Elimizdiń bas basylymy «Egemen Qazaqstanda» (№15 (28743), 26 qańtar, 2016) belgili aqyn Ábýbákir Qaırannyń «Ulttyń ekken egini. Ol – uranyn ulyqtap, týyn kóteretin urpaǵy» atty kólemdi maqalasy jarııalanǵan eken. Maqalany bir demmen oqyp shyǵyp oıǵa qaldyq, izin sýytpaı qolymyzǵa qalam alyp, materıalda kóterilgen ózekti máselelerdiń birine óz pikirimizdi bildirýdi jón kórdik.
Rasynda, urpaq taǵdyryna jaýapty ekendigin jıi esten shyǵaryp alamyz. Ótirik deseńiz, jappaı sany artqan tastandy balalardy, óz-ózine qol jumsaǵan jetkinshekterdi, ózimen qoımaı, sábıleriniń sanasyn dinmen ýlaǵan ata-analardy alǵa tartsaq ta jetkilikti. Áli ózindik dúnıetanymy qalyptaspaǵan jas balalardy aqparattyq qorǵaý máselesi múlde jolǵa qoıylmaǵan. Máselenkı, ınternet jelisinde «Isa Másih merekesi», «Jańa Qojanasyr» tárizdi sheteldik qarajatqa túsirilgen dinı mándegi, qazaq tilindegi, balalarǵa arnalǵan anımaııalyq fılmder órip júr. «Qazaqsha mýltfılmder» dep izdeý tetigin bassańyz, qazaq ertegilerimen qatar osyndaı dúnıeler de qaptap shyǵady. Ata-ana úıdegi túrli jumyspen aınalysyp júrip, «Iýtýb» ınternet jelisinde birinen keıin biri kezektesip berilip jatatyn mýltfılmderdiń mán-mazmunyn tekserip otyrmaıdy. Bala jylamasa, jumysqa kedergi jasap, aıaqqa oralmasa bolǵany…
Mektepti bitirip, ómir jolyna jańa qadam basqan jas tolqyn qalaǵa kelgende aldynan negizinen eki aıryq jol turady. Biri túngi klýb aralap, jeńil júriske túsý, ekinshisi dinı aǵymdardyń jetegine erý. Bul eki baǵyttan otbasynda ulttyq tárbıe alǵan jas órender ǵana aman qalýy múmkin. Biraq, olardyń óziniń tanym-túsinigi tolyq qalyptaspaǵandyqtan, «áıteýir, atalarymyz ustanǵan musylman dini ǵoı», dep ıslamnyń ishindegi radıkaldy aǵymdardyń qurǵan qaqpanyna iligip jatady. Sabaq bastalatyn qyrkúıek aıynan bastap ınternat, kolledj, ýnıversıtet jataqhanalarynda Máýlit, Oraza (aýyzashar), Qurban aıt jáne taǵy basqa dinı merekelerdi syltaý etip teris aǵymdar stýdentterdi jymysqy maqsattaryna tartý baǵytynda astyrtyn jumystar júrgizedi. Jany jaqsylyqqa qumar jastardyń alyp-ushqan taza kóńilin basqa arnaǵa buryp, ataǵy aspandaǵan tulǵalardyń «meıirimimen», «shapaǵatymen» baýyrǵa basady. Jaqsy men jamandy tolyq aıyra almaıtyn balalar jalǵan dinge aırandaı uıyp, senedi. Al biz osyndaı keri baǵyttaǵy dinı nasıhattarǵa qarsy qandaı sharalar uıymdastyryp jatyrmyz? Eshqandaı… Olar qarajattary shash-etekten, qysylǵandarǵa qamqor bola alady, asta-tók dastarqan jaıady… Biz bolsa, «sen tımeseń, men tıme, badyraq kózdiń» keıpinen arylar emespiz. Ózimizge kesiri tımese de, bolashaq urpaq sorlaıtyndyǵyn nege túısinbeımiz?
