ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمى «ەگەمەن قازاقستاندا» (№15 (28743), 26 قاڭتار، 2016) بەلگىلى اقىن ابۋباكىر قايراننىڭ «ۇلتتىڭ ەككەن ەگىنى. ول – ۇرانىن ۇلىقتاپ، تۋىن كوتەرەتىن ۇرپاعى» اتتى كولەمدى ماقالاسى جاريالانعان ەكەن. ماقالانى ءبىر دەممەن وقىپ شىعىپ ويعا قالدىق، ءىزىن سۋىتپاي قولىمىزعا قالام الىپ، ماتەريالدا كوتەرىلگەن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە ءوز پىكىرىمىزدى ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىك.
راسىندا، ۇرپاق تاعدىرىنا جاۋاپتى ەكەندىگىن ءجيى ەستەن شىعارىپ الامىز. ءوتىرىك دەسەڭىز، جاپپاي سانى ارتقان تاستاندى بالالاردى، ءوز-وزىنە قول جۇمساعان جەتكىنشەكتەردى، وزىمەن قويماي، سابيلەرىنىڭ ساناسىن دىنمەن ۋلاعان اتا-انالاردى العا تارتساق تا جەتكىلىكتى. ءالى وزىندىك دۇنيەتانىمى قالىپتاسپاعان جاس بالالاردى اقپاراتتىق قورعاۋ ماسەلەسى مۇلدە جولعا قويىلماعان. ماسەلەنكي، ينتەرنەت جەلىسىندە «يسا ءماسىح مەرەكەسى»، «جاڭا قوجاناسىر» ءتارىزدى شەتەلدىك قاراجاتقا تۇسىرىلگەن ءدىني ماندەگى، قازاق تىلىندەگى، بالالارعا ارنالعان انيماتسيالىق فيلمدەر ءورىپ ءجۇر. «قازاقشا مۋلتفيلمدەر» دەپ ىزدەۋ تەتىگىن باسساڭىز، قازاق ەرتەگىلەرىمەن قاتار وسىنداي دۇنيەلەر دە قاپتاپ شىعادى. اتا-انا ۇيدەگى ءتۇرلى جۇمىسپەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، «يۋتۋب» ينتەرنەت جەلىسىندە بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەزەكتەسىپ بەرىلىپ جاتاتىن مۋلتفيلمدەردىڭ ءمان-مازمۇنىن تەكسەرىپ وتىرمايدى. بالا جىلاماسا، جۇمىسقا كەدەرگى جاساپ، اياققا ورالماسا بولعانى…
مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ءومىر جولىنا جاڭا قادام باسقان جاس تولقىن قالاعا كەلگەندە الدىنان نەگىزىنەن ەكى ايرىق جول تۇرادى. ءبىرى تۇنگى كلۋب ارالاپ، جەڭىل جۇرىسكە ءتۇسۋ، ەكىنشىسى ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىنە ەرۋ. بۇل ەكى باعىتتان وتباسىندا ۇلتتىق تاربيە العان جاس ورەندەر عانا امان قالۋى مۇمكىن. بىراق، ولاردىڭ ءوزىنىڭ تانىم-تۇسىنىگى تولىق قالىپتاسپاعاندىقتان، «ايتەۋىر، اتالارىمىز ۇستانعان مۇسىلمان ءدىنى عوي»، دەپ يسلامنىڭ ىشىندەگى راديكالدى اعىمداردىڭ قۇرعان قاقپانىنا ىلىگىپ جاتادى. ساباق باستالاتىن قىركۇيەك ايىنان باستاپ ينتەرنات، كوللەدج، ۋنيۆەرسيتەت جاتاقحانالارىندا ءماۋلىت، ورازا (اۋىزاشار), قۇربان ايت جانە تاعى باسقا ءدىني مەرەكەلەردى سىلتاۋ ەتىپ تەرىس اعىمدار ستۋدەنتتەردى جىمىسقى ماقساتتارىنا تارتۋ باعىتىندا استىرتىن جۇمىستار جۇرگىزەدى. جانى جاقسىلىققا قۇمار جاستاردىڭ الىپ-ۇشقان تازا كوڭىلىن باسقا ارناعا بۇرىپ، اتاعى اسپانداعان تۇلعالاردىڭ «مەيىرىمىمەن»، «شاپاعاتىمەن» باۋىرعا باسادى. جاقسى مەن جاماندى تولىق ايىرا المايتىن بالالار جالعان دىنگە ايرانداي ۇيىپ، سەنەدى. ال ءبىز وسىنداي كەرى باعىتتاعى ءدىني ناسيحاتتارعا قارسى قانداي شارالار ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز؟ ەشقانداي… ولار قاراجاتتارى شاش-ەتەكتەن، قىسىلعاندارعا قامقور بولا الادى، استا-توك داستارقان جايادى… ءبىز بولسا، «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە، بادىراق كوزدىڭ» كەيپىنەن ارىلار ەمەسپىز. وزىمىزگە كەسىرى تيمەسە دە، بولاشاق ۇرپاق سورلايتىندىعىن نەگە تۇيسىنبەيمىز؟
وسى كۇنگە دەيىن جاستاردى اقپاراتتىق قورعاۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىس جوق. ءبىر كەزدەرى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورى ۋنيۆەرسيتەتتەردە تاريحشىلارمەن، ەتنوگرافتارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، ۇلتتىق سانانى وياتۋعا تىرىسقان ەدى. «جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەندەي، قولداۋ جوق بولعان سوڭ ول تاراپتاعى جۇمىس توقتاپ قالدى. تۋرا وسى قوعامدىق قور ءداستۇرلى ءان كونتسەرتتەرىن وتكىزۋ ارقىلى جاستاردىڭ ساناسىنا ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق ءتارىزدى تۇلعالاردى سىڭىرۋگە تىرىسىپ كەلەدى. ولاردىڭ قايراتكەرلىگىن، ونەرپازدىعىن جاس تولقىنعا ۇلگى ەتۋگە اجەپتاۋىر كۇش جۇمسالدى. وسى جوبانى قولعا العان جاستاردىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ايتارىمىز، ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءارى اقىن، ءارى ءانشى، ءارى كومپوزيتور بولعان ۇلى تۇلعالاردىڭ ەسىمىن ءومىرىندە ەستىمەگەن جاس تولقىن ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن بايقادىق. ماسەلەن، وزىمىزدەن «اقان سەرى دەگەن كىم؟»، «مۇحيت دەگەن قانداي ءانشى؟» دەپ سۇراۋشىلار كوپ بولدى. ەسەسىنە، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كلاسسيكالىق ونەرىمىزدى مەنسىنبەيتىن ەلىمىزدىڭ تەلەەفيرلەرىن جارتىلاي جالاڭاش ەسترادالىق انشىلەر جاۋلاپ الدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ورنىن ارزان، جەڭىل دۇنيەلەر، رۋحاني ازىپ-توزۋ باستى. ءداستۇرلى ءان-كۇي ونەرىنىڭ وكىلدەرى دە ءبىر كۇندى ءبىر كۇنگە ارەڭ جالعاپ ءجۇر. ولاردى جۇمىسپەن قامتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما جوق. ەندى قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ۇلتتىق ونەرىنىڭ قالايشا كوسەگەسى كوگەرەدى؟
1920-1930 جىلدارداعى اشارشىلىق ءجانە رەپرەسسيا كەزىندە حالقىمىزدىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قىرىلىپ كەتكەندىگى بۇگىندە ايقىندالىپ وتىر. قىرىلعانداردىڭ ورنىنا وزگە ۇلتتاردى قونىستاندىرىپ، تەگى بەلگىسىز ءدۇبارا حالىق جاساۋ جوسپارى بولعان ەدى. ۇلتارالىق نەكە ناسيحاتتالىپ، ەل ءوزىنىڭ اتا-بابا جولىنان اينىپ، ءتىلىن، ءدىلىن ۇمىتۋعا شاق قالدى. اشارشىلىقتى كورگەن ادامنىڭ اشقاراق، ەزگىنى كورگەن كىسىنىڭ بۇكپەنشەك بولۋى دا زاڭدى. بىراق، ەندى ەگەمەن ەل بولدىق قوي؟! جوعارىدا ايتىلعان اشارشىلىق حالىق جادىندا بەيسانالى تۇردە جاسىرىنىپ كەلە جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قالتالىلاردان قايىر جوق، ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋدى باستى ماقسات تۇتپايدى. قارا باسىنىڭ، قازان-وشاعىنىڭ قامىنان اسا المايدى. وسىندايدا كەشەگى الاشوردا ۇكىمەتىن قارجىلاندىرعان اۋقاتتىلار قايدا كەتكەن دەرسىز. ءيا، سول اشتىق سانامىزدى ابدەن سانسىراتىپ جىبەرگەن-اۋ، اشقاراقتانىپ وپىرىپ جەي بەرەتىنىمىز سونشا، ءىشىمىز جارىلىپ جاتسا دا، اۋزىمىز «كۇيسەپ» جاتاتىن جايعا جەتتىك. رۋحانيات پەن ەكونوميكا – حالىقتىڭ قوس قاناتىنداي. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق.
شەتەلدەردە اۋلەتتىلەر قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسادى. كومپانيالارىنىڭ قاسىنان قوعامدىق قور قۇرىپ، ءتۇرلى عىلىم-ءبىلىم، الەۋمەتتىك-رۋحاني باعىتتار بويىنشا دەمەۋشىلىكتەر كورسەتەدى. قورلاردىڭ شاماسى جەتە بەرمەيتىن ۇلكەن ستراتەگيالىق جوبالاردى عانا مەملەكەت ءوز موينىنا الادى. باتىس ەلدەرىندە دەمەۋشىلىك جاسايتىن قورلار اراسىندا باسەكەلەستىك جوعارى. سوندىقتان، ءاربىر قۇندى يدەيا جەردە قالمايدى. ءبىر قور عالىمنىڭ وقۋىن، عىلىممەن اينالىسۋعا، ءىس-ساپارىنا قاجەتتى قاراجاتتى قامداسا، ەكىنشى قور وتباسىن اسىراۋعا قارجى بولەدى. ءسويتىپ، الاڭسىز عىلىممەن اينالىسۋعا جاعداي جاسايدى. البەتتە، دەمەۋشىلىك جاساعانى ءۇشىن عالىمدارعا سالىقتان ايتارلىقتاي جەڭىلدىكتەر جاسايدى، سونىڭ ارقاسىندا ولار ءوز كومپانيالارىن جاعىمدى جاعىنان جارنامالايدى، ءارى وزدەرىنىڭ قاراجاتتارىنىڭ يگى ماقساتقا جۇمسالىپ جاتقاندىعىنا ناقتى كوز جەتكىزەدى.
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى «ۇلتتىق مادەنيەت» ءپانىن بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا ەنگىزۋ تۋرالى كوپتەن بەرى باستاما كوتەرىپ جۇرگەن جايىمىز بار. ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان جات اعىمدارعا توسقاۋىل بولاتىن، قورعانىشتىق يممۋنيتەت قالىپتاستىرىپ قانا قويماي، جاستاردىڭ بويىنداعى وتانشىلدىق سەزىمدى وياتىپ، بولاشاقتا ەلگە قىزمەت ەتەتىن ازامات ءوسىرۋدىڭ بىردەن ءبىر ءتيىمدى تەتىگى وسى دەر ەدىك. سونشالىقتى باي مۇرالارىمىز بار. ال سول اتادان قالعان يگىلىكتەرىمىزدى ۇرپاق پايداسىنا جاراتۋدىڭ جايىن نەگە ويلاستىرمايمىز؟ وكىنىشكە قