بەرىك ابدىعاليۇلى: قارا جۇمىسقا الىنعان قازاقتار ۇلتتى وياتاتىن سەرپىلىس اكەلدى

سەبەبى، بۇل تولقۋ ەڭ الدىمەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى باسكوتەرۋ بولدى. قازاقتىڭ باتىر ۇلدارى قانىن توگىپ، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستى. بۇل كوتەرىلىستەن قازاق نە ۇتتى؟ قارا جۇمىسقا الىنعان قازاقتاردىڭ تاعدىرى قالاي ءوربىدى؟ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان قازاقتار كىمدەر؟ وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە جۋىردا عانا «تورعاي كوتەرىلىسى» تاريحي قۇجاتتار مەن ماقالالار جيناعىن دۇنيەگە اكەلگەن بەلگىلى تاريحشى بەرىك ابدىعاليۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. 

– 1916 جىل دەگەندە ءبىز تەك كوتەرىلىستى عانا ايتامىز. راس، بۇل كوتەرىلىستىڭ تۇتانۋىنا 1916 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىنداعى پاتشا جارلىعى سەبەپ بولدى.  جارلىقتىڭ شىعىسىمەن، قازاق قوعامىن­دا ۇلكەن تالاس باستالدى. قارا حالىق «قارا جۇمىسقا بارمايمىز، ولسەك ءوز جەرىمىزدە ولەمىز» دەپ، وزدەرىنىڭ تالاپتارىن قويدى. پاتشانىڭ ۋادە بەرگەنىن العا تارتىپ، سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، نەمىس پەن ورىستىڭ ورتاسىندا بەكەر وققا ۇشاتىنىن ايتتى. حالىقتىڭ نامىسى، قايسارلىعى وياندى.  سول كەزدە قازاقتىڭ زيالىلارى، بولاشاق الاشورداشىلار ەلدى مايدانعا بارۋعا ۇگىتتەدى. زيالى قاۋىم وكىلدەرى «تىلعا بارىڭدار، كورىڭدەر، ۇيرەنىڭدەر» دەدى، جازالاۋشى وتريادتار كەلسە، ەل تەككە قىرىلاتىنىن ەسكەرتتى. تىل جۇمىسى دەگەن سوعىس ەمەس، قازىرگىشە ايتقاندا قۇرىلىس باتالوندارى بولاتىن. تىلعا الىنعان قازاقتاردىڭ 20 پايىزعا جۋىعى عانا مايدان جانىندا جۇمىس ىستەدى، قالعاندارى اسكەري تاپسىرىس العان زاۋىت-فابريكالاردا بولدى.  1915 جىلدىڭ اياعىنا قاراي ورىستار مايداندا جەڭىلىسكە ۇشىراپ، السىرەي باستادى، ءcويتىپ، سولداتقا ادام جەتپەي، وندىرىستەگى جۇمىسشىلاردى دا سوعىسقا سالدى. ال سول ءوندىرىستى جۇرگىزەتىن ادام قالماعاسىن، زاۋىت، فابريكالارداعى بوساعان ورىندى تولتىرۋ ءۇشىن وزگە ۇلتتاردان جۇمىسشى الا باستادى. وسىلايشا، قازاق، وزبەك، تۇركىمەن، بۋريات سەكىلدى ۇلتتاردى سول قارا جۇمىسقا شاقىردى.  «قازاق» گازەتىنىڭ جانىندا بىرىككەن زيالى الاش ارىستارى مايدانعا باراتىن قازاق­تاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، باسقا دا باسىلىمدار ارقىلى تىلعا بارعان قازاقتار تۋرالى ءجيى جاريالاپ تۇردى. ءاليحان بوكەيحان باستاۋى­مەن بىرقاتار قازاق زيالىلارى تەك سوزبەن ەمەس، ناقتى ىسپەن مايداندا قازاق جاستارىنا قىزمەت جاسادى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ءوزى دە مايدانعا ەرىپ بارىپ، اۋدارماشى بولدى.  جالپى، قارا جۇمىسقا بارعان قازاقتار ەۋروپالىق دامۋدان ارتتا قالعانىمىزدى سەزىنىپ، ۇلكەن وي ءتۇيىپ، ۇلتتى وياتاتىنداي ءبىر سەرپىلىس العانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ول تۋرالى اسىرەسە، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «قارتقوجا» رومانىندا كورسەتەدى. ول تىلدىڭ جاقسى جاعىن اشىپ كورسەتىپ، «تىلعا بارۋ قاجەت، ۇيرەنۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. 1916 جىل قازاقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ قالىپ­تاسۋىنا ۇلكەن اسەر ەتتى.  ءالىبي جانگەلدين، امانكەلدى يمانوۆ، سەيىتقالي مەڭدەشوۆ، توقاش بوكين، تۇرار رىسقۇلوۆ تا العاشىندا سول 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ارقىلى بەلگىلى بولدى، كەيىن بولشەۆيك بولىپ كەتتى. ولاردىڭ جانە الاشورداشىلاردىڭ جولى ەكى بولەك بولسا دا، ارمانى ءبىر – ەلدىڭ اماندىعى، قازاقتىڭ ازاتتىعى. ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويماۋى­مىز كەرەك. بۇلاردىڭ قايسارلىعىن، ەرلىگىن مويىنداپ، ارى قاراي دارىپتەۋىمىز قاجەت. – قارا جۇمىسقا بارعان قازاقتاردىڭ ناقتى سانى بەلگىلى مە؟ قاي كەزدە، قاي جەردە جۇمىس جاساعاندارى تۋرالى دەرەكتەر بار ما؟

–19 بەن 41 جاس ارالىعىنداعى 300 مىڭعا جۋىق قازاق الامىز دەگەن جوسپار بولعان. ونىڭ تەك 100 مىڭعا جۋىعى عانا الىنعان. وكىنىشكە قاراي، تىلعا ناقتى قانشا ادامنىڭ كەتكەنى، ولاردىڭ نە ىستەگەنى ءالى دە تولىق بەلگىسىز. سەبەبى، بۇل جاعى بۇرىن زەرتتەلمەدى. قازىردىڭ وزىندە كوتەرىلىستىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ وتىر. ءبىز وسى توڭىرەكتەگى اقپاراتتار جيناۋ ماقساتىندا رەسەيدىڭ بىرنەشە قالاسىنا 2-3 ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردىق. مينسك توڭىرەگىندەگى باتىس مايدانىندا بولعان قازاقتار تۋرالى مالىمەتتەر تابىلدى. ولاردىڭ قاي جەردە قانداي جۇمىس اتقارعانى تۋرالى دەرەكتەرگە قول جەتكىزدىك. باتىس مايدانىندا 13 مىڭنان استام قازاق بولعان. بۇل دەرەكتى سول كەزدە وسى مايداننىڭ ءبولىم باسقارۋشىسى بولعان ءاليحان بوكەيحان كەلتىرگەن. الايدا سونىڭ 6 مىڭىنىڭ عانا ءتىزىمىن تاپتىق. تىزىمدە مايدانداعى قازاقتاردىڭ قاي ۋەز، قاي بولىس، قاي اۋىلدان الىنعانى انىق جازىلعان. ارالارىندا «بەلسەندى ەڭبەگى ءۇشىن» دەگەن سەكىلدى ماراپات كورگەندەرى دە بار. ءبىرازى 1,5 رۋبل كولەمىندە ايلىق الىپ تۇرعان. تىلعا بارعان قازاقتار اعاش شەبەرى، جەر قازۋشى، شاحتاشى، مال باعۋشى، ەگىن ەگۋشى دەگەن سەكىلدى جۇمىستان باستاپ، ۆوكزالداردا جۇك تاسۋشى بولىپ تا جۇمىس ىستەگەن. ىشىندە اۋىرىپ، دۇنيەدەن وتكەندەرى دە بولعان. بىراق قان مايداننىڭ ورتاسىندا جۇرگەنى جايلى دەرەك جوق.

– ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان 6 مىڭ قازاقتىڭ دەرەگى بار ما؟ ولار قاي جاقتا جۇمىس ىستەدى؟

– الداعى ۋاقىتتا بۇلاردىڭ ءتىزىمىن جاريالايمىن. سەبەبى، تۋىستارىنىڭ، ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىن جيناۋىمىز كەرەك. قازىردىڭ وزىندە ءتۇرلى دەرەكتەر شىعىپ جاتىر. تىلعا بارعان قازاقتاردىڭ كوبى اقشا جيناپ، ەلگە بايىپ كەلگەن. ەلگە كەلگەن سوڭ، سول جاقتا ۇيرەنگەندەرىن ىسكە اسىرىپ، ءوز كاسىپتەرىن جولعا قويعان. مىسالى، جەتىسۋدىڭ ءبىر بايى ءوزىنىڭ ورنىنا كەدەيدى جىبەرگەن ەكەن. سول كەدەي تىلدان ابدەن بايىپ كەلىپتى. ونى كورگەن الگى باي: «بەيسەنبايدى بەكەر جىبەرگەن ەكەم، ءوزىم بارۋىم كەرەك ەدى» دەپ وكىنىپتى. مۇنى ماعان ارنايى فيلم ءتۇسىرىپ جاتقان ءبىر تەلەارناداعى ارىپتەستەرىم ايتىپ بەرگەن بولاتىن. ءوز اقشالارىنا سوعىمعا جىلقى الىپ تۇرعان. ءبىر درۋجينا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە 15 جىلقى سويىپ جەگەن دەگەن دەرەك تە بار. باتىس مايدانىنان باسقا سولتۇستىك، وڭتۇستىك باتىس مايدانىندا دا قازاقتار بولدى. كوپشىلىگى زاۋىت-فابريكالاردا جۇمىس ىستەدى. ءبىرازى دونباسس شاحتالارىنا، رەسەيدىڭ ءوندىرىس ورىندارىندا بولعان. ارحانگەلسك جاققا كەتكەندەرى دە بار. ولاردىڭ سول جاقتا سۋىقتان قينالعانى جايلى جازبالار تابىلدى.  مايدانعا كەتكەندەرگە «مىڭباسى، ءجۇز­باسى، ونباسى» دەگەندەي جۇيە جاسالدى. وسىن­داي مىڭباسىنىڭ ءبىرى الاشتىڭ ازاماتى م.تولەباەۆ بولدى. ول جەتىسۋ جۇرتىن مايد­ان­عا ۇگىتتەگەن. ءوز ءسوزىن ىسپەن دالەلدەۋ ءۇشىن، ول ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتاندى. ول جاقتا مىڭ­باسى بولىپ سايلاندى. تىل قاھارمان­دارى­نىڭ ءبىرى رەتىندە سول تولەباەۆتى ايتۋعا بولادى. كەيىن م.تولەباەۆ الاش اسكەرىن قۇرۋعا اتسالىسقان. جالپى، بۇل تاقىرىپقا كەڭەس زامانىندا تىيىم سالىنىپ، مۇلدەم اشىلمادى. سون­دىقتان ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋىمىز كەرەك. 

– ءوزىڭىز ايتقانداي، ءبىزدىڭ قازاقتار ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كەتكەن ورىستاردىڭ ورنىنا جۇمىسقا الىنعان. ال وسى سوعىسقا قاتىسقان قازاقتار تۋرالى نە ايتاسىز؟

– قازاقتاردىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقانى جايلى كوپ جازىلمايدى. 2014 جىلى بۇكىل الەم سول سوعىستىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. اسىرەسە، رەسەي تويلادى. وعان سەبەپ تە بار. كەزىندە كوممۋنيستىك يدەولوگيا ول سوعىستى يمپەرياليستىك سوعىس دەپ جاريالاپ، ءوز تاريحىنان ءوشىرىپ تاستاعان. سول سوعىسقا قاتىسقان ءوز ازاماتتارىن، ولاردىڭ ەرلىگىن، قايسارلىعىن جوققا شىعاردى. بۇل بارلىق سول كەزدەگى «سوۆەت وداعى» قۇرامىنداعى حالىقتارعا ءتان بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الەم تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە – ول الپاۋىت يمپەريالاردىڭ قۇلاۋىنا اكەلدى. بۇل سوعىسقا ۇندىستەر دە، ءتىپتى افريكالىقتارعا دەيىن قاتىسقان. ولار سوعىسقانىن ماقتانىشپەن ايتادى. ال ءبىز ءالى كۇنگە بۇل تاقىرىپتى سىرت اينالىپ وتەمىز. ماقتانىپ ايتپاساق تا، ءوز ۇلەسىمىزدى قوستىق. پاتشا جارلىعى بويىنشا قارا جۇمىسقا الىنعان قازاقتار «ەڭبەك ار­مياسى» قۇرامىندا بولعان. ارينە، اراسىندا اسكەري قازاقتاردىڭ دا بولعانى بەلگىلى.

– قازاق وفيتسەرلەرىنەن سوعىسقا كىمدەر قاتىستى؟

– بۇل سوعىسقا قازاقتىڭ 5-6 وفيتسەرى قاتىسقان. ولاردىڭ ءبارى اسكەري ۋچيليششە بىتىرگەن. ءبىرازىنىڭ قۇجاتتارىن تاپتىم. الاش اسكەرىن قۇرعانداردىڭ ءبىرى حاميت توقتامىسوۆتىڭ باۋىرى سۇلتانمۇرات توقتامىسوۆ قاتىسقان. ونىڭ جەكە ءىس-قاعازىن تاپتىم. اعايىندى توقتامىسوۆتاردىڭ ەكەۋى دە «پورۋچيك» اتاعىندا بولىپ، مايداندا بولعان. سۇلتانمۇرات 1916 جىلى جارالى بولعانى تۋرالى اقپارات بار، كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. قازا بولۋى ىقتيمال. الاشوردانىڭ تاعى بەلسەندىسى مەدعاتشى ابىلايحانوۆ تا سوعىسقا بارعان. ول الاشورداشىلاردىڭ قۇجاتتارىندا «كاپيتان ابىلايحانوۆ» دەپ ساقتالعان. مەدعاتشىنىڭ اكەسى ەشمۇحامەد ابىلايحانوۆ ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اۋدارماشىسى، كەيىن كەڭەسشىسى بولعان. زەينەتكە شىققان كەزدە، ءوزى اسكەري ادام بولماسا دا، مۋندير كيىپ، پولكوۆنيك اتاعىن العان. كەيىن ەشمۇحامەد اتامان دۋتوۆتىڭ جانىندا بولعان. دۋتوۆتىڭ ولىمىنە بايلانىستا ءىس-قاعازدارىندا اتى اتالادى. «اتاماننىڭ اقىرى» اتتى فيلمدە ونىڭ وبرازىن نۇرمۇحان ءجانتورين سومدايدى. عالي سامۇراتبەكوۆتىڭ دە سوعىسقا قاتىسقانى تۋرالى ايتىلا بەرمەيدى. ول ءىى الاش اسكەرىن باسقارعان. سونداي-اق ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ورالدان مولدانياز بەكىموۆ دەگەن وفيتسەر قاتىسقان. باستاپقىدا تاشكەنتتە، كەيىن قىتاي جاقتا قىزمەت ىستەگەن. كاپيتان بەكىموۆ اننەنكوۆ اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ شتاب باستىعى بولعان. ورالدان سابىر سارىحۋدجين جانە نۇعىمان ءساربوپين دەگەن وفيتسەرلەر شىققان. ول باتىس مايداندا مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعان. ءساربوپين ناركوم پاۆەل دىبەنكوعا جازعان حاتىندا مۇسىلمان كورپۋسىن قۇرۋدى تالاپ ەتكەن. كەيىن سول تالابى ورىندالىپ، قىرىم تاتارلارى قۇرامىمەن مۇسىلمان كورپۋسى قۇرىلعان. ءساربوپين سوعىستان ەلگە قايتىپ كەلە جاتقاندا، قىزىلداردىڭ قولىنان قازا تاپقان. سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ ۇلى جاڭگىر دە وسى سوعىسقا قاتىستى. ازامات سوعىسىندا اقتار جاعىندا بولعان.

– كەيىن بۇل وفيتسەرلەر الاش اسكەرىن قۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. الايدا اتى الاش اسكەرى بولعانىمەن، اتاماندارعا تىكەلەي باعىنىشتى بولدى. الاش اسكەرى اتىمەن تانىمال قازاق پولكتارىنا توقتالساڭىز؟

– قوستانايدا 2 قازاق پولكى بولعان. ولار اقتار ارمياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. سەمەي مەن جەتىسۋدا 6 قازاق پولكى كولچاك ارميا­سىنىڭ قۇرامىنا وتكەن. بۇل پولكتاردىڭ ءبارى اقتاردان ايلىق الىپ، قارۋ-جاراقپەن قامتىلعان. الايدا ولاردى «الاش اسكەرى» دەپ ايتقىزبادى. «كوننو-كيرگيزسكيە پولكي» دەپ قانا اتادى. بىراق ءوزارا جانە دەرەكتەردە «الاشي» دەپ اتالادى. باتىستاعى الاشور­دانىڭ 2 مىڭعا جۋىق اسكەرى بولعانى ايتى­لادى. بىراق سونى دالەلدەيتىن قۇجات تابىلمادى. ورالداعى الاش اسكەرى اقتاردىڭ ارمياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن جوق. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ اقتاردىڭ اقشاسىن، قارۋ-جاراعىن، نۇسقاۋشىلارىن پايدالاندى. بىراق اسكەرىن ءوزى باسقاردى. اقتارمەن وداقتاس رەتىندە عانا بايلانىس ورناتتى. وسىلايشا باتىستاعى الاش اسكەرى بەيتاراپ باعىتتى ۇستاۋعا تىرىستى. سونىمەن قاتار اتباسار، پەتروپاۆل، كوكشەتاۋدا دا قازاق وتريادتارى بولدى. ارقايسىسىندا ءۇش جۇزدەي قازاق بولدى. اتباسارداعى الاش كوميتەتىنىڭ باسشىسى سەيىلبەك جانايداروۆ بولعان. بۇل وتريادتار نەگىزىنەن، وزدەرىن قورعاۋ ماقساتىندا قۇرىل­دى. سوعىس جۇمىستارىنا كوپ قاتىسپادى.

– كومانديرلەرى جان-جاققا قاشىپ، بولشەۆيكتەردەن ويسىراي جەڭىلگەندە، اقتار قۇرامىنداعى قازاقتاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى قانداي بولدى؟ 

– اقتار ۇتىلا باستاعان كەزدە، قازاقتار قىزىلدار قۇرامىنا قوسىلدى. وراز جاندوسوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ سەكىلدى زيالىلار قازاقتاردى وتتان امان الىپ قالىپ، قىزىلدار جاعىنا كوشۋىنە سەبەپكەر بولعان. ال قارسىلاسىپ تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقتاردان ۆەرنىيدا قايتادان ەكى پولك قۇرىلعان. الايدا بۇعان جەرگىلىكتى ورىستار قارسى بولىپ: «قازاقتاردى قارۋلاندىرىپ جاتىر، ولار ءبىزدى قىرادى عوي» دەپ شۋ شىعارعان. سوڭىندا بۇل ەكى پولكتى شىمكەنتكە اۋىستىرعان. شىمكەنتتە ۇستىنە وزبەكتەردىڭ تاعى ەكى پولكىن قوسىپ، ءبىر بريگاداعا بىرىكتەرگەن. كەيىن بۇلاردى ۋكراي­ناداعى ماحنوعا قارسى سوعىسقا جىبەرگەن. وسىلايشا بۇل قازاقتار ەكى جىلداي ۋكراينادا سوعىسىپ، قايتىپ كەلگەن. ماسكەۋدىڭ ارحيۆ­تەرىنەن وسى قازاقتارعا قاتىستى ءبىراز دەرەك تاپتىم. قازاقتاردى «كيرگيزي»، «بەلوپ­لەننىە»، ال وزبەكتەردى «باسماچي» دەپ جازعان. بۇيىرسا، ءبارىنىڭ ءتىزىمىن شىعارامىن.  اقتاردىڭ قۇرامىندا بولعان قازاقتاردىڭ تاعى ءبىرازى قىتايعا ءوتىپ كەتتى. كەيىن ءبىرازى ەلگە ورالىپ، قۋدالاندى. ءۇشارالدا اننەنكوۆ قۇرعان 3-الاش پولكىنىڭ كومانديرى بەليانين قازاقتاردان ارنايى اسكەري توپ قۇرىپ، بىرگە قىتايعا ءوتىپ كەتكەن. بىراق بىرازعا دەيىن قايتا-قايتا كەلىپ، قىزىلداردى شاۋىپ وتىر­عان. بەليانيندى چەكيستەر ارنايى ادام جىبەرىپ ولتىرگەن. دۋتوۆ تا سولاي ءولدى.

– دۋتوۆ دەگەننەن شىعادى، اتاماندى كۇزەتكەن قازاق كونۆويلارى (وققاعارلارى) تۋرالى نە ايتاسىز؟ قازاقتان وققاعار ۇستاۋ وعان نەگە كەرەك بولدى؟

– اتامان دۋتوۆتىڭ قوستانايدا قازاقتاردان قۇرالعان ەكى پولكى بولعان. مەنىڭشە، دۋتوۆ كونۆويلارىن وسىلاردىڭ اراسىنان تەرىپ العان سەكىلدى. كيىمدەرىن كاۆكازدىقتاردىڭ كيىمىنە ۇقساتىپ، ءوزى جاسادى. قازاق كونۆويلارىن ۇنەمى جانىنا ەرتىپ جۇرگەن. دۋتوۆ ءوزى قازا­لىدا تۋعان. بالا كەزدە قازاقتارمەن بىرگە وس­كەن. سوندىقتان جانىنا قازاقتاردى ەرتىپ ءجۇ­رۋى بەكەر ەمەس. ونىڭ ءبىر جاقسى جەرى قازاق­قا تيىسپەگەن. اتامان اننەنكوۆ قازاقتاردى كوپ قيناعان. ال دۋتوۆ، دەرەكتەرگە قاراساق، قازاقتىڭ ءوزى تۇگىل، مالىنا دا تيىسپەگەن، مال­دى تەك ساتىپ الىپ وتىرعان. ءتىپتى «قازاقتارى قا­لاي كوتەرۋ كەرەك؟» دەپ جازعان ءبىر ەڭبەگى بار. دۋتوۆ گەنەرال كورنيلوۆپەن بولعان كەزدەسۋىنەن كەيىن وققاعارلارىن مۇسىلمان­داردان جاساقتاۋدى ويلاستىرعانى بولۋ كەرەك. كورنيلوۆتىڭ ءتورت جەكە كونۆويى بولعان، ۇشەۋى تۇركىمەن، بىرەۋى «كيرگيز» دەگەن دەرەك بار. كورنيلوۆ ورىستارعا سەنبەدى، سەبەبى، ولار بولشەۆيكتەردىڭ ناسيحاتىنا ىقپالدى بولا­تىن. سوندىقتان ول وققاعارلارىن مۇسىل­مان­داردان تاڭداپ الدى. ودان بولەك كورنيلوۆتىڭ جانىندا تۇركىمەندەردەن قۇرالعان ارنايى پولك ەرىپ جۇرگەن. سول پولكتىڭ قۇرامىندا جەكە «كيرگيزسكي ۆزۆود» بولعان، كىمنەن قۇرالعانى ءالى بەلگىسىز. ىزدەپ جاتىرمىز.  دۋتوۆتىڭ قازاق كونۆويلارى جايلى سول كەزدەگى باسىلىمداردا جازىلعان. گەنەرال موريس جانەننىڭ كۇندەلىگىندە دە ءبىراز بۇعان قاتىستى مالىمەت بار. ومبىعا بارعانىمدا، فرانتسۋزدار تۇسىرگەن ءبىر ۆيدەو قولىما ءتۇستى. سول جەردە وسى دۋتوۆتىڭ كونۆويلارى كور­سەتىلەدى. بۇل ۆيدەونى ءبىر جيىندا جۋرناليس­تەرگە كورسەتكەنمىن. 

– ءوزىڭىزدىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىڭىز تۋرالى ايتساڭىز، قازىر نە جازىپ، نە زەرتتەپ ءجۇرسىز؟ 

– «الاش اسكەرى» دەگەن كىتابىمدى باسپاعا تاپسىرىپ جاتىرمىن. تولىق قۇجاتتار مەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنان قۇرالعان. ودان بولەك 1916 جىلعى قارا جۇمىسقا قاتىسقان قازاق­تاردىڭ اشىلماعان جاقتارى بويىنشا ىزدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەمىن. دەمەۋشىلەر تاۋىپ، ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، تاعى ءبىراز زەرت­تەي ءتۇسۋىمىز كەرەك. قانداي قۇجاتتىڭ قاي ارحيۆتە جاتقانىنا دەيىن تاۋىپ قويدىم. تەك بارۋ كەرەك، قۇجاتتى الۋ كەرەك. ءبارى قاراجاتقا بايلانىستى بولىپ تۇر. دەمەۋشى تابىلسا، سانكت-پەتەربۋرگ، مينسك، كيەۆ، تاشكەنت قالالارىنىڭ ارحيۆتەرىن اقتارىپ قايتۋ جوسپاردا بار. 

سۇحباتتاسقان سەرىكبول حاسان، "ايقىن".