndy mälımger, küişı ekenın aitqanymyz jön.
Abylai han bükıl ömırın qazaq halqy (qazaq elınıŋ) bostandyǧy, egemendıgı üşın arnady. Şoqan Uälihanov «Qazaq jerınde Abylaidyŋ daŋqy asa zor. Abylai zamany olarda qazaqtyŋ erlık zamany bolyp sanalady» dep jazǧan edı. Abylaidyŋ şyn aty - Äbılmansūr. 1711 jyly äkesı Körkem Uäli Türkıstanǧa sūltan bolyp tūrǧan kezde düniege kelgen. Būl kezeŋ qazaq halqy üşın öte qauıptı, auyr kezeŋ edı. Üş aidahardyŋ (Joŋǧar, Qytai, Resei) ortasynda qazaq memleketınıŋ joiylyp ketu qaupı tönıp tūrdy. Qytai men Resei joŋǧarlardy qazaq jerıne aidap salyp otyrdy. Auyr «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» jyldary Abylai 12 jasynda jauyngerlerdıŋ qataryna qosylady da, 22–de batyr, qolbasşy retınde tanylady.
XVIII ǧasyrdyŋ orta şenınde qazaq elın jaulardan qorǧau üşın Abylai Reseimen jäne Qytaimen tatulyq, dostyq qatynas saqtap, olardyŋ qoldauy arqasynda joŋǧar basqynşylyǧyn talqandaudy jön kördı. Eŋ ırı qauıp joŋǧarlardyŋ basqynşylyǧy ekendıgın tüsındı. 1740 jylǧy şaiqasta Abylai qazaq jauyngerlerınıŋ tıkelei qolbasşysy boldy. Qazaq äskerı joŋǧarlarǧa qatty soqqy berdı. Joŋǧarlar köp şyǧynǧa ūşyrap, keiın şegınuge mäjbür boldy. Abylai qazaq äskerlerın ūiymdastyryp, jauǧa qarsy köterıp, basyn bırıktırıp, negızgı äskeri küştı jinap körşı memleketterge qazaq handyǧy bırtūtas el ekenın körsettı. Abylai sūltan būl kezde qazaqtardy bırtındep joŋǧar şabuyldarynan qūtqaryp, eldıŋ tynyştyǧyn, halyqtyŋ tūtastyǧyn, memlekettıŋ egemendıgın, täuelsızdıgın saqtap qaludy maqsat etken. Būl maqsatty ıske asyru barysynda ol Resei imperiiasynyŋ 1740 j. Orynborda (tamyzdyŋ 28-ı) sūltan Abylai «vernym dobrym i posluşnym … i poddannym byt …» dep Resei imperiiasynyŋ ökımetıne, keiın Qytai memleketınıŋ bodandyǧyn qabyldauǧa mäjbür boldy. Tarihşy – ǧalym N. Mūhametqanūly «XÜIII ǧasyrdaǧy Chin patşalyǧy men qazaqtardyŋ qarym-qatynasy» atty maqalasynda bylai dep jazady: «1755 j. Orta jüz hany Abylai Chin handyǧynyŋ elşılerın kütıp alǧan kezde, olarǧa Chin handyǧyna baǧynyşty bolu nietın bıldırdı: «Ūly märtebelı patşanyŋ ortalyq oipatty bilep otyrǧanyn būrynnan estuşı edım, arada asqar tau, alyp özender köp, jer şalǧai bolǧandyqtan tartu-taralǧy apara almadyq. Mıne, bügın patşanyŋ qūdıretı şalǧaidy şarlap, Ilenı sapyryp, Lama dının körkeittı. Qazaqtar men joŋǧarlarǧa tynyştyq ornatyldy dep quanyp otyr. Men şyn nietımmen märtebelı patşaǧa qaraimyn». Al būl turaly A.Levşin bylai dep jazady: «Jauyn sūsymen de, küşımen de seskendıre otyra, ol öz qalauymen bırese Reseidıŋ, bırese Qytaidyŋ bodandyǧyn qabyldauǧa mäjbür bolǧanymen şyn mänınde eşkımge de boi ūsynbaǧan täuelsız basşy boldy».
Ekı ırı memleketpen diplomatiialyq, sauda qarym–qatynastaryn ornatyp, kezınde joŋǧarlar basyp alǧan Altai, Tarbaǧatai öŋırındegı qazaq qonystaryn qaitaryp aldy. Qazaqtar jappai ata-mekenderıne orala bastady. Joŋǧarlarmen küreste halyqtyŋ basyn bırıktırude erekşe röl atqardy. Abylai sūltan özınıŋ şeber saiasatkerlıgınıŋ arqasynda Resei men Qytai siiaqty ırı imperiialardy öz saiasatymen sanasuǧa mäjbür ete otyryp, ıs jüzınde eldıŋ derbestıgın, jerınıŋ tūtastyǧyn saqtap qaldy.
