Jońǵar handyǵy 1635 jyly qurylǵannan bastap qazaq jerine úzdiksiz shapqynshylyq jasap júrgende udaıy qorǵanys isin uıymdastyrǵan, dushpan joıqyn joryǵymen tóndirgen qaterden qazaq memlekettigin joıylýdan aman saqtap qalǵan Salqam Jáńgir 1652 jylǵy coǵysta Galdamba noıonmen jekpe-jek shaıqasyp qaza tapty. Osy jylǵy urystardan keıin edáýir ýaqyt boıy tynyshtyq ornady.
Tarıhı eńbekterde sol shaqtaǵy eki handyqtyń bir-birine qarsy baǵyttalǵan iri áskerı joryqtary jaıynda eshqandaı eleýli málimet kezdespeıdi. Munyń bir sebebi sol, Jáńgir han ómirden ótken jyly Jońǵar handyǵynyń ámirshisi Erdenı Batyr qontaıshy da dúnıe salǵan bolatyn. Handyqta taq talasy týǵan. Bılikke Batyr qontaıshynyń kishi uly Senge keldi, biraq ol ishki ózara alaýyzdyqtardy toqtata almady. Tipti, óziniń ákesi bir, sheshesi bólek baýyrlarymen áskerı qarama-qarsy turýshylyq jaǵdaıda boldy. Aqyry, 1657 jyly, handyqtyń bir aımaǵynyń bıleýshisi hoshoýyt Ochırtý-eenniń kómegine súıene otyryp, olardy (aǵalary een taıshy men zotbany) jeńdi. Sosyn soltústik-batys Mońǵolııadaǵy hotogoıt handyǵymen shaıqasty. Onyń sońǵy ámirshisin – Altan-han (Altyn han) dep atalatyn bıik mártebelisin, ıaǵnı soltústik-batystaǵy halhalardyń eń sońǵy Altyn hany Erınchın-Lývsan taıshyny – 1667 jyly tize búktirdi. Óstip, jońǵarlarǵa shyǵysynan qater tóndirip turǵan dushpanyn Senge qontaıshy birjolata qaýipsizdendirdi. Odan ishki saıası jaǵdaıyn nyǵaıtý sharalaryn jasap, handyqtyń aýmaǵyn keńeıtýdi jalǵastyrdy. Osyndaı ahýalǵa baılanysty qazaqtarǵa qarsy úlken soǵys sharalary júrgizilgen joq.
Bul kezde Qazaq handyǵynda jaǵdaı birshama turaqtanyp, el turmysy qalypty kúıge túsip qalǵan. Maıdan dalasynda qaza tapqan Salqam Jáńgir arýaǵyna tıisti qurmet kórsetilip, Qoja Ahmet Iassaýı mazary keshenindegi ata-babalary janyna – qazaq handary panteonyna jerlendi. Qazaq eli basshylyǵyna 16-shy ǵasyrdaǵy «Esim hannyń eski joly» belgilegen merıtokratııalyq tártipke sáıkes, muragerlik jolmen emes, sultandar arasynan halyq aldyndaǵy bedeline oraı laıyqty tulǵa tańdalyp, jańa han saılandy. Taqqa otyrǵan – Batyr sultan bolatyn. Salqam Jáńgir quzyryndaǵy áskerı qyzmetimen, erligimen, uıymdastyrýshylyq qabiletimen, ustamdy aqylymen kózge túsip, el aýzyna iligip júrgen sultan. Ol da Jánibek hannyń urpaǵy. Jánibek hannyń kishi uly Óseke sultannan taraǵan býyn ókili, Bólekeı sultannyń uly edi. (Araǵa jarty ǵasyrdan astam ýaqyt salyp, Óseke tarmaǵyna jatatyn, Bólekeıden taraǵan taǵy bir kezekti joshylyq sultan Ábilqaıyr da han bolady. Ol Shyńǵys–Joshy áýleti ishindegi han taǵyna otyrǵan Ábilqaıyr atty ekinshi adam bolatyn, sondyqtan, tarıhta «Kóshpendi ózbek handyǵy», «Ábilqaıyr handyǵy» atalǵan 15-shi ǵasyrdaǵy memlekettik qurylym ámirshisin Birinshi Ábilqaıyr, al 18-shi ǵasyrda tarıhı arenada qazaq atymen áreket etken memlekettik birlestik qaıratkerin Ekinshi Ábilqaıyr deý oryndy bolmaq).
Batyr han jıyrma segiz jyl han taǵynda otyrdy. Bul kezeńde dástúrli ekonomıkasyn, kórshi eldermen saýda-sattyǵyn, mádenı tynys-tirshiligin damytyp, el ishi belgili bir dárejede tynysh zamandy bastan keshti. Óıtkeni, joǵaryda aıtqanymyzdaı, ishki jaǵdaılaryna baılanysty jońǵarlar tarapynan qazaq eline eleýli qater tóndirerlikteı shapqynshylyq jasalǵan joq. Osy shaqta oırattardyń torǵaýyt taıpasy – qalmaqtar – Uly dalanyń batysyna bekem qonys tepken. Orys patshalyǵy áskerimen birlesip, noǵaılardy tarıhı mekeninen Qyrymǵa jáne Kavkazǵa yǵystyrýǵa qatysqan. Olar ońtústiktegi Terekten teristiktegi Samaraǵa, batystaǵy Donnan shyǵystaǵy Jaıyqqa deıin kóship-qonyp júrdi. Sol ǵasyrdyń ortasynda osy qalmaqtarǵa shyǵystaǵy oırat ulystarynan dúrbit taıpasynyń úlken toby kóship kep qosyldy. (Olardy orystar Zengorııa, ıaǵnı Jońǵarııa dep ataǵan). Osylaı qatary kóbeıgen qalmaqtar Sývorov áskerine qosylyp, noǵaılardy qyryp-joıýdy júzege asyrysty. (Qalmaqtardy jańa ólkege 1633 jyly bastap kelgen Ho-Órlúk taıshydan keıin handyqty 1644 jyly Shúkúr-Daıshyn, 1661 jyly Monshaq basqardy, al 1672 jyly bılikke kelgen Aıýke han taqta jarty ǵasyrdan astam otyrdy). Olar jer-sýyna kóz alartqan basqynshylarǵa qarsy kóterilgen qazaqtar men bashqurttardy 1644–1661 jyldary patsha áskerimen birge «jýasytýǵa» tikeleı atsalysyp turdy.
Qazaq handyǵynyń irgesi qalana bastaǵan shaqta Orys memleketiniń ońtústiginde kazaktar qaýymy (kazachestvo) atalǵan áleýmettik top paıda bolǵan. Olar áýelde bılikke baǵynbaı qashyp júrgenderden quralǵan-dy. Odan, tez qatary kóbeıip, Edil boıynda qaraqshylyqpen shuǵyldanǵan da, kóp uzamaı patshalyqtyń shekarasyn túrkilerdiń jer-sýyn basyp alý jolymen keńeıtýdiń alǵy shebine shyqqan.
(Orys kazaktary óz atalymyn qazaqtardan alǵany daýsyz. «Qazaq» sózi, tarıhshylardyń aıtýynsha, altynordalyqtar soqqan teńgelerde bederlengen, áıgili «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» jazylǵan, ıaǵnı qazaqtar memlekettiligin erteden kele jatqan kóne túrkilik ataýyn jalaý etý arqyly jańa sapalyq beleske kótergen. Al «erkin adam» retinde túzilgen orys kazaktary kóp uzamaı agressııashyl patshalyqtyń oń qolyna aınalyp, qazaqtardy jaýlaý sharalarynyń bel ortasynda júrdi).
1580 jyly kazaktar toǵyz jol torabynda turǵan úlken saýda ortalyǵy, noǵaılar men qazaqtardyń astanasy bolǵan Saraıshyq shaharyn múldem qıratyp, tonap ketti. 1582 jyly Sibir handyǵyn joıýǵa jol ashyp berdi. Sol 80-shi jyldary Jaıyq boıyn jaýlap ala bastady. 1584 jyly Jaıyq pen Shaǵan ózenderi arasyndaǵy túbekke Jaıyq qalashyǵy (qazirgi Oral) salyndy. Kazaktar qaýymy 1591 jyly patsha bıligin moıyndaıtyndyqtary jóninde resmı ant berip, jańa jerlerdi jaýlap alý naýqandarynyń alǵy shebinde, patshalyqtyń negizgi soqqy beretin kúshi qyzmetinde júrdi. Patshalyq solardy alǵa sala otyryp, Sibirge, Qıyr Shyǵysqa suǵynýdy sátimen júzege asyrdy. Qosyp alǵan ulan-ǵaıyr jer-sýyn ıgerýge kóshti. (Oral kazaktary 1991 jyly Reseı patshasyna qyzmet ete bastaǵandarynyń 400-jyldyǵyn toılaýǵa tyrysty, alaıda qazaq jerin otarlaýda kazachestvo atqarǵan ról sanalarynda saırap turǵan qazaq ulttyq qozǵalysy músheleriniń qatań qarsylyǵy nátıjesinde toılaı almady). 1640 jyly Jaıyqtyń teńizge quıar tusyna Gýrev qalashyǵy salynyp, balyq aýlaý kásipshiligi qolǵa alyndy.
Qazaq jerine teristigindegi agressııashyl kórshiler taraptarynan iri shapqynshylyq jasalǵan joq. Tıisinshe, Batyr han basqarǵan Qazaq handyǵynyń orys patshalyǵymen osy kezeńdegi qarym-qatynastary negizinen saýda-aıyrbas baılanystaryn damytý sıpatynda órbidi. Qazaq jeri arqyly orys kópesteriniń kerýenderi Orta Azııa elderine jıi óte bastady. Qazaqtardyń ońtústiktegi Buhar handyǵymen qarym-qatynastary da belgili dárejede dostyq ráýishte damydy. Bul jyldary Buharada ashtarhandyqtar áýletiniń ókilderi Nádirmuhammed han (1642–1645) men onyń uly Abdalazız hannyń (1645–1680) bıligi jalǵasyp jatqan.
Osyndaı ahýalda qazaq eli negizinen tynyshtyqta, beıbit ómir keshti.
Al Jońǵar handyǵynda taqqa talasýyn qoımaǵan Erdenı Batyr qontaıshynyń úlken uldary een taıshy men zotba batyr 1670 jyly, aqyry, Senge qontaıshyny óltiredi. El bıligin een han qolǵa alady.
Osy jaǵdaıda Sengeniń inisi Galdan taq úshin kúrespekke bel býyp, Tıbettegi Dalaı-lamadan óziniń dinı mártebesinen bosanýǵa ruqsat suraıdy. Ol jastaıynan Zaıa-pandıtanyń batasyn alyp, Tıbette oqyǵan, býddızm ilimi sońyna túsken, ǵylymı dáreje alǵan dindar edi. Dalaı-lama oǵan Zaıa-pandıtanyń isin jalǵastyrýshy retinde qarap, taqqa otyrǵan aǵasy Sengeniń janynda dinı qyzmet atqarý úshin Jońǵarııaǵa qaıtarǵan bolatyn. Munda kelgeli Galdan az ýaqytta býddalyq úsh hram salyp, úsh monastyr mektebin ashqan bolatyn. Dalaı-lama onyń din taratýshylyq qyzmeti ámirshi laýazymyna qol jetkizgen jaǵdaıda múldem pármendi bolatynyn dittep, ótinishine saı, tikeleı dinı mindetterinen azat etedi.
Sóıtip Galdan taq talasyna bilek sybana qoıyp ketedi. Kezinde Sengeniń taqqa otyrýyna kómektesken Alashan oırattarynyń ámirshisi Ochırtý-eenmen birlese qımyldap, jasaq jııady. Handyqtaǵy bılikti basyp alǵan een hannyń áskerimen shaıqasady. Jeńiske jetip, eendi óltiredi. zotbany elden qýady. Odan, ózine qarsy shyqqan inileri – Sengeniń uldary Sonom-Rabdan men evan-Rabdandy jeńiliske ushyratady. Alǵashqysy ýlanyp óledi, ekinshisi Edil boıyndaǵy Qalmaq handyǵynyń ámirshisi, naǵashysy Aıýkege qashady.
Alaıda ishki qarsylyqtar báseńdemeıdi, tipti údeı túsedi. Galdan qontaıshynyń yqpalynyń arta túsýinen Ochırtý-een de qaýiptengen. Galdannyń taqqa otyrýyna ózi kómekteskenine jáne qyzy Anýdy oǵan turmysqa bergenine qaramastan, endi oǵan – óziniń kúıeýbalasyna qarsy shyǵyp, onyń qontaıshy bolýyna narazy toppen birigedi.
Degenmen 1677 jyly Galdan qontaıshy barlyq qarsylastaryn jeńip (keıbiri qaza tabady, bireýleri Qytaıǵa qashady), óziniń barlyq oırat ıelikterindegi basty ámirshilik jaǵdaıyn moıyndatyp bekitip alady. Osy oqıǵaǵa baılanysty, Dalaı-lama oǵan sol jyly han mártebesin beredi. Sonda Galdan han 1640 jylǵy «Dalalyq zańdar jınaǵyna» óziniń alǵa qoıǵan maqsattaryna sáıkes tolyqtyrýlar jasaıdy. Ishki saıası jaǵdaıdy osylaısha birshama retke keltiredi. Sodan soń Reseımen saýda jáne dıplomatııalyq qatynastaryn damytady. Sosyn kórshi elderge kóz alarta bastaıdy. Shyǵys Túrkistanǵa (Moǵolstanǵa) 1679 jyldan birneshe áskerı joryq jasap, aqyry ony Jońǵarııaǵa tolyq qosyp alady. Sol jaǵdaıdy – býddızm dinin ustanatyn oırattardyń «dinsizderdi» (musylmandardy) baǵyndyrǵanyn eskerip, Dalaı-lama oǵan Boshogtý (ıaǵnı «Shapaǵatqa bólengen») mártebesin beredi.
Jońǵarııadaǵy negizgi qarsylastaryn jeńip, jerin keńeıtken, ortalyq bılikti nyǵaıtqan Galdan Boshogtý han endi qazaq eline shapqynshylyq jasaýǵa daıyndalady…
Sonymen, Salqam Jáńgirden keıin el bılegen Bolat hannyń kezinde memleketke bolashaqta qaýip tóndiretin jaǵdaılar jan-jaqtyń bárinde (teristik-batys, teristik, shyǵys) birtindep ornaı bastaǵan, degenmen esh jaqtan ashyq jaýlyq kórsetile qoımaǵan edi. Qazaq handyǵynyń basty jaýy sanalatyn Jońǵarııa tynyshtyq saqtap turǵan. Óıtkeni ol, joǵaryda aıtqanymyzdaı, óz ishinde kúrdeli saıası jaǵdaıdy, shıelinisi mol saıası daǵdarysty bastan keship jatqan. Sondyqtan da kóshpendi eki el arasynda eleýli soǵys bolǵan joq-tyn. Kóp jyldar boıy qazaq elinde tynysh zaman ornap turǵan. Ádette Táýke han esimine oraılastyrylatyn osynaý «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman» kezeńi sol Bolat han taqta otyrǵan jıyrma segiz beıbit jylǵa sáıkes keledi.
Táýke han memleket ishinde ornyǵyp qalǵan osy alańsyz jaqsy dáýirdi jalǵastyrýǵa tıis edi. Biraq olaı bolmady. Ol taqqa otyrǵan 1680 jyly Qazaq elindegi mamyrajaı tynyshtyqty jońǵar ámirshisi Galdan Boshogtý han buzdy…
(Jalǵasy bar)
Beıbit QOIShYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty
