Bıyl – 1916 jyl ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵy. Bul kóterilistiń qazaq tarıhynda alatyn orny erekshe.
Sebebi, bul tolqý eń aldymen patshalyq Reseıdiń otarshyldyq saıasatyna qarsy baskóterý boldy. Qazaqtyń batyr uldary qanyn tógip, azattyq úshin kúresti. Bul kóterilisten qazaq ne utty? Qara jumysqa alynǵan qazaqtardyń taǵdyry qalaı órbidi? Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan qazaqtar kimder? Osy suraqtar tóńireginde jýyrda ǵana «Torǵaı kóterilisi» tarıhı qujattar men maqalalar jınaǵyn dúnıege ákelgen belgili tarıhshy Berik Ábdiǵalıulymen suhbattasqan edik.
– 1916 jyl degende biz tek kóterilisti ǵana aıtamyz. Ras, bul kóterilistiń tutanýyna 1916 jyldyń 25 maýsymyndaǵy Patsha jarlyǵy sebep boldy. Jarlyqtyń shyǵysymen, qazaq qoǵamynda úlken talas bastaldy. Qara halyq «qara jumysqa barmaımyz, ólsek óz jerimizde ólemiz» dep, ózderiniń talaptaryn qoıdy. Patshanyń ýáde bergenin alǵa tartyp, senimsizdik bildirip, nemis pen orystyń ortasynda beker oqqa ushatynyn aıtty. Halyqtyń namysy, qaısarlyǵy oıandy. Sol kezde qazaqtyń zııalylary, bolashaq alashordashylar eldi maıdanǵa barýǵa úgittedi. Zııaly qaýym ókilderi «tylǵa baryńdar, kórińder, úırenińder» dedi, jazalaýshy otrıadtar kelse, el tekke qyrylatynyn eskertti. Tyl jumysy degen soǵys emes, qazirgishe aıtqanda qurylys batalondary bolatyn. Tylǵa alynǵan qazaqtardyń 20 paıyzǵa jýyǵy ǵana maıdan janynda jumys istedi, qalǵandary áskerı tapsyrys alǵan zaýyt-fabrıkalarda boldy. 1915 jyldyń aıaǵyna qaraı orystar maıdanda jeńiliske ushyrap, álsireı bastady, cóıtip, soldatqa adam jetpeı, óndiristegi jumysshylardy da soǵysqa saldy. Al sol óndiristi júrgizetin adam qalmaǵasyn, zaýyt, fabrıkalardaǵy bosaǵan oryndy toltyrý úshin ózge ulttardan jumysshy ala bastady. Osylaısha, qazaq, ózbek, túrkimen, býrıat sekildi ulttardy sol qara jumysqa shaqyrdy. «Qazaq» gazetiniń janynda birikken zııaly alash arystary maıdanǵa baratyn qazaqtardyń múddesin qorǵap, basqa da basylymdar arqyly tylǵa barǵan qazaqtar týraly jıi jarııalap turdy. Álıhan Bókeıhan bastaýymen birqatar qazaq zııalylary tek sózben emes, naqty ispen maıdanda qazaq jastaryna qyzmet jasady. Mirjaqyp Dýlatulynyń ózi de maıdanǵa erip baryp, aýdarmashy boldy. Jalpy, qara jumysqa barǵan qazaqtar Eýropalyq damýdan artta qalǵanymyzdy sezinip, úlken oı túıip, ultty oıatatyndaı bir serpilis alǵanyn aıta ketý kerek. Ol týraly ásirese, Júsipbek Aımaýytov «Qartqoja» romanynda kórsetedi. Ol tyldyń jaqsy jaǵyn ashyp kórsetip, «tylǵa barý qajet, úırený kerek» degen ustanymda boldy. 1916 jyl qazaqtyń ulttyq sana-sezimniń qalyptasýyna úlken áser etti. Álibı Jangeldın, Amankeldi Imanov, Seıitqalı Meńdeshov, Toqash Bokın, Turar Rysqulov ta alǵashynda sol 1916 jylǵy Ult-azattyq kóterilis arqyly belgili boldy, keıin bolshevık bolyp ketti. Olardyń jáne alashordashylardyń joly eki bólek bolsa da, armany bir – eldiń amandyǵy, qazaqtyń azattyǵy. Olardy bir-birine qarsy qoımaýymyz kerek. Bulardyń qaısarlyǵyn, erligin moıyndap, ary qaraı dáripteýimiz qajet. 
– Qara jumysqa barǵan qazaqtardyń naqty sany belgili me? Qaı kezde, qaı jerde jumys jasaǵandary týraly derekter bar ma?
–19 ben 41 jas aralyǵyndaǵy 300 myńǵa jýyq qazaq alamyz degen jospar bolǵan. Onyń tek 100 myńǵa jýyǵy ǵana alynǵan. Ókinishke qaraı, tylǵa naqty qansha adamnyń ketkeni, olardyń ne istegeni áli de tolyq belgisiz. Sebebi, bul jaǵy buryn zerttelmedi. Qazirdiń ózinde kóterilistiń kóleńkesinde qalyp otyr. Biz osy tóńirektegi aqparattar jınaý maqsatynda Reseıdiń birneshe qalasyna 2-3 ekspedıııa uıymdastyrdyq. Mınsk tóńiregindegi Batys maıdanynda bolǵan qazaqtar týraly málimetter tabyldy. Olardyń qaı jerde qandaı jumys atqarǵany týraly derekterge qol jetkizdik. Batys maıdanynda 13 myńnan astam qazaq bolǵan. Bul derekti sol kezde osy maıdannyń bólim basqarýshysy bolǵan Álıhan Bókeıhan keltirgen. Alaıda sonyń 6 myńynyń ǵana tizimin taptyq. Tizimde maıdandaǵy qazaqtardyń qaı ýez, qaı bolys, qaı aýyldan alynǵany anyq jazylǵan. Aralarynda «Belsendi eńbegi úshin» degen sekildi marapat kórgenderi de bar. Birazy 1,5 rýbl kóleminde aılyq alyp turǵan. Tylǵa barǵan qazaqtar aǵash sheberi, jer qazýshy, shahtashy, mal baǵýshy, egin egýshi degen sekildi jumystan bastap, vokzaldarda júk tasýshy bolyp ta jumys istegen. Ishinde aýyryp, dúnıeden ótkenderi de bolǵan. Biraq qan maıdannyń ortasynda júrgeni jaıly derek joq.
– Ózińiz aıtyp otyrǵan 6 myń qazaqtyń deregi bar ma? Olar qaı jaqta jumys istedi?
– Aldaǵy ýaqytta bulardyń tizimin jarııalaımyn. Sebebi, týystarynyń, urpaqtarynyń estelikterin jınaýymyz kerek. Qazirdiń ózinde túrli derekter shyǵyp jatyr. Tylǵa barǵan qazaqtardyń kóbi aqsha jınap, elge baıyp kelgen. Elge kelgen soń, sol jaqta úırengenderin iske asyryp, óz kásipterin jolǵa qoıǵan. Mysaly, Jetisýdyń bir baıy óziniń ornyna kedeıdi jibergen eken. Sol kedeı tyldan ábden baıyp kelipti. Ony kórgen álgi baı: «Beısenbaıdy beker jibergen ekem, ózim barýym kerek edi» dep ókinipti. Muny maǵan arnaıy fılm túsirip jatqan bir telearnadaǵy áriptesterim aıtyp bergen bolatyn. Óz aqshalaryna soǵymǵa jylqy alyp turǵan. Bir drýjına bir kúnniń ishinde 15 jylqy soıyp jegen degen derek te bar. Batys maıdanynan basqa Soltústik, Ońtústik Batys maıdanynda da qazaqtar boldy. Kópshiligi zaýyt-fabrıkalarda jumys istedi. Birazy Donbass shahtalaryna, Reseıdiń óndiris oryndarynda bolǵan. Arhangelsk jaqqa ketkenderi de bar. Olardyń sol jaqta sýyqtan qınalǵany jaıly jazbalar tabyldy. Maıdanǵa ketkenderge «myńbasy, júzbasy, onbasy» degendeı júıe jasaldy. Osyndaı myńbasynyń biri alashtyń azamaty M.Tólebaev boldy. Ol Jetisý jurtyn maıdanǵa úgittegen. Óz sózin ispen dáleldeý úshin, ol óz erkimen maıdanǵa attandy. Ol jaqta myńbasy bolyp saılandy. Tyl qaharmandarynyń biri retinde sol Tólebaevty aıtýǵa bolady. Keıin M.Tólebaev Alash áskerin qurýǵa atsalysqan. Jalpy, bul taqyrypqa Keńes zamanynda tyıym salynyp, múldem ashylmady. Sondyqtan áli de zertteı túsýimiz kerek.
– Ózińiz aıtqandaı, bizdiń qazaqtar Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa ketken orystardyń ornyna jumysqa alynǵan. Al osy soǵysqa qatysqan qazaqtar týraly ne aıtasyz?
– Qazaqtardyń Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqany jaıly kóp jazylmaıdy. 2014 jyly búkil álem sol soǵystyń 100 jyldyǵyn atap ótti. Ásirese, Reseı toılady. Oǵan sebep te bar. Kezinde kommýnıstik ıdeologııa ol soǵysty ımperıalıstik soǵys dep jarııalap, óz tarıhynan óshirip tastaǵan. Sol soǵysqa qatysqan óz azamattaryn, olardyń erligin, qaısarlyǵyn joqqa shyǵardy. Bul barlyq sol kezdegi «sovet odaǵy» quramyndaǵy halyqtarǵa tán boldy. Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń álem tarıhynda alatyn orny erekshe – ol alpaýyt ımperııalardyń qulaýyna ákeldi. Bul soǵysqa úndister de, tipti afrıkalyqtarǵa deıin qatysqan. Olar soǵysqanyn maqtanyshpen aıtady. Al biz áli kúnge bul taqyrypty syrt aınalyp ótemiz. Maqtanyp aıtpasaq ta, óz úlesimizdi qostyq. Patsha jarlyǵy boıynsha qara jumysqa alynǵan qazaqtar «eńbek armııasy» quramynda bolǵan. Árıne, arasynda áskerı qazaqtardyń da bolǵany belgili.
– Qazaq ofıerlerinen soǵysqa kimder qatysty?
– Bul soǵysqa qazaqtyń 5-6 ofıeri qatysqan. Olardyń bári áskerı ýchılıe bitirgen. Birazynyń qujattaryn taptym. Alash áskerin qurǵandardyń biri Hamıt Toqtamysovtyń baýyry Sultanmurat Toqtamysov qatysqan. Onyń jeke is-qaǵazyn taptym. Aǵaıyndy Toqtamysovtardyń ekeýi de «porýchık» ataǵynda bolyp, maıdanda bolǵan. Sultanmurat 1916 jyly jaraly bolǵany týraly aqparat bar, keıingi taǵdyry belgisiz. Qaza bolýy yqtımal. Alashordanyń taǵy belsendisi Medǵatshy Abylaıhanov ta soǵysqa barǵan. Ol alashordashylardyń qujattarynda «kapıtan Abylaıhanov» dep saqtalǵan. Medǵatshynyń ákesi Eshmuhamed Abylaıhanov Omby general-gýbernatorynyń aýdarmashysy, keıin keńesshisi bolǵan. Zeınetke shyqqan kezde, ózi áskerı adam bolmasa da, mýndır kıip, polkovnık ataǵyn alǵan. Keıin Eshmuhamed ataman Dýtovtyń janynda bolǵan. Dýtovtyń ólimine baılanysta is-qaǵazdarynda aty atalady. «Atamannyń aqyry» atty fılmde onyń obrazyn Nurmuhan Jantórın somdaıdy. Ǵalı Samuratbekovtiń de soǵysqa qatysqany týraly aıtyla bermeıdi. Ol II Alash áskerin basqarǵan. Sondaı-aq Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa Oraldan Moldanııaz Bekimov degen ofıer qatysqan. Bastapqyda Tashkentte, keıin Qytaı jaqta qyzmet istegen. Kapıtan Bekimov Annenkov áskeriniń bir bóliginiń shtab bastyǵy bolǵan. Oraldan Sabyr Saryhýdjın jáne Nuǵyman Sarbópın degen ofıerler shyqqan. Ol Batys maıdanda musylman komıtetiniń tóraǵasy bolǵan. Sarbópın narkom Pavel Dybenkoǵa jazǵan hatynda musylman korpýsyn qurýdy talap etken. Keıin sol talaby oryndalyp, Qyrym tatarlary quramymen musylman korpýsy qurylǵan. Sarbópın soǵystan elge qaıtyp kele jatqanda, qyzyldardyń qolynan qaza tapqan. Sálimgereı Jantórınniń uly Jáńgir de osy soǵysqa qatysty. Azamat soǵysynda aqtar jaǵynda bolǵan.