Abylai ötkır oily, tereŋ bılımdı şeşen adam bolǧan. Bırneşe türık halyqtarynyŋ jäne de parsy, qytai, orys tılderın jetık bılgen. 1741 jyly Abylai sūltan joŋǧarlardyŋ qorşauynda qalyp, tūtqynǧa tüsedı. Tūtqynda bolǧan ekı jyl ışınde olardyŋ tılı men jazuyn üirenıp, joŋǧar handyǧynyŋ ışkı saiasi jaǧdaiyn jıtı baqylap, būl memlekettıŋ küştılıgı – myqty ortalyqtanǧan bilıkke baǧynuynda jäne de halyqtyŋ bırlıgınde ekenın tüsınedı. Abylai sūltan jäne de bırge bolǧan serıkterı, barlyǧy otyz bes adam qalmaq tūtqynynan 1743 jyldyŋ 5-ı qyrküiegınde elge qaityp oralady. Abylaidyŋ tūtqyndaǧy ekı jyldai uaqyt ışınde özınıŋ qadyr–qasietın joǧaltpai joǧary ūstauy, söz jüiesındegı tapqyrlyǧy men batyldyǧy jaularyn taŋqaldyrǧan. Qaldan Seren Abylaidyŋ danalaǧyna bas iıp, oǧan joǧary märtebelı syi–syiapat körsetken jäne de «ol (Abylai) zamanynan jüz jyl būryn erte tudy, bükıl älemdı bileu qolynan keledı» dep tegınnen–tegın aitpaǧan bolar. Osy mäselege bailanysty orys derekterınde bylai jazylǧan: «On, Ablai, ot ziungarsev s velikim nagrajdeniem otpuşen, a imenno: dana emu palatka, şitaia zolotom şuba, krytaia parchoiu zolotoiu, palatka jeleznaia skladnaia, pansyr i prochee». Joŋǧarlardyŋ qontaişysy Qaldan – Seren «menıŋ ūlymdy öltırgen sen be?» - degende Abylai bylai jauap bergen eken «… balaŋdy öltırgen men emes, halyq, menıŋ qolym halyqtyŋ būiryǧyn oryndauşy ǧana». Būl oqiǧa turaly Ümbetei jyrau «Bögembai ölımın Abylai hanǧa estırtu» atty jyrynda bylai deidı:
«Öltırem dep Qaldan han
Oraiyna Şaryştyŋ,
Sözıne qarsy söz aityp,
Jauaptastyŋ, qarystyŋ.
Qapiiada tūtyldyŋ,
Qalmaqqa bıteu jūtyldyŋ,
Şeşendık jolyn tūtyndyŋ,
Üş auyz sözben qūtyldyŋ …»
HÜIII ǧ. 50-şy jyldary Joŋǧar memleketı saiasi daǧdarysqa ūşyrap, älsırep, ydyrai bastady. Bıraq, Abylai han ol eldı qyryp şapqan joq. Sebebı Qytai imperiiasymen Qazaq elınıŋ arasynda buferlık röl atqarǧan Joŋǧar handyǧynyŋ müldem joiyluy nege äkelıp soǧatynyn Abylai jaqsy tüsıngen. Sondyqtan da ol qalmaq halqynyŋ Qytai basqynşylaryna qarsy ūlt–azattyq küresın qoldady. Bıraq, qalmaqtar auyz bırlıkten aiyryldy, sonyŋ nätijesınde 1756-1757 jyldary Sin imperiiasy Joŋǧar memleketın joiyp, halqyn qyryp tyndy.
XVIII ǧ. orta kezınen bastap Abylai qazaq elınıŋ erıktı, ırgelı bırtūtas el boluyn, ata qonysyna jaiǧasyp, beibıt eŋbek etuın qalady. Ol eldı otyryqşylyqqa köşırudı, Üş jüzdıŋ basyn qosudy, tuǧan Otanyn jaudan qorǧaudy maqsat ettı. Abylai handyq qūrǧan kezde hannyŋ janynda Keŋes bolǧan. Oǧan barlyq jüzderdıŋ ökılderı qatysyp, maŋyzdy mäselelerdı qaraityn jäne de bükılqazaqtyq Qūryltai şaqyrylyp, soǧys pen bıtım, qonys pen jaiylym, dau men damai, basqa halyqtarmen aradaǧy sauda men diplomatiialyq qarym – qatynas mäselelerı qarastyrylyp otyrdy.
Taşkent, Hodjent, Sairam, Şymkent, Sozaq, Türkıstan qalalary azat bolǧan soŋ, iaǧni qazaq handyǧyna qaitadan qaraǧannan keiın, Üş jüzdıŋ bırlıgınıŋ körınısı retınde ejelgı Türkıstan qalasy qazaq memleketınıŋ astanasy bolyp belgılendı.
Memlekettıŋ täuelsızdıgın saqtau üşın, basqynşylardan elın qorǧai alatyn jauyngerlık qabıletı bar äskeri küş jinap, olardy basqaratyn tapqyr äsker basşylaryn özınıŋ qasyna jinai bılgen jäne de özınıŋ joǧary därejedegı qolbasşylyq qasietı bar ekenın körsete alǧan. Orys kazaktary salyp jatqan bekınıs, qamal–qalalardyŋ maŋyndaǧy jaiylymdy jerlerden aiyrylyp qalmau üşın, orys mūjyqtarynan qazaqtarǧa egınşılıktı üiretuge äreket ettı.
Al sauda–sattyq jürgızu ısıne köp köŋıl bölgenı de oryndy edı. Būryn aiyrbas sauda tek Orynborda ǧana jürgızılse, endı 1760-şy jyldary Troiskıde, Semeide, Qyzyljarda jürgızıletın boldy. Ertıs özenınıŋ sol jaǧyn boilai şyǧysqa – Qytaiǧa qarai «Abylai joly» atty sauda joly salyndy. Qazaq handyǧy men Qytai arasyndaǧy sauda–sattyq biık därejege köterıldı. Tarbaǧatai men Qūljada järmeŋkeler aşylyp, olar qazaqtarǧa malyn, qolöner būiymdaryn Qytai tauarlarymen aiyrbastauǧa mümkınşılık tudyrdy jäne Resei men Orta Aziia memleketterıne de Qytaimen sauda qarym–qatynasyn ornatuǧa jol aşty.
1771 jyly üş jüzdıŋ ökılderı jinalyp Abylaidy bükıl qazaqtyŋ hany etıp sailaidy. Onyŋ han ataǧyn Qytai imperatory da, orystyŋ aq patşasy da bekıtedı. Resei patşasy Ekaterina II Abylaidy handyqqa bekıtu, äitpese, oǧan äldebır nūsqaular beru üşın ony talai ret Peterburgke, ne Orynborǧa arnaiy şaqyrtady, alaida Abylai han ol şaqyrtularǧa: «Menı üş jüzge han qylyp halqym sailady, endeşe būǧan qosa airyqşa bır kuälık aludyŋ qajetı joq», - dep jauap bergen. Şyn mänınde de Abylai hannyŋ tūsynda qazaq memleketı özınıŋ ışkı, syrtqy saiasatyn eşkımge jaltaqtamai derbes jürgızdı. Ol öz memleketınıŋ derbestıgın bärınen de joǧary sanady.
Sondyqtan, Sin imperiiasy Joŋǧar memleketın qyryp-joiyp, şauyp tastaǧannan bastap Abylai bırneşe elşıler jıberıp, Qytai memleketımen beibıt saiasi qatynas ornatuǧa tyrysty. Qytai imperiiasy bırneşe qaitara şapqynşylyq jasap, qazaq jerın jaulap almaqşy boldy. Qytai memleketın jeŋu oŋai emes ekenın tüsıngen Abylai han onymen beibıt kelısımge kelıp, sauda–sattyqa jol aşyp, ony Resei imperiiasyna qarsy qoldanǧan. Qytaimen beibıt qarym–qatynasty örbıte otyryp, Abylai Reseimen de qalyptasqan saiasi jäne ekonomikalyq qatynasty üzbegen. Resei imperiiasy qazaq jerınıŋ şekarasyna bekınıster, qamal–qalalar salyp, olardy orys kazaktarymen tolyq jaiǧastyryp jatqanda jäne de Jaiyqtyŋ, Ertıstıŋ taǧy basqa özenderdıŋ jaǧasyna qazaqtar malyn jaiuyna tiım salu jönındegı jarlyqtaryn şyǧarǧanda Reseimen jaǧdaidy şielenıstıruge barmai, mäselenı diplomatiialyq jolmen şeşuge tyrysty. Resei patşalyǧynyŋ otarşyl, basyp alu saiasatynyŋ qūrbany bolu qaupı tūrǧanyn sezdı.
XVIII ǧ. 70-şy jyldary Türkıstan aimaǧynda tūratyn qazaqtardy qyrǧyzdar şauyp, mal-jandaryn aidap äketıp otyrady. Qazaqtar Abylaidan özderın qorlyqtan qūtqaryp, qorǧaudy talap etedı. 1779 jyly Abylai äskerlerı qyrǧyzdardy talqandap, basşysy – Sadyrbalany tūtqynǧa alady. Qyrǧyzdar kelısımge kelıp, bıtım jasaudy ötınedı. Sosyn, Türkıstan, Sairam, Şymkent, Sozaq qalalary bosatylady, al 1781 jyly Taşkenttı baǧyndyrady, ony alym–salyq tölep tūruǧa mındettı etedı. Abylai han «… özı äulet basy retınde rubasylarynyŋ ǧūrpy boiynşa ömır süru üşın Türkıstanda qaldy. Sonda 1781 jyly dünie salyp, mürdesı Qojahmet Iаssauidıŋ meşıtı alaŋyna jerlendı», - deidı Ş. Uälihanov.
Abylai han memlekettıŋ, qazaq halqynyŋ jaǧdaiyn şūǧyl tüzedı. Abylai kezeŋı tarihta eŋ bır eleulı kezeŋ boldy. Jau quyldy, halyq öz jerınde emın – erkın tūrmys qūrdy, bırlıkke, ūiymşyldyqqa negızdelgen handyq bilıgı qūryldy. Solai bola tūrsa da Abylai han közı tırısınde Qazaq elınıŋ memleketınıŋ tūraqty boluynyŋ tarihi jaǧdaiyn jasap ülgermedı. 1781 jyly Abylai han dünie salǧannan keiın elımızdıŋ tūtastyǧy ydyrap, Qazaqstan täuelsızdıgınen aiyryla bastady.
Abylai han – XVIII ǧasyrdaǧy tarihymyzdyŋ asa ırı tūlǧasy. Ol turaly orys ǧalymy A. Levşin bylai deidı: «Abylai täjıribesı, aqyl – ailasy jaǧynan bolsyn, qol astyndaǧy halqynyŋ sany, küşı jaǧynan bolsyn, sondai-aq özınıŋ Resei patşalyǧymen, Qytaidyŋ boǧda hanymen jürgızgen tapqyr, şeber qatynastary jaǧynan bolsyn öz tūsyndaǧylardyŋ bärınen de basym edı. Ol ūstamdy, dosyna mınäiım mınezdı, jauyna qatal, qaharly kısı edı. Sondyqtan jūrtty özıne tarta, erte bıletın edı».
Būl jerde Abylai hannyŋ XVIII ǧasyrdan küiı jetken sanauly küişılerımızdıŋ bırı ekenın aita ketken jön bolar. Sebebı qazaq qoǧamynda küidıŋ alar orny airyqşa, eŋ mol derek közı küi tılınde jäne küi aŋyzdary türınde saqtalǧan. Abylai hannyŋ küilerınıŋ taqyryby naqtyly ömır qūbylystaryna arnalǧan jäne de el qamy men halyq taǧdyry jönınde tolǧanǧan oilaryn sipattaidy. Abylai hannyŋ küilerı turaly Ş. Uälihanov, A. Zataevich siiaqty ǧalym–zertteuşıler kezınde jazǧan. Olar: «Aq tolqyn», «Būlan jıgıt», «Dünie qaldy», «Qairan elım», «Qorjyn qaqpai», «Jetım tory» t.b. «Būl küilerdıŋ bärı künı osy uaqytqa deiın Abylai ūrpaqtaryna sonau bır daŋqty kezeŋderdı elestetedı» deidı Ş.Uälihanov.
Abylai hannyŋ alǧa ūstaǧan saiasaty, maqsaty – qazaq halqynyŋ bostandyǧy men bırlıgı, memlekettıgı men täuelsızdıgı edı. Alaida ol dünie salǧannan keiın qazaq memleketı qaita bölşektenıp ydyrai bastady. Resei imperiiasy qazaq jerın otarlaudy qyzu qolǧa aldy. Ony ıske asyru är türlı joldarmen ıske asty, iaǧni äskeri şep bekınıster salu, qazaq jerın tartyp alu, handyq bilıktı joiu, ruhani otarlau jäne t.b.
Abylai kezınde qazaq handyǧynyŋ saiasi jäne ekonomikalyq jaǧdaiy jaqsardy. Qazaq halqy bırlıkke, täuelsızdıkke, beibıt ömırge ūmtyldy. Abylai sūltan bolǧan kezınde aqyl–ailasymen, sabyrly salmaqtylyǧymen maŋaiyna Töle bi, Aiteke bi, Qazybek bi, Baidaly bi, Sasyq bilerdı, Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şaqşaqūly Jänıbek, Şapyraşty Nauryzbai t.b. batyrlardy, Būhar jyrau, Aqtamberdı jyrau, Ümbetei jyrau siiaqty synşy-jyraulardy toptastyra bıldı. Abylai el arasynda asa zor bedelge ie bolǧan. Qazaq halqynyŋ basqa halyqtarmen terezesı teŋ damuy üşın jan aiamai arpalysqan han. Közı tırısınde-aq aty aŋyzǧa ainalǧan Abylai degen at täuelsızdık, bostandyq, bırlık, erlık, azamattyq, memlekettık tärızdı ūǧymdarmen bırge aitylatyn boldy.
"Qazaqstan Tarihy" saity
