قازاق ەلىندەگى «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان

4445
Adyrna.kz Telegram

جوڭعار حاندىعى 1635 جىلى قۇرىلعاننان باستاپ قازاق جەرىنە ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىق جاساپ جۇرگەندە ۇدايى  قورعانىس ءىسىن ۇيىمداستىرعان، دۇشپان جويقىن جورىعىمەن توندىرگەن قاتەردەن  قازاق مەملەكەتتىگىن جويىلۋدان امان ساقتاپ قالعان سالقام جاڭگىر  1652 جىلعى cوعىستا گالدامبا نويونمەن جەكپە-جەك شايقاسىپ قازا تاپتى. وسى جىلعى ۇرىستاردان كەيىن ەداۋىر ۋاقىت بويى تىنىشتىق ورنادى.

تاريحي ەڭبەكتەردە سول شاقتاعى ەكى حاندىقتىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى باعىتتالعان ءىرى اسكەري جورىقتارى جايىندا ەشقانداي ەلەۋلى مالىمەت كەزدەسپەيدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى سول، جاڭگىر حان ومىردەن وتكەن جىلى  جوڭعار حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى ەردەني باتىر قونتايشى دا دۇنيە سالعان بولاتىن. حاندىقتا تاق تالاسى تۋعان. بيلىككە باتىر قونتايشىنىڭ كىشى ۇلى  سەنگە كەلدى، بىراق ول ىشكى ءوزارا الاۋىزدىقتاردى توقتاتا المادى. ءتىپتى، ءوزىنىڭ اكەسى ءبىر، شەشەسى بولەك باۋىرلارىمەن اسكەري قاراما-قارسى تۇرۋشىلىق جاعدايدا بولدى. اقىرى، 1657 جىلى، حاندىقتىڭ ءبىر ايماعىنىڭ بيلەۋشىسى حوشوۋىت وچيرتۋ-تسەتسەننىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ولاردى (اعالارى تسەتسەن تايشى مەن تسزوتبانى) جەڭدى. سوسىن سولتۇستىك-باتىس موڭعولياداعى  حوتوگويت حاندىعىمەن شايقاستى. ونىڭ سوڭعى ءامىرشىسىن – التان-حان (التىن حان) دەپ اتالاتىن بيىك مارتەبەلىسىن، ياعني سولتۇستىك-باتىستاعى حالحالاردىڭ ەڭ سوڭعى التىن حانى ەرينچين-لۋۆسان تايشىنى – 1667 جىلى تىزە بۇكتىردى. ءوستىپ،  جوڭعارلارعا شىعىسىنان قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان دۇشپانىن سەنگە قونتايشى ءبىرجولاتا قاۋىپسىزدەندىردى. ودان ىشكى ساياسي جاعدايىن نىعايتۋ شارالارىن جاساپ، حاندىقتىڭ اۋماعىن كەڭەيتۋدى جالعاستىردى. وسىنداي احۋالعا بايلانىستى قازاقتارعا قارسى ۇلكەن سوعىس شارالارى جۇرگىزىلگەن جوق.

بۇل كەزدە قازاق حاندىعىندا جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانىپ، ەل تۇرمىسى قالىپتى كۇيگە ءتۇسىپ قالعان. مايدان دالاسىندا قازا تاپقان سالقام جاڭگىر ارۋاعىنا ءتيىستى قۇرمەت كورسەتىلىپ، قوجا احمەت ياسساۋي مازارى كەشەنىندەگى اتا-بابالارى جانىنا – قازاق حاندارى پانتەونىنا جەرلەندى. قازاق ەلى باسشىلىعىنا 16-شى عاسىرداعى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» بەلگىلەگەن مەريتوكراتيالىق تارتىپكە سايكەس، مۇراگەرلىك جولمەن ەمەس، سۇلتاندار اراسىنان حالىق الدىنداعى بەدەلىنە وراي لايىقتى تۇلعا تاڭدالىپ،  جاڭا حان سايلاندى. تاققا وتىرعان – باتىر سۇلتان بولاتىن. سالقام جاڭگىر قۇزىرىنداعى اسكەري قىزمەتىمەن، ەرلىگىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن، ۇستامدى اقىلىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەل اۋزىنا ىلىگىپ جۇرگەن سۇلتان. ول دا جانىبەك حاننىڭ ۇرپاعى. جانىبەك حاننىڭ كىشى ۇلى وسەكە سۇلتاننان تاراعان بۋىن وكىلى، بولەكەي سۇلتاننىڭ ۇلى ەدى. (اراعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سالىپ، وسەكە تارماعىنا جاتاتىن،  بولەكەيدەن تاراعان تاعى ءبىر كەزەكتى جوشىلىق سۇلتان ابىلقايىر دا حان بولادى. ول شىڭعىس–جوشى اۋلەتى ىشىندەگى حان تاعىنا وتىرعان ابىلقايىر اتتى ەكىنشى ادام بولاتىن، سوندىقتان، تاريحتا «كوشپەندى وزبەك حاندىعى»، «ابىلقايىر حاندىعى» اتالعان 15-ءشى عاسىرداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءامىرشىسىن ءبىرىنشى ابىلقايىر، ال 18-ءشى عاسىردا تاريحي ارەنادا قازاق اتىمەن ارەكەت ەتكەن مەملەكەتتىك بىرلەستىك قايراتكەرىن ەكىنشى ابىلقايىر دەۋ ورىندى بولماق).

باتىر حان جيىرما سەگىز جىل حان تاعىندا وتىردى. بۇل كەزەڭدە ءداستۇرلى ەكونوميكاسىن، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىعىن، مادەني تىنىس-تىرشىلىگىن دامىتىپ، ەل ءىشى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تىنىش زاماندى باستان كەشتى. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ىشكى جاعدايلارىنا بايلانىستى جوڭعارلار تاراپىنان قازاق ەلىنە ەلەۋلى قاتەر توندىرەرلىكتەي شاپقىنشىلىق جاسالعان جوق.  وسى شاقتا ويراتتاردىڭ تورعاۋىت تايپاسى – قالماقتار – ۇلى دالانىڭ باتىسىنا بەكەم قونىس تەپكەن. ورىس پاتشالىعى اسكەرىمەن بىرلەسىپ، نوعايلاردى تاريحي مەكەنىنەن قىرىمعا جانە كاۆكازعا ىعىستىرۋعا قاتىسقان. ولار وڭتۇستىكتەگى  تەرەكتەن تەرىستىكتەگى ساماراعا، باتىستاعى دوننان شىعىستاعى جايىققا دەيىن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. سول عاسىردىڭ ورتاسىندا وسى قالماقتارعا شىعىستاعى ويرات ۇلىستارىنان ءدۇربىت تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى كوشىپ كەپ قوسىلدى. (ولاردى ورىستار زەنگوريا، ياعني جوڭعاريا دەپ اتاعان). وسىلاي قاتارى كوبەيگەن قالماقتار سۋۆوروۆ اسكەرىنە قوسىلىپ، نوعايلاردى قىرىپ-جويۋدى جۇزەگە اسىرىستى. (قالماقتاردى جاڭا ولكەگە 1633 جىلى باستاپ كەلگەن حو-ورلۇك تايشىدان كەيىن حاندىقتى 1644 جىلى شۇكۇر-دايشىن، 1661 جىلى مونشاق باسقاردى، ال 1672 جىلى بيلىككە كەلگەن ايۋكە حان تاقتا جارتى عاسىردان استام وتىردى). ولار جەر-سۋىنا كوز الارتقان باسقىنشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن قازاقتار مەن باشقۇرتتاردى 1644–1661 جىلدارى پاتشا اسكەرىمەن بىرگە «جۋاسىتۋعا» تىكەلەي اتسالىسىپ تۇردى.

قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى قالانا باستاعان شاقتا ورىس مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىگىندە كازاكتار قاۋىمى (كازاچەستۆو) اتالعان الەۋمەتتىك توپ پايدا بولعان.  ولار اۋەلدە بيلىككە باعىنباي قاشىپ جۇرگەندەردەن قۇرالعان-دى. ودان،  تەز قاتارى كوبەيىپ،  ەدىل بويىندا قاراقشىلىقپەن شۇعىلدانعان دا، كوپ ۇزاماي پاتشالىقتىڭ شەكاراسىن تۇركىلەردىڭ جەر-سۋىن باسىپ الۋ جولىمەن كەڭەيتۋدىڭ العى شەبىنە شىققان.

(ورىس كازاكتارى ءوز اتالىمىن قازاقتاردان العانى داۋسىز. «قازاق» ءسوزى، تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، التىنوردالىقتار سوققان تەڭگەلەردە بەدەرلەنگەن، ايگىلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» جازىلعان، ياعني قازاقتار مەملەكەتتىلىگىن ەرتەدەن كەلە جاتقان كونە تۇركىلىك اتاۋىن جالاۋ ەتۋ ارقىلى جاڭا ساپالىق بەلەسكە كوتەرگەن. ال «ەركىن ادام» رەتىندە تۇزىلگەن ورىس كازاكتارى كوپ ۇزاماي اگرەسسياشىل پاتشالىقتىڭ وڭ قولىنا اينالىپ، قازاقتاردى جاۋلاۋ شارالارىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى).

1580 جىلى كازاكتار توعىز جول تورابىندا تۇرعان ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى، نوعايلار مەن قازاقتاردىڭ استاناسى بولعان سارايشىق شاھارىن مۇلدەم قيراتىپ، توناپ كەتتى.  1582 جىلى ءسىبىر حاندىعىن جويۋعا جول اشىپ بەردى. سول 80-ءشى جىلدارى جايىق بويىن جاۋلاپ الا باستادى. 1584 جىلى جايىق پەن شاعان وزەندەرى اراسىنداعى تۇبەككە جايىق قالاشىعى (قازىرگى ورال) سالىندى. كازاكتار قاۋىمى 1591 جىلى پاتشا بيلىگىن مويىندايتىندىقتارى جونىندە رەسمي انت بەرىپ، جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋ ناۋقاندارىنىڭ العى شەبىندە، پاتشالىقتىڭ نەگىزگى سوققى بەرەتىن كۇشى قىزمەتىندە ءجۇردى. پاتشالىق سولاردى العا سالا وتىرىپ، سىبىرگە، قيىر شىعىسقا سۇعىنۋدى ساتىمەن جۇزەگە اسىردى. قوسىپ العان ۇلان-عايىر جەر-سۋىن يگەرۋگە كوشتى. (ورال كازاكتارى 1991 جىلى رەسەي پاتشاسىنا قىزمەت ەتە باستاعاندارىنىڭ 400-جىلدىعىن تويلاۋعا تىرىستى، الايدا قازاق جەرىن وتارلاۋدا كازاچەستۆو اتقارعان ءرول سانالارىندا سايراپ تۇرعان قازاق ۇلتتىق قوزعالىسى مۇشەلەرىنىڭ قاتاڭ قارسىلىعى ناتيجەسىندە  تويلاي المادى).  1640 جىلى جايىقتىڭ تەڭىزگە قۇيار تۇسىنا گۋرەۆ قالاشىعى سالىنىپ، بالىق اۋلاۋ كاسىپشىلىگى قولعا الىندى.

قازاق جەرىنە تەرىستىگىندەگى اگرەسسياشىل كورشىلەر تاراپتارىنان ءىرى شاپقىنشىلىق جاسالعان جوق. تيىسىنشە، باتىر حان باسقارعان قازاق حاندىعىنىڭ ورىس پاتشالىعىمەن وسى كەزەڭدەگى قارىم-قاتىناستارى نەگىزىنەن ساۋدا-ايىرباس بايلانىستارىن دامىتۋ سيپاتىندا ءوربىدى. قازاق جەرى ارقىلى ورىس كوپەستەرىنىڭ كەرۋەندەرى ورتا ازيا ەلدەرىنە ءجيى وتە باستادى. قازاقتاردىڭ وڭتۇستىكتەگى بۇحار حاندىعىمەن قارىم-قاتىناستارى دا بەلگىلى دارەجەدە دوستىق راۋىشتە دامىدى. بۇل جىلدارى بۇحارادا اشتارحاندىقتار اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى  نادىرمۇحاممەد حان (1642–1645) مەن ونىڭ ۇلى ابدالازيز حاننىڭ (1645–1680) بيلىگى جالعاسىپ جاتقان.

وسىنداي احۋالدا قازاق ەلى نەگىزىنەن تىنىشتىقتا، بەيبىت ءومىر كەشتى.

ال جوڭعار حاندىعىندا تاققا تالاسۋىن قويماعان ەردەني باتىر قونتايشىنىڭ ۇلكەن ۇلدارى تسەتسەن تايشى مەن تسزوتبا باتىر 1670 جىلى، اقىرى، سەنگە قونتايشىنى ولتىرەدى. ەل بيلىگىن تسەتسەن حان قولعا الادى.

وسى جاعدايدا سەنگەنىڭ ءىنىسى گالدان تاق ءۇشىن كۇرەسپەككە بەل بۋىپ، تيبەتتەگى دالاي-لامادان ءوزىنىڭ ءدىني مارتەبەسىنەن بوسانۋعا رۇقسات سۇرايدى. ول جاستايىنان زايا-پانديتانىڭ باتاسىن الىپ، تيبەتتە وقىعان، بۋدديزم ءىلىمى سوڭىنا تۇسكەن، عىلىمي دارەجە العان ءدىندار ەدى. دالاي-لاما  وعان زايا-پانديتانىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى رەتىندە قاراپ، تاققا وتىرعان اعاسى سەنگەنىڭ جانىندا ءدىني قىزمەت اتقارۋ ءۇشىن جوڭعارياعا قايتارعان بولاتىن. مۇندا كەلگەلى گالدان از ۋاقىتتا بۋددالىق ءۇش حرام سالىپ، ءۇش موناستىر مەكتەبىن اشقان بولاتىن. دالاي-لاما ونىڭ ءدىن تاراتۋشىلىق قىزمەتى ءامىرشى لاۋازىمىنا قول جەتكىزگەن جاعدايدا مۇلدەم پارمەندى بولاتىنىن دىتتەپ، وتىنىشىنە ساي، تىكەلەي ءدىني مىندەتتەرىنەن ازات ەتەدى.

ءسويتىپ گالدان تاق تالاسىنا بىلەك سىبانا قويىپ كەتەدى. كەزىندە سەنگەنىڭ تاققا وتىرۋىنا كومەكتەسكەن الاشان ويراتتارىنىڭ ءامىرشىسى وچيرتۋ-تسەتسەنمەن بىرلەسە قيمىلداپ، جاساق جيادى. حاندىقتاعى بيلىكتى باسىپ العان تسەتسەن حاننىڭ اسكەرىمەن شايقاسادى. جەڭىسكە جەتىپ، تسەتسەندى ولتىرەدى. تسزوتبانى ەلدەن قۋادى. ودان، وزىنە قارسى شىققان ىنىلەرى – سەنگەنىڭ ۇلدارى سونوم-رابدان مەن تسەۆان-رابداندى جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. العاشقىسى ۋلانىپ ولەدى، ەكىنشىسى ەدىل بويىنداعى قالماق حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى، ناعاشىسى ايۋكەگە قاشادى.

الايدا ىشكى قارسىلىقتار باسەڭدەمەيدى، ءتىپتى ۇدەي تۇسەدى. گالدان قونتايشىنىڭ ىقپالىنىڭ ارتا تۇسۋىنەن وچيرتۋ-تسەتسەن دە قاۋىپتەنگەن. گالداننىڭ تاققا وتىرۋىنا ءوزى كومەكتەسكەنىنە جانە قىزى انۋدى وعان تۇرمىسقا بەرگەنىنە قاراماستان، ەندى وعان – ءوزىنىڭ كۇيەۋبالاسىنا قارسى شىعىپ، ونىڭ قونتايشى بولۋىنا نارازى توپپەن بىرىگەدى.

دەگەنمەن 1677 جىلى گالدان قونتايشى بارلىق قارسىلاستارىن جەڭىپ (كەيبىرى قازا تابادى، بىرەۋلەرى قىتايعا قاشادى), ءوزىنىڭ بارلىق ويرات يەلىكتەرىندەگى باستى امىرشىلىك جاعدايىن مويىنداتىپ بەكىتىپ الادى. وسى وقيعاعا بايلانىستى، دالاي-لاما وعان سول جىلى حان مارتەبەسىن بەرەدى. سوندا گالدان حان 1640 جىلعى «دالالىق زاڭدار جيناعىنا» ءوزىنىڭ العا قويعان ماقساتتارىنا سايكەس تولىقتىرۋلار جاسايدى. ىشكى ساياسي جاعدايدى وسىلايشا ءبىرشاما رەتكە كەلتىرەدى. سودان سوڭ  رەسەيمەن ساۋدا جانە ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن دامىتادى. سوسىن كورشى ەلدەرگە كوز الارتا باستايدى. شىعىس تۇركىستانعا (موعولستانعا) 1679 جىلدان بىرنەشە اسكەري جورىق جاساپ، اقىرى ونى جوڭعارياعا تولىق قوسىپ الادى. سول جاعدايدى – بۋدديزم ءدىنىن ۇستاناتىن ويراتتاردىڭ «دىنسىزدەردى» (مۇسىلمانداردى) باعىندىرعانىن ەسكەرىپ، دالاي-لاما وعان بوشوگتۋ (ياعني «شاپاعاتقا بولەنگەن») مارتەبەسىن بەرەدى.

جوڭعارياداعى نەگىزگى قارسىلاستارىن جەڭىپ، جەرىن كەڭەيتكەن، ورتالىق بيلىكتى نىعايتقان گالدان بوشوگتۋ حان ەندى قازاق ەلىنە شاپقىنشىلىق جاساۋعا دايىندالادى…

سونىمەن، سالقام جاڭگىردەن كەيىن ەل بيلەگەن بولات حاننىڭ كەزىندە مەملەكەتكە بولاشاقتا قاۋىپ توندىرەتىن جاعدايلار جان-جاقتىڭ بارىندە (تەرىستىك-باتىس، تەرىستىك، شىعىس) بىرتىندەپ ورناي باستاعان، دەگەنمەن ەش جاقتان اشىق جاۋلىق كورسەتىلە قويماعان ەدى.  قازاق حاندىعىنىڭ باستى جاۋى سانالاتىن جوڭعاريا تىنىشتىق ساقتاپ تۇرعان. ويتكەنى ول، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  ءوز ىشىندە كۇردەلى ساياسي جاعدايدى، شيەلىنىسى مول ساياسي داعدارىستى باستان كەشىپ جاتقان. سوندىقتان دا كوشپەندى ەكى ەل اراسىندا ەلەۋلى سوعىس بولعان جوق-تىن. كوپ جىلدار بويى قازاق ەلىندە تىنىش زامان ورناپ تۇرعان. ادەتتە تاۋكە حان ەسىمىنە ورايلاستىرىلاتىن وسىناۋ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان»  كەزەڭى سول بولات حان تاقتا وتىرعان جيىرما سەگىز بەيبىت جىلعا سايكەس كەلەدى.

تاۋكە حان مەملەكەت ىشىندە ورنىعىپ قالعان وسى الاڭسىز جاقسى ءداۋىردى جالعاستىرۋعا ءتيىس ەدى. بىراق ولاي بولمادى. ول تاققا وتىرعان 1680 جىلى قازاق ەلىندەگى مامىراجاي تىنىشتىقتى جوڭعار ءامىرشىسى گالدان بوشوگتۋ حان بۇزدى…

(جالعاسى بار)


بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى

پىكىرلەر