Berık ÄBDIǦALİŪLY: Qara jūmysqa alynǧan qazaqtar ūltty oiatatyn serpılıs äkeldı

Sebebı, būl tolqu eŋ aldymen patşalyq Reseidıŋ otarşyldyq saiasatyna qarsy basköteru boldy. Qazaqtyŋ batyr ūldary qanyn tögıp, azattyq üşın kürestı. Būl köterılısten qazaq ne ūtty? Qara jūmysqa alynǧan qazaqtardyŋ taǧdyry qalai örbıdı? Bırınşı düniejüzılık soǧysqa qatysqan qazaqtar kımder? Osy sūraqtar töŋıregınde juyrda ǧana «Torǧai köterılısı» tarihi qūjattar men maqalalar jinaǧyn düniege äkelgen belgılı tarihşy Berık Äbdıǧaliūlymen sūhbattasqan edık. 

– 1916 jyl degende bız tek köterılıstı ǧana aitamyz. Ras, būl köterılıstıŋ tūtanuyna 1916 jyldyŋ 25 mausymyndaǧy Patşa jarlyǧy sebep boldy.  Jarlyqtyŋ şyǧysymen, qazaq qoǧamyn­da ülken talas bastaldy. Qara halyq «qara jūmysqa barmaimyz, ölsek öz jerımızde ölemız» dep, özderınıŋ talaptaryn qoidy. Patşanyŋ uäde bergenın alǧa tartyp, senımsızdık bıldırıp, nemıs pen orystyŋ ortasynda beker oqqa ūşatynyn aitty. Halyqtyŋ namysy, qaisarlyǧy oiandy.  Sol kezde qazaqtyŋ ziialylary, bolaşaq alaşordaşylar eldı maidanǧa baruǧa ügıttedı. Ziialy qauym ökılderı «tylǧa baryŋdar, körıŋder, üirenıŋder» dedı, jazalauşy otriadtar kelse, el tekke qyrylatynyn eskerttı. Tyl jūmysy degen soǧys emes, qazırgışe aitqanda qūrylys batalondary bolatyn. Tylǧa alynǧan qazaqtardyŋ 20 paiyzǧa juyǧy ǧana maidan janynda jūmys ıstedı, qalǧandary äskeri tapsyrys alǧan zauyt-fabrikalarda boldy.  1915 jyldyŋ aiaǧyna qarai orystar maidanda jeŋılıske ūşyrap, älsırei bastady, cöitıp, soldatqa adam jetpei, öndırıstegı jūmysşylardy da soǧysqa saldy. Al sol öndırıstı jürgızetın adam qalmaǧasyn, zauyt, fabrikalardaǧy bosaǧan oryndy toltyru üşın özge ūlttardan jūmysşy ala bastady. Osylaişa, qazaq, özbek, türkımen, buriat sekıldı ūlttardy sol qara jūmysqa şaqyrdy.  «Qazaq» gazetınıŋ janynda bırıkken ziialy alaş arystary maidanǧa baratyn qazaq­tardyŋ müddesın qorǧap, basqa da basylymdar arqyly tylǧa barǧan qazaqtar turaly jiı jariialap tūrdy. Älihan Bökeihan bastauy­men bırqatar qazaq ziialylary tek sözben emes, naqty ıspen maidanda qazaq jastaryna qyzmet jasady. Mırjaqyp Dulatūlynyŋ özı de maidanǧa erıp baryp, audarmaşy boldy.  Jalpy, qara jūmysqa barǧan qazaqtar Europalyq damudan artta qalǧanymyzdy sezınıp, ülken oi tüiıp, ūltty oiatatyndai bır serpılıs alǧanyn aita ketu kerek. Ol turaly äsırese, Jüsıpbek Aimauytov «Qartqoja» romanynda körsetedı. Ol tyldyŋ jaqsy jaǧyn aşyp körsetıp, «tylǧa baru qajet, üirenu kerek» degen ūstanymda boldy. 1916 jyl qazaqtyŋ ūlttyq sana-sezımnıŋ qalyp­tasuyna ülken äser ettı.  Älıbi Jangeldin, Amankeldı İmanov, Seiıtqali Meŋdeşov, Toqaş Bokin, Tūrar Rysqūlov ta alǧaşynda sol 1916 jylǧy Ūlt-azattyq köterılıs arqyly belgılı boldy, keiın bolşevik bolyp kettı. Olardyŋ jäne alaşordaşylardyŋ joly ekı bölek bolsa da, armany bır – eldıŋ amandyǧy, qazaqtyŋ azattyǧy. Olardy bır-bırıne qarsy qoimauy­myz kerek. Būlardyŋ qaisarlyǧyn, erlıgın moiyndap, ary qarai därıpteuımız qajet. – Qara jūmysqa barǧan qazaqtardyŋ naqty sany belgılı me? Qai kezde, qai jerde jūmys jasaǧandary turaly derekter bar ma?

