Joŋǧar handyǧy 1635 jyly qūrylǧannan bastap qazaq jerıne üzdıksız şapqynşylyq jasap jürgende ūdaiy qorǧanys ısın ūiymdastyrǧan, dūşpan joiqyn joryǧymen töndırgen qaterden qazaq memlekettıgın joiyludan aman saqtap qalǧan Salqam Jäŋgır 1652 jylǧy coǧysta Galdamba noionmen jekpe-jek şaiqasyp qaza tapty. Osy jylǧy ūrystardan keiın edäuır uaqyt boiy tynyştyq ornady.
Tarihi eŋbekterde sol şaqtaǧy ekı handyqtyŋ bır-bırıne qarsy baǧyttalǧan ırı äskeri joryqtary jaiynda eşqandai eleulı mälımet kezdespeidı. Mūnyŋ bır sebebı sol, Jäŋgır han ömırden ötken jyly Joŋǧar handyǧynyŋ ämırşısı Erdeni Batyr qontaişy da dünie salǧan bolatyn. Handyqta taq talasy tuǧan. Bilıkke Batyr qontaişynyŋ kışı ūly Senge keldı, bıraq ol ışkı özara alauyzdyqtardy toqtata almady. Tıptı, özınıŋ äkesı bır, şeşesı bölek bauyrlarymen äskeri qarama-qarsy tūruşylyq jaǧdaida boldy. Aqyry, 1657 jyly, handyqtyŋ bır aimaǧynyŋ bileuşısı hoşouyt Ochirtu-Sesennıŋ kömegıne süiene otyryp, olardy (aǧalary Sesen taişy men Szotbany) jeŋdı. Sosyn soltüstık-batys Moŋǧoliiadaǧy hotogoit handyǧymen şaiqasty. Onyŋ soŋǧy ämırşısın – Altan-han (Altyn han) dep atalatyn biık märtebelısın, iaǧni soltüstık-batystaǧy halhalardyŋ eŋ soŋǧy Altyn hany Erinchin-Luvsan taişyny – 1667 jyly tıze büktırdı. Östıp, joŋǧarlarǧa şyǧysynan qater töndırıp tūrǧan dūşpanyn Senge qontaişy bırjolata qauıpsızdendırdı. Odan ışkı saiasi jaǧdaiyn nyǧaitu şaralaryn jasap, handyqtyŋ aumaǧyn keŋeitudı jalǧastyrdy. Osyndai ahualǧa bailanysty qazaqtarǧa qarsy ülken soǧys şaralary jürgızılgen joq.
Būl kezde Qazaq handyǧynda jaǧdai bırşama tūraqtanyp, el tūrmysy qalypty küige tüsıp qalǧan. Maidan dalasynda qaza tapqan Salqam Jäŋgır aruaǧyna tiıstı qūrmet körsetılıp, Qoja Ahmet Iassaui mazary keşenındegı ata-babalary janyna – qazaq handary panteonyna jerlendı. Qazaq elı basşylyǧyna 16-şy ǧasyrdaǧy «Esım hannyŋ eskı joly» belgılegen meritokratiialyq tärtıpke säikes, mūragerlık jolmen emes, sūltandar arasynan halyq aldyndaǧy bedelıne orai laiyqty tūlǧa taŋdalyp, jaŋa han sailandy. Taqqa otyrǧan – Batyr sūltan bolatyn. Salqam Jäŋgır qūzyryndaǧy äskeri qyzmetımen, erlıgımen, ūiymdastyruşylyq qabıletımen, ūstamdy aqylymen közge tüsıp, el auzyna ılıgıp jürgen sūltan. Ol da Jänıbek hannyŋ ūrpaǧy. Jänıbek hannyŋ kışı ūly Öseke sūltannan taraǧan buyn ökılı, Bölekei sūltannyŋ ūly edı. (Araǧa jarty ǧasyrdan astam uaqyt salyp, Öseke tarmaǧyna jatatyn, Bölekeiden taraǧan taǧy bır kezektı joşylyq sūltan Äbılqaiyr da han bolady. Ol Şyŋǧys–Joşy äuletı ışındegı han taǧyna otyrǧan Äbılqaiyr atty ekınşı adam bolatyn, sondyqtan, tarihta «Köşpendı özbek handyǧy», «Äbılqaiyr handyǧy» atalǧan 15-şı ǧasyrdaǧy memlekettık qūrylym ämırşısın Bırınşı Äbılqaiyr, al 18-şı ǧasyrda tarihi arenada qazaq atymen äreket etken memlekettık bırlestık qairatkerın Ekınşı Äbılqaiyr deu oryndy bolmaq).
Batyr han jiyrma segız jyl han taǧynda otyrdy. Būl kezeŋde dästürlı ekonomikasyn, körşı eldermen sauda-sattyǧyn, mädeni tynys-tırşılıgın damytyp, el ışı belgılı bır därejede tynyş zamandy bastan keştı. Öitkenı, joǧaryda aitqanymyzdai, ışkı jaǧdailaryna bailanysty joŋǧarlar tarapynan qazaq elıne eleulı qater töndırerlıktei şapqynşylyq jasalǧan joq. Osy şaqta oirattardyŋ torǧauyt taipasy – qalmaqtar – Ūly dalanyŋ batysyna bekem qonys tepken. Orys patşalyǧy äskerımen bırlesıp, noǧailardy tarihi mekenınen Qyrymǧa jäne Kavkazǧa yǧystyruǧa qatysqan. Olar oŋtüstıktegı Terekten terıstıktegı Samaraǧa, batystaǧy Donnan şyǧystaǧy Jaiyqqa deiın köşıp-qonyp jürdı. Sol ǧasyrdyŋ ortasynda osy qalmaqtarǧa şyǧystaǧy oirat ūlystarynan dürbıt taipasynyŋ ülken toby köşıp kep qosyldy. (Olardy orystar Zengoriia, iaǧni Joŋǧariia dep ataǧan). Osylai qatary köbeigen qalmaqtar Suvorov äskerıne qosylyp, noǧailardy qyryp-joiudy jüzege asyrysty. (Qalmaqtardy jaŋa ölkege 1633 jyly bastap kelgen Ho-Örlük taişydan keiın handyqty 1644 jyly Şükür-Daişyn, 1661 jyly Monşaq basqardy, al 1672 jyly bilıkke kelgen Aiuke han taqta jarty ǧasyrdan astam otyrdy). Olar jer-suyna köz alartqan basqynşylarǧa qarsy köterılgen qazaqtar men başqūrttardy 1644–1661 jyldary patşa äskerımen bırge «juasytuǧa» tıkelei atsalysyp tūrdy.
Qazaq handyǧynyŋ ırgesı qalana bastaǧan şaqta Orys memleketınıŋ oŋtüstıgınde kazaktar qauymy (kazachestvo) atalǧan äleumettık top paida bolǧan. Olar äuelde bilıkke baǧynbai qaşyp jürgenderden qūralǧan-dy. Odan, tez qatary köbeiıp, Edıl boiynda qaraqşylyqpen şūǧyldanǧan da, köp ūzamai patşalyqtyŋ şekarasyn türkılerdıŋ jer-suyn basyp alu jolymen keŋeitudıŋ alǧy şebıne şyqqan.
(Orys kazaktary öz atalymyn qazaqtardan alǧany dausyz. «Qazaq» sözı, tarihşylardyŋ aituynşa, altynordalyqtar soqqan teŋgelerde bederlengen, äigılı «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» jazylǧan, iaǧni qazaqtar memlekettılıgın erteden kele jatqan köne türkılık atauyn jalau etu arqyly jaŋa sapalyq beleske kötergen. Al «erkın adam» retınde tüzılgen orys kazaktary köp ūzamai agressiiaşyl patşalyqtyŋ oŋ qolyna ainalyp, qazaqtardy jaulau şaralarynyŋ bel ortasynda jürdı).