Osy kúnge deıin jastardy aqparattyq qorǵaý baǵytynda júıeli jumys joq. Bir kezderi «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi» qoǵamdyq qory ýnıversıtetterde tarıhshylarmen, etnograftarmen kezdesýler ótkizip, ulttyq sanany oıatýǵa tyrysqan edi. «Jalǵyzdyń úni, jaıaýdyń shańy shyqpas» degendeı, qoldaý joq bolǵan soń ol taraptaǵy jumys toqtap qaldy. Týra osy qoǵamdyq qor dástúrli án konertterin ótkizý arqyly jastardyń sanasyna Birjan sal, Aqan seri, Muhıt, Jaıaý Musa, Úkili Ybyraı, Balýan Sholaq tárizdi tulǵalardy sińirýge tyrysyp keledi. Olardyń qaıratkerligin, ónerpazdyǵyn jas tolqynǵa úlgi etýge ájeptáýir kúsh jumsaldy. Osy jobany qolǵa alǵan jastardyń jetekshisi retinde aıtarymyz, ýnıversıtetterde ári aqyn, ári ánshi, ári kompozıtor bolǵan uly tulǵalardyń esimin ómirinde estimegen jas tolqyn ósip kele jatqandyǵyn baıqadyq. Máselen, ózimizden «Aqan seri degen kim?», «Muhıt degen qandaı ánshi?» dep suraýshylar kóp boldy. Esesine, ózimizdiń ulttyq klassıkalyq ónerimizdi mensinbeıtin elimizdiń teleefırlerin jartylaı jalańash estradalyq ánshiler jaýlap aldy. Ulttyq qundylyqtardyń ornyn arzan, jeńil dúnıeler, rýhanı azyp-tozý basty. Dástúrli án-kúı óneriniń ókilderi de bir kúndi bir kúnge áreń jalǵap júr. Olardy jumyspen qamtýǵa baǵyttalǵan memlekettik baǵdarlama joq. Endi qazaqtyń klassıkalyq ulttyq óneriniń qalaısha kósegesi kógeredi?
1920-1930 jyldardaǵy asharshylyq jáne repressııa kezinde halqymyzdyń 70 paıyzǵa jýyǵy qyrylyp ketkendigi búginde aıqyndalyp otyr. Qyrylǵandardyń ornyna ózge ulttardy qonystandyryp, tegi belgisiz dúbára halyq jasaý jospary bolǵan edi. Ultaralyq neke nasıhattalyp, el óziniń ata-baba jolynan aınyp, tilin, dilin umytýǵa shaq qaldy. Asharshylyqty kórgen adamnyń ashqaraq, ezgini kórgen kisiniń búkpenshek bolýy da zańdy. Biraq, endi egemen el boldyq qoı?! Joǵaryda aıtylǵan asharshylyq halyq jadynda beısanaly túrde jasyrynyp kele jatqanyn ańǵarý qıyn emes. Qaltalylardan qaıyr joq, ult múddesine qyzmet etýdi basty maqsat tutpaıdy. Qara basynyń, qazan-oshaǵynyń qamynan asa almaıdy. Osyndaıda keshegi Alashorda úkimetin qarjylandyrǵan aýqattylar qaıda ketken dersiz. Iá, sol ashtyq sanamyzdy ábden sansyratyp jibergen-aý, ashqaraqtanyp opyryp jeı beretinimiz sonsha, ishimiz jarylyp jatsa da, aýzymyz «kúısep» jatatyn jaıǵa jettik. Rýhanııat pen ekonomıka – halyqtyń qos qanatyndaı. Birinsiz biriniń kúni joq.
Shetelderde áýlettiler qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralasady. Kompanııalarynyń qasynan qoǵamdyq qor quryp, túrli ǵylym-bilim, áleýmettik-rýhanı baǵyttar boıynsha demeýshilikter kórsetedi. Qorlardyń shamasy jete bermeıtin úlken strategııalyq jobalardy ǵana memleket óz moınyna alady. Batys elderinde demeýshilik jasaıtyn qorlar arasynda básekelestik joǵary. Sondyqtan, árbir qundy ıdeıa jerde qalmaıdy. Bir qor ǵalymnyń oqýyn, ǵylymmen aınalysýǵa, is-saparyna qajetti qarajatty qamdasa, ekinshi qor otbasyn asyraýǵa qarjy bóledi. Sóıtip, alańsyz ǵylymmen aınalysýǵa jaǵdaı jasaıdy. Álbette, demeýshilik jasaǵany úshin ǵalymdarǵa salyqtan aıtarlyqtaı jeńildikter jasaıdy, sonyń arqasynda olar óz kompanııalaryn jaǵymdy jaǵynan jarnamalaıdy, ári ózderiniń qarajattarynyń ıgi maqsatqa jumsalyp jatqandyǵyna naqty kóz jetkizedi.
Bala tárbıesine baılanysty «Ulttyq mádenıet» pánin balabaqsha, mektep, joǵary oqý oryndaryna engizý týraly kópten beri bastama kóterip júrgen jaıymyz bar. Elimizge kelip jatqan jat aǵymdarǵa tosqaýyl bolatyn, qorǵanyshtyq ımmýnıtet qalyptastyryp qana qoımaı, jastardyń boıyndaǵy otanshyldyq sezimdi oıatyp, bolashaqta elge qyzmet etetin azamat ósirýdiń birden bir tıimdi tetigi osy der edik. Sonshalyqty baı muralarymyz bar. Al sol atadan qalǵan ıgilikterimizdi urpaq paıdasyna jaratýdyń jaıyn nege oılastyrmaımyz? Ókinishke qaraı, burynǵydaı balalarǵa rýhanı nár beretin ata-ájeler de kózden bulbul ushty. Bolsa da, óte sırek. Búgingi qoldanystaǵy salt-dástúrlerimiz bızneske aınalyp barady. Sebebi, maǵynasy umyt bolyp, tek syrtqy formasy ǵana saqtalǵan. Ishki mazmunyn, maqsatyn bilmegen soń árkim dástúrimizdi óz yńǵaıyna qaraı paıdalanýda… Eń birinshi, salt-dástúrlerimizdi ár balanyń jas deńgeıine saı oraılastyra otyryp oqýlyqtar jazyp, ádistemelik negizin qalaý kerek. Balabaqsha jáne bastaýysh mektep deńgeıinde etnografııalyq ataýlarmen, syrtqy pishinimen tanystyrý kózdelse, orta synypta salt-dástúrlerdiń maqsaty men mazmunyna toqtalýǵa bolady. Al joǵary oqý oryndaryna barǵanda olardyń fılosofııalyq máni men shyǵý tarıhy týraly oqýlyqtar jazylý kerek.
Óz-ózine senbegen adamnyń qolynan eshnárse kelmeıdi. Týra solaı tutas ult ta óz bolashaǵyna, óz ata-babasynyń qany búlkildegen teginiń dara bolmysyna senbeı uly ister atqara almaıdy. Elbasy N.Nazarbaevtyń: «Rýhy bıik halyq uly ister atqarady», deýiniń mánisi osynda.
Jylqynyń eń alǵash qazaq jerinde úıretilgenin, úzeńgi men ertoqymnyń, shalbar men ysqyrma jebeni at úsindegi kóshpelilerdiń oılap tapqanyn árbir jas óren maqtanyshpen aıtatyn bolýy tıis. Kóshpeli ata-babalarymyzdyń álemdik órkenıetke qosqan úlesi óte zor. Ol baǵytta júıeli zertteýler júrgizip qana qoımaı, ultymyzdyń upaıyn túgendeıtindeı anyqtalǵan tyń derekterdi jas urpaq sanasyna sińirýdiń joldaryn qarastyrýymyz kerek. Myńjyldyqtar buryn ata-babamyz oılap tapqan dóńgelek órkenıetti órge tartqan eń alǵashqy tehnologııalyq qural bolǵanyn jastar bile me eken? Ókinishke oraı, oqýlyqtarda mundaı rýhty kóteretin derekter joqtyń qasy. Óz ata-babasynyń erligin bilmeıtin jas sarbaz eldi qalaı qorǵaıdy? Óz ultynyń ótkeninen habarsyz, qanshama babalarynyń ózi úshin janpıdaǵa barǵanyn sezinbeıtin jas óren bolashaq urpaqqa qalaı qyzmet etedi?
Asanqaıǵy jyraý: «Ishte jatqan asyl sóz, sher tolqytsa, shyǵady» deıdi. Ábýbákir Qaırannyń ataýly maqalasy ishtegi sherdi qozǵady, sóıtip, júrektegi sózimizdi jaıyp saldyq. Sóz sońynda aıtarymyz, kóshpeli babalarymyz urpaǵyn ómiriniń jalǵasy retinde qaraǵan, rýhanı jáne materıaldyq turǵyda teń dárejede qamtamasyz etken. Biz de babalardyń sara jolymen júrsek, qatelespeıtinimiz anyq.
Arman ÁÝBÁKIR,
PhD doktorant,
«Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi»
qoǵamdyq qorynyń tóraǵasy,
"Egemen Qazaqstan".