– Keıin bul ofıerler Alash áskerin qurýǵa septigin tıgizdi. Alaıda aty Alash áskeri bolǵanymen, atamandarǵa tikeleı baǵynyshty boldy. Alash áskeri atymen tanymal qazaq polktaryna toqtalsańyz?
– Qostanaıda 2 qazaq polky bolǵan. Olar Aqtar armııasynyń quramyna kirgen. Semeı men Jetisýda 6 qazaq polki Kolchak armııasynyń quramyna ótken. Bul polktardyń bári aqtardan aılyq alyp, qarý-jaraqpen qamtylǵan. Alaıda olardy «Alash áskeri» dep aıtqyzbady. «Konno-kırgızskıe polkı» dep qana atady. Biraq ózara jáne derekterde «alashı» dep atalady. Batystaǵy Alashordanyń 2 myńǵa jýyq áskeri bolǵany aıtylady. Biraq sony dáleldeıtin qujat tabylmady. Oraldaǵy Alash áskeri Aqtardyń armııasynyń quramyna kirgen joq. Jahansha Dosmuhamedov aqtardyń aqshasyn, qarý-jaraǵyn, nusqaýshylaryn paıdalandy. Biraq áskerin ózi basqardy. Aqtarmen odaqtas retinde ǵana baılanys ornatty. Osylaısha batystaǵy Alash áskeri beıtarap baǵytty ustaýǵa tyrysty. Sonymen qatar Atbasar, Petropavl, Kókshetaýda da qazaq otrıadtary boldy. Árqaısysynda úsh júzdeı qazaq boldy. Atbasardaǵy Alash komıtetiniń basshysy Seıilbek Janaıdarov bolǵan. Bul otrıadtar negizinen, ózderin qorǵaý maqsatynda quryldy. Soǵys jumystaryna kóp qatyspady.
– Komandırleri jan-jaqqa qashyp, bolshevıkterden oısyraı jeńilgende, aqtar quramyndaǵy qazaqtardyń keıingi taǵdyry qandaı boldy?
– Aqtar utyla bastaǵan kezde, qazaqtar qyzyldar quramyna qosyldy. Oraz Jandosov, Turar Rysqulov, Muhametjan Tynyshbaev sekildi zııalylar qazaqtardy ottan aman alyp qalyp, qyzyldar jaǵyna kóshýine sebepker bolǵan. Al qarsylasyp tutqynǵa túsken qazaqtardan Vernyıda qaıtadan eki polk qurylǵan. Alaıda buǵan jergilikti orystar qarsy bolyp: «Qazaqtardy qarýlandyryp jatyr, olar bizdi qyrady ǵoı» dep shý shyǵarǵan. Sońynda bul eki polkti Shymkentke aýystyrǵan. Shymkentte ústine ózbekterdiń taǵy eki polkyn qosyp, bir brıgadaǵa biriktergen. Keıin bulardy Ýkraınadaǵy Mahnoǵa qarsy soǵysqa jibergen. Osylaısha bul qazaqtar eki jyldaı Ýkraınada soǵysyp, qaıtyp kelgen. Máskeýdiń arhıvterinen osy qazaqtarǵa qatysty biraz derek taptym. Qazaqtardy «kırgızı», «beloplennye», al ózbekterdi «basmachı» dep jazǵan. Buıyrsa, báriniń tizimin shyǵaramyn. Aqtardyń quramynda bolǵan qazaqtardyń taǵy birazy Qytaıǵa ótip ketti. Keıin birazy elge oralyp, qýdalandy. Úsharalda Annenkov qurǵan 3-Alash polkiniń komandıry Belıanın qazaqtardan arnaıy áskerı top quryp, birge Qytaıǵa ótip ketken. Biraq birazǵa deıin qaıta-qaıta kelip, qyzyldardy shaýyp otyrǵan. Belıanındi chekıster arnaıy adam jiberip óltirgen. Dýtov ta solaı óldi.
– Dýtov degennen shyǵady, atamandy kúzetken qazaq konvoılary (oqqaǵarlary) týraly ne aıtasyz? Qazaqtan oqqaǵar ustaý oǵan nege kerek boldy?
– Ataman Dýtovtyń Qostanaıda qazaqtardan quralǵan eki polky bolǵan. Menińshe, Dýtov konvoılaryn osylardyń arasynan terip alǵan sekildi. Kıimderin kavkazdyqtardyń kıimine uqsatyp, ózi jasady. Qazaq konvoılaryn únemi janyna ertip júrgen. Dýtov ózi Qazalyda týǵan. Bala kezde qazaqtarmen birge ósken. Sondyqtan janyna qazaqtardy ertip júrýi beker emes. Onyń bir jaqsy jeri qazaqqa tıispegen. Ataman Annenkov qazaqtardy kóp qınaǵan. Al Dýtov, derekterge qarasaq, qazaqtyń ózi túgil, malyna da tıispegen, maldy tek satyp alyp otyrǵan. Tipti «Qazaqtary qalaı kóterý kerek?» dep jazǵan bir eńbegi bar. Dýtov general Kornılovpen bolǵan kezdesýinen keıin oqqaǵarlaryn musylmandardan jasaqtaýdy oılastyrǵany bolý kerek. Kornılovtyń tórt jeke konvoıy bolǵan, úsheýi túrkimen, bireýi «kırgız» degen derek bar. Kornılov orystarǵa senbedi, sebebi, olar bolshevıkterdiń nasıhatyna yqpaldy bolatyn. Sondyqtan ol oqqaǵarlaryn musylmandardan tańdap aldy. Odan bólek Kornılovtyń janynda túrkimenderden quralǵan arnaıy polk erip júrgen. Sol polktiń quramynda jeke «kırgızskıı vzvod» bolǵan, kimnen quralǵany áli belgisiz. Izdep jatyrmyz. Dýtovtyń qazaq konvoılary jaıly sol kezdegi basylymdarda jazylǵan. General Morıs Janenniń kúndeliginde de biraz buǵan qatysty málimet bar. Ombyǵa barǵanymda, franýzdar túsirgen bir vıdeo qolyma tústi. Sol jerde osy Dýtovtyń konvoılary kórsetiledi. Bul vıdeony bir jıynda jýrnalısterge kórsetkenmin.
– Ózińizdiń shyǵarmashylyq izdenisińiz týraly aıtsańyz, qazir ne jazyp, ne zerttep júrsiz?
– «Alash áskeri» degen kitabymdy baspaǵa tapsyryp jatyrmyn. Tolyq qujattar men zertteý jumystarynan quralǵan. Odan bólek 1916 jylǵy qara jumysqa qatysqan qazaqtardyń ashylmaǵan jaqtary boıynsha izdeý jumystaryn júrgizýdemin. Demeýshiler taýyp, ekspedıııa uıymdastyryp, taǵy biraz zertteı túsýimiz kerek. Qandaı qujattyń qaı arhıvte jatqanyna deıin taýyp qoıdym. Tek barý kerek, qujatty alý kerek. Bári qarajatqa baılanysty bolyp tur. Demeýshi tabylsa, Sankt-Peterbýrg, Mınsk, Kıev, Tashkent qalalarynyń arhıvterin aqtaryp qaıtý josparda bar.
Suhbattasqan Serikbol HASAN, "Aıqyn".