–19 ben 41 jas aralyǧyndaǧy 300 myŋǧa juyq qazaq alamyz degen jospar bolǧan. Onyŋ tek 100 myŋǧa juyǧy ǧana alynǧan. Ökınışke qarai, tylǧa naqty qanşa adamnyŋ ketkenı, olardyŋ ne ıstegenı älı de tolyq belgısız. Sebebı, būl jaǧy būryn zerttelmedı. Qazırdıŋ özınde köterılıstıŋ köleŋkesınde qalyp otyr. Bız osy töŋırektegı aqparattar jinau maqsatynda Reseidıŋ bırneşe qalasyna 2-3 ekspedisiia ūiymdastyrdyq. Minsk töŋıregındegı Batys maidanynda bolǧan qazaqtar turaly mälımetter tabyldy. Olardyŋ qai jerde qandai jūmys atqarǧany turaly derekterge qol jetkızdık. Batys maidanynda 13 myŋnan astam qazaq bolǧan. Būl derektı sol kezde osy maidannyŋ bölım basqaruşysy bolǧan Älihan Bökeihan keltırgen. Alaida sonyŋ 6 myŋynyŋ ǧana tızımın taptyq. Tızımde maidandaǧy qazaqtardyŋ qai uez, qai bolys, qai auyldan alynǧany anyq jazylǧan. Aralarynda «Belsendı eŋbegı üşın» degen sekıldı marapat körgenderı de bar. Bırazy 1,5 rubl kölemınde ailyq alyp tūrǧan. Tylǧa barǧan qazaqtar aǧaş şeberı, jer qazuşy, şahtaşy, mal baǧuşy, egın eguşı degen sekıldı jūmystan bastap, vokzaldarda jük tasuşy bolyp ta jūmys ıstegen. Işınde auyryp, dünieden ötkenderı de bolǧan. Bıraq qan maidannyŋ ortasynda jürgenı jaily derek joq.

– Özıŋız aityp otyrǧan 6 myŋ qazaqtyŋ deregı bar ma? Olar qai jaqta jūmys ıstedı?

– Aldaǧy uaqytta būlardyŋ tızımın jariialaimyn. Sebebı, tuystarynyŋ, ūrpaqtarynyŋ estelıkterın jinauymyz kerek. Qazırdıŋ özınde türlı derekter şyǧyp jatyr. Tylǧa barǧan qazaqtardyŋ köbı aqşa jinap, elge baiyp kelgen. Elge kelgen soŋ, sol jaqta üirengenderın ıske asyryp, öz käsıpterın jolǧa qoiǧan. Mysaly, Jetısudyŋ bır baiy özınıŋ ornyna kedeidı jıbergen eken. Sol kedei tyldan äbden baiyp kelıptı. Ony körgen älgı bai: «Beisenbaidy beker jıbergen ekem, özım baruym kerek edı» dep ökınıptı. Mūny maǧan arnaiy film tüsırıp jatqan bır telearnadaǧy ärıptesterım aityp bergen bolatyn. Öz aqşalaryna soǧymǧa jylqy alyp tūrǧan. Bır drujina bır künnıŋ ışınde 15 jylqy soiyp jegen degen derek te bar. Batys maidanynan basqa Soltüstık, Oŋtüstık Batys maidanynda da qazaqtar boldy. Köpşılıgı zauyt-fabrikalarda jūmys ıstedı. Bırazy Donbass şahtalaryna, Reseidıŋ öndırıs oryndarynda bolǧan. Arhangelsk jaqqa ketkenderı de bar. Olardyŋ sol jaqta suyqtan qinalǧany jaily jazbalar tabyldy.  Maidanǧa ketkenderge «myŋbasy, jüz­basy, onbasy» degendei jüie jasaldy. Osyn­dai myŋbasynyŋ bırı alaştyŋ azamaty M.Tölebaev boldy. Ol Jetısu jūrtyn maid­an­ǧa ügıttegen. Öz sözın ıspen däleldeu üşın, ol öz erkımen maidanǧa attandy. Ol jaqta myŋ­basy bolyp sailandy. Tyl qaharman­dary­nyŋ bırı retınde sol Tölebaevty aituǧa bolady. Keiın M.Tölebaev Alaş äskerın qūruǧa atsalysqan. Jalpy, būl taqyrypqa Keŋes zamanynda tyiym salynyp, müldem aşylmady. Son­dyqtan älı de zerttei tüsuımız kerek. 

– Özıŋız aitqandai, bızdıŋ qazaqtar Bırınşı düniejüzılık soǧysqa ketken orystardyŋ ornyna jūmysqa alynǧan. Al osy soǧysqa qatysqan qazaqtar turaly ne aitasyz?

– Qazaqtardyŋ Bırınşı düniejüzılık soǧysqa qatysqany jaily köp jazylmaidy. 2014 jyly bükıl älem sol soǧystyŋ 100 jyldyǧyn atap öttı. Äsırese, Resei toilady. Oǧan sebep te bar. Kezınde kommunistık ideologiia ol soǧysty imperialistık soǧys dep jariialap, öz tarihynan öşırıp tastaǧan. Sol soǧysqa qatysqan öz azamattaryn, olardyŋ erlıgın, qaisarlyǧyn joqqa şyǧardy. Būl barlyq sol kezdegı «sovet odaǧy» qūramyndaǧy halyqtarǧa tän boldy. Bırınşı düniejüzılık soǧystyŋ älem tarihynda alatyn orny erekşe – ol alpauyt imperiialardyŋ qūlauyna äkeldı. Būl soǧysqa ündıster de, tıptı afrikalyqtarǧa deiın qatysqan. Olar soǧysqanyn maqtanyşpen aitady. Al bız älı künge būl taqyrypty syrt ainalyp ötemız. Maqtanyp aitpasaq ta, öz ülesımızdı qostyq. Patşa jarlyǧy boiynşa qara jūmysqa alynǧan qazaqtar «eŋbek ar­miiasy» qūramynda bolǧan. Ärine, arasynda äskeri qazaqtardyŋ da bolǧany belgılı.

– Qazaq ofiserlerınen soǧysqa kımder qatysty?

– Būl soǧysqa qazaqtyŋ 5-6 ofiserı qatysqan. Olardyŋ bärı äskeri uchilişe bıtırgen. Bırazynyŋ qūjattaryn taptym. Alaş äskerın qūrǧandardyŋ bırı Hamit Toqtamysovtyŋ bauyry Sūltanmūrat Toqtamysov qatysqan. Onyŋ jeke ıs-qaǧazyn taptym. Aǧaiyndy Toqtamysovtardyŋ ekeuı de «poruchik» ataǧynda bolyp, maidanda bolǧan. Sūltanmūrat 1916 jyly jaraly bolǧany turaly aqparat bar, keiıngı taǧdyry belgısız. Qaza boluy yqtimal. Alaşordanyŋ taǧy belsendısı Medǧatşy Abylaihanov ta soǧysqa barǧan. Ol alaşordaşylardyŋ qūjattarynda «kapitan Abylaihanov» dep saqtalǧan. Medǧatşynyŋ äkesı Eşmūhamed Abylaihanov Omby general-gubernatorynyŋ audarmaşysy, keiın keŋesşısı bolǧan. Zeinetke şyqqan kezde, özı äskeri adam bolmasa da, mundir kiıp, polkovnik ataǧyn alǧan. Keiın Eşmūhamed ataman Dutovtyŋ janynda bolǧan. Dutovtyŋ ölımıne bailanysta ıs-qaǧazdarynda aty atalady. «Atamannyŋ aqyry» atty filmde onyŋ obrazyn Nūrmūhan Jantörin somdaidy. Ǧali Samūratbekovtıŋ de soǧysqa qatysqany turaly aityla bermeidı. Ol II Alaş äskerın basqarǧan. Sondai-aq Bırınşı düniejüzılık soǧysqa Oraldan Moldaniiaz Bekımov degen ofiser qatysqan. Bastapqyda Taşkentte, keiın Qytai jaqta qyzmet ıstegen. Kapitan Bekımov Annenkov äskerınıŋ bır bölıgınıŋ ştab bastyǧy bolǧan. Oraldan Sabyr Saryhudjin jäne Nūǧyman Sarböpin degen ofiserler şyqqan. Ol Batys maidanda mūsylman komitetınıŋ töraǧasy bolǧan. Sarböpin narkom Pavel Dybenkoǧa jazǧan hatynda mūsylman korpusyn qūrudy talap etken. Keiın sol talaby oryndalyp, Qyrym tatarlary qūramymen mūsylman korpusy qūrylǧan. Sarböpin soǧystan elge qaityp kele jatqanda, qyzyldardyŋ qolynan qaza tapqan. Sälımgerei Jantörinnıŋ ūly Jäŋgır de osy soǧysqa qatysty. Azamat soǧysynda aqtar jaǧynda bolǧan.

– Keiın būl ofiserler Alaş äskerın qūruǧa septıgın tigızdı. Alaida aty Alaş äskerı bolǧanymen, atamandarǧa tıkelei baǧynyşty boldy. Alaş äskerı atymen tanymal qazaq polktaryna toqtalsaŋyz?

– Qostanaida 2 qazaq polky bolǧan. Olar Aqtar armiiasynyŋ qūramyna kırgen. Semei men Jetısuda 6 qazaq polkı Kolchak armiia­synyŋ qūramyna ötken. Būl polktardyŋ bärı aqtardan ailyq alyp, qaru-jaraqpen qamtylǧan. Alaida olardy «Alaş äskerı» dep aitqyzbady. «Konno-kirgizskie polki» dep qana atady. Bıraq özara jäne derekterde «alaşi» dep atalady. Batystaǧy Alaşor­danyŋ 2 myŋǧa juyq äskerı bolǧany aity­lady. Bıraq sony däleldeitın qūjat tabylmady. Oraldaǧy Alaş äskerı Aqtardyŋ armiiasynyŋ qūramyna kırgen joq. Jahanşa Dosmūhamedov aqtardyŋ aqşasyn, qaru-jaraǧyn, nūsqauşylaryn paidalandy. Bıraq äskerın özı basqardy. Aqtarmen odaqtas retınde ǧana bailanys ornatty. Osylaişa batystaǧy Alaş äskerı beitarap baǧytty ūstauǧa tyrysty. Sonymen qatar Atbasar, Petropavl, Kökşetauda da qazaq otriadtary boldy. Ärqaisysynda üş jüzdei qazaq boldy. Atbasardaǧy Alaş komitetınıŋ basşysy Seiılbek Janaidarov bolǧan. Būl otriadtar negızınen, özderın qorǧau maqsatynda qūryl­dy. Soǧys jūmystaryna köp qatyspady.

– Komandirlerı jan-jaqqa qaşyp, bolşevikterden oisyrai jeŋılgende, aqtar qūramyndaǧy qazaqtardyŋ keiıngı taǧdyry qandai boldy? 

– Aqtar ūtyla bastaǧan kezde, qazaqtar qyzyldar qūramyna qosyldy. Oraz Jandosov, Tūrar Rysqūlov, Mūhametjan Tynyşbaev sekıldı ziialylar qazaqtardy ottan aman alyp qalyp, qyzyldar jaǧyna köşuıne sebepker bolǧan. Al qarsylasyp tūtqynǧa tüsken qazaqtardan Vernyida qaitadan ekı polk qūrylǧan. Alaida būǧan jergılıktı orystar qarsy bolyp: «Qazaqtardy qarulandyryp jatyr, olar bızdı qyrady ǧoi» dep şu şyǧarǧan. Soŋynda būl ekı polktı Şymkentke auystyrǧan. Şymkentte üstıne özbekterdıŋ taǧy ekı polkyn qosyp, bır brigadaǧa bırıktergen. Keiın būlardy Ukrai­nadaǧy Mahnoǧa qarsy soǧysqa jıbergen. Osylaişa būl qazaqtar ekı jyldai Ukrainada soǧysyp, qaityp kelgen. Mäskeudıŋ arhiv­terınen osy qazaqtarǧa qatysty bıraz derek taptym. Qazaqtardy «kirgizi», «belop­lennye», al özbekterdı «basmachi» dep jazǧan. Būiyrsa, bärınıŋ tızımın şyǧaramyn.  Aqtardyŋ qūramynda bolǧan qazaqtardyŋ taǧy bırazy Qytaiǧa ötıp kettı. Keiın bırazy elge oralyp, qudalandy. Üşaralda Annenkov qūrǧan 3-Alaş polkınıŋ komandiry Belianin qazaqtardan arnaiy äskeri top qūryp, bırge Qytaiǧa ötıp ketken. Bıraq bırazǧa deiın qaita-qaita kelıp, qyzyldardy şauyp otyr­ǧan. Belianindı chekister arnaiy adam jıberıp öltırgen. Dutov ta solai öldı.

– Dutov degennen şyǧady, atamandy küzetken qazaq konvoilary (oqqaǧarlary) turaly ne aitasyz? Qazaqtan oqqaǧar ūstau oǧan nege kerek boldy?

– Ataman Dutovtyŋ Qostanaida qazaqtardan qūralǧan ekı polky bolǧan. Menıŋşe, Dutov konvoilaryn osylardyŋ arasynan terıp alǧan sekıldı. Kiımderın kavkazdyqtardyŋ kiımıne ūqsatyp, özı jasady. Qazaq konvoilaryn ünemı janyna ertıp jürgen. Dutov özı Qaza­lyda tuǧan. Bala kezde qazaqtarmen bırge ös­ken. Sondyqtan janyna qazaqtardy ertıp jü­ruı beker emes. Onyŋ bır jaqsy jerı qazaq­qa tiıspegen. Ataman Annenkov qazaqtardy köp qinaǧan. Al Dutov, derekterge qarasaq, qazaqtyŋ özı tügıl, malyna da tiıspegen, mal­dy tek satyp alyp otyrǧan. Tıptı «Qazaqtary qa­lai köteru kerek?» dep jazǧan bır eŋbegı bar. Dutov general Kornilovpen bolǧan kezdesuınen keiın oqqaǧarlaryn mūsylman­dardan jasaqtaudy oilastyrǧany bolu kerek. Kornilovtyŋ tört jeke konvoiy bolǧan, üşeuı türkımen, bıreuı «kirgiz» degen derek bar. Kornilov orystarǧa senbedı, sebebı, olar bolşevikterdıŋ nasihatyna yqpaldy bola­tyn. Sondyqtan ol oqqaǧarlaryn mūsyl­man­dardan taŋdap aldy. Odan bölek Kornilovtyŋ janynda türkımenderden qūralǧan arnaiy polk erıp jürgen. Sol polktıŋ qūramynda jeke «kirgizskii vzvod» bolǧan, kımnen qūralǧany älı belgısız. Izdep jatyrmyz.  Dutovtyŋ qazaq konvoilary jaily sol kezdegı basylymdarda jazylǧan. General Moris Janennıŋ kündelıgınde de bıraz būǧan qatysty mälımet bar. Ombyǧa barǧanymda, fransuzdar tüsırgen bır video qolyma tüstı. Sol jerde osy Dutovtyŋ konvoilary kör­setıledı. Būl videony bır jiynda jurnalis­terge körsetkenmın. 

– Özıŋızdıŋ şyǧarmaşylyq ızdenısıŋız turaly aitsaŋyz, qazır ne jazyp, ne zerttep jürsız? 

– «Alaş äskerı» degen kıtabymdy baspaǧa tapsyryp jatyrmyn. Tolyq qūjattar men zertteu jūmystarynan qūralǧan. Odan bölek 1916 jylǧy qara jūmysqa qatysqan qazaq­tardyŋ aşylmaǧan jaqtary boiynşa ızdeu jūmystaryn jürgızudemın. Demeuşıler tauyp, ekspedisiia ūiymdastyryp, taǧy bıraz zert­tei tüsuımız kerek. Qandai qūjattyŋ qai arhivte jatqanyna deiın tauyp qoidym. Tek baru kerek, qūjatty alu kerek. Bärı qarajatqa bailanysty bolyp tūr. Demeuşı tabylsa, Sankt-Peterburg, Minsk, Kiev, Taşkent qalalarynyŋ arhivterın aqtaryp qaitu josparda bar. 

Sūhbattasqan Serıkbol HASAN, "Aiqyn".