1580 jyly kazaktar toǧyz jol torabynda tūrǧan ülken sauda ortalyǧy, noǧailar men qazaqtardyŋ astanasy bolǧan Saraişyq şaharyn müldem qiratyp, tonap kettı. 1582 jyly Sıbır handyǧyn joiuǧa jol aşyp berdı. Sol 80-şı jyldary Jaiyq boiyn jaulap ala bastady. 1584 jyly Jaiyq pen Şaǧan özenderı arasyndaǧy tübekke Jaiyq qalaşyǧy (qazırgı Oral) salyndy. Kazaktar qauymy 1591 jyly patşa bilıgın moiyndaityndyqtary jönınde resmi ant berıp, jaŋa jerlerdı jaulap alu nauqandarynyŋ alǧy şebınde, patşalyqtyŋ negızgı soqqy beretın küşı qyzmetınde jürdı. Patşalyq solardy alǧa sala otyryp, Sıbırge, Qiyr Şyǧysqa sūǧynudy sätımen jüzege asyrdy. Qosyp alǧan ūlan-ǧaiyr jer-suyn igeruge köştı. (Oral kazaktary 1991 jyly Resei patşasyna qyzmet ete bastaǧandarynyŋ 400-jyldyǧyn toilauǧa tyrysty, alaida qazaq jerın otarlauda kazachestvo atqarǧan röl sanalarynda sairap tūrǧan qazaq ūlttyq qozǧalysy müşelerınıŋ qataŋ qarsylyǧy nätijesınde toilai almady). 1640 jyly Jaiyqtyŋ teŋızge qūiar tūsyna Gurev qalaşyǧy salynyp, balyq aulau käsıpşılıgı qolǧa alyndy.
Qazaq jerıne terıstıgındegı agressiiaşyl körşıler taraptarynan ırı şapqynşylyq jasalǧan joq. Tiısınşe, Batyr han basqarǧan Qazaq handyǧynyŋ orys patşalyǧymen osy kezeŋdegı qarym-qatynastary negızınen sauda-aiyrbas bailanystaryn damytu sipatynda örbıdı. Qazaq jerı arqyly orys köpesterınıŋ keruenderı Orta Aziia elderıne jiı öte bastady. Qazaqtardyŋ oŋtüstıktegı Būhar handyǧymen qarym-qatynastary da belgılı därejede dostyq räuışte damydy. Būl jyldary Būharada aştarhandyqtar äuletınıŋ ökılderı Nädırmūhammed han (1642–1645) men onyŋ ūly Abdalaziz hannyŋ (1645–1680) bilıgı jalǧasyp jatqan.
Osyndai ahualda qazaq elı negızınen tynyştyqta, beibıt ömır keştı.
Al Joŋǧar handyǧynda taqqa talasuyn qoimaǧan Erdeni Batyr qontaişynyŋ ülken ūldary Sesen taişy men Szotba batyr 1670 jyly, aqyry, Senge qontaişyny öltıredı. El bilıgın Sesen han qolǧa alady.
Osy jaǧdaida Sengenıŋ ınısı Galdan taq üşın kürespekke bel buyp, Tibettegı Dalai-lamadan özınıŋ dıni märtebesınen bosanuǧa rūqsat sūraidy. Ol jastaiynan Zaia-panditanyŋ batasyn alyp, Tibette oqyǧan, buddizm ılımı soŋyna tüsken, ǧylymi däreje alǧan dındar edı. Dalai-lama oǧan Zaia-panditanyŋ ısın jalǧastyruşy retınde qarap, taqqa otyrǧan aǧasy Sengenıŋ janynda dıni qyzmet atqaru üşın Joŋǧariiaǧa qaitarǧan bolatyn. Mūnda kelgelı Galdan az uaqytta buddalyq üş hram salyp, üş monastyr mektebın aşqan bolatyn. Dalai-lama onyŋ dın taratuşylyq qyzmetı ämırşı lauazymyna qol jetkızgen jaǧdaida müldem pärmendı bolatynyn dıttep, ötınışıne sai, tıkelei dıni mındetterınen azat etedı.
Söitıp Galdan taq talasyna bılek sybana qoiyp ketedı. Kezınde Sengenıŋ taqqa otyruyna kömektesken Alaşan oirattarynyŋ ämırşısı Ochirtu-Sesenmen bırlese qimyldap, jasaq jiiady. Handyqtaǧy bilıktı basyp alǧan Sesen hannyŋ äskerımen şaiqasady. Jeŋıske jetıp, Sesendı öltıredı. Szotbany elden quady. Odan, özıne qarsy şyqqan ınılerı – Sengenıŋ ūldary Sonom-Rabdan men Sevan-Rabdandy jeŋılıske ūşyratady. Alǧaşqysy ulanyp öledı, ekınşısı Edıl boiyndaǧy Qalmaq handyǧynyŋ ämırşısı, naǧaşysy Aiukege qaşady.
Alaida ışkı qarsylyqtar bäseŋdemeidı, tıptı üdei tüsedı. Galdan qontaişynyŋ yqpalynyŋ arta tüsuınen Ochirtu-Sesen de qauıptengen. Galdannyŋ taqqa otyruyna özı kömekteskenıne jäne qyzy Anudy oǧan tūrmysqa bergenıne qaramastan, endı oǧan – özınıŋ küieubalasyna qarsy şyǧyp, onyŋ qontaişy boluyna narazy toppen bırıgedı.
Degenmen 1677 jyly Galdan qontaişy barlyq qarsylastaryn jeŋıp (keibırı qaza tabady, bıreulerı Qytaiǧa qaşady), özınıŋ barlyq oirat ielıkterındegı basty ämırşılık jaǧdaiyn moiyndatyp bekıtıp alady. Osy oqiǧaǧa bailanysty, Dalai-lama oǧan sol jyly han märtebesın beredı. Sonda Galdan han 1640 jylǧy «Dalalyq zaŋdar jinaǧyna» özınıŋ alǧa qoiǧan maqsattaryna säikes tolyqtyrular jasaidy. Işkı saiasi jaǧdaidy osylaişa bırşama retke keltıredı. Sodan soŋ Reseimen sauda jäne diplomatiialyq qatynastaryn damytady. Sosyn körşı elderge köz alarta bastaidy. Şyǧys Türkıstanǧa (Moǧolstanǧa) 1679 jyldan bırneşe äskeri joryq jasap, aqyry ony Joŋǧariiaǧa tolyq qosyp alady. Sol jaǧdaidy – buddizm dının ūstanatyn oirattardyŋ «dınsızderdı» (mūsylmandardy) baǧyndyrǧanyn eskerıp, Dalai-lama oǧan Boşogtu (iaǧni «Şapaǧatqa bölengen») märtebesın beredı.
Joŋǧariiadaǧy negızgı qarsylastaryn jeŋıp, jerın keŋeitken, ortalyq bilıktı nyǧaitqan Galdan Boşogtu han endı qazaq elıne şapqynşylyq jasauǧa daiyndalady…
Sonymen, Salqam Jäŋgırden keiın el bilegen Bolat hannyŋ kezınde memleketke bolaşaqta qauıp töndıretın jaǧdailar jan-jaqtyŋ bärınde (terıstık-batys, terıstık, şyǧys) bırtındep ornai bastaǧan, degenmen eş jaqtan aşyq jaulyq körsetıle qoimaǧan edı. Qazaq handyǧynyŋ basty jauy sanalatyn Joŋǧariia tynyştyq saqtap tūrǧan. Öitkenı ol, joǧaryda aitqanymyzdai, öz ışınde kürdelı saiasi jaǧdaidy, şielınısı mol saiasi daǧdarysty bastan keşıp jatqan. Sondyqtan da köşpendı ekı el arasynda eleulı soǧys bolǧan joq-tyn. Köp jyldar boiy qazaq elınde tynyş zaman ornap tūrǧan. Ädette Täuke han esımıne orailastyrylatyn osynau «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman» kezeŋı sol Bolat han taqta otyrǧan jiyrma segız beibıt jylǧa säikes keledı.
Täuke han memleket ışınde ornyǧyp qalǧan osy alaŋsyz jaqsy däuırdı jalǧastyruǧa tiıs edı. Bıraq olai bolmady. Ol taqqa otyrǧan 1680 jyly Qazaq elındegı mamyrajai tynyştyqty joŋǧar ämırşısı Galdan Boşogtu han būzdy…
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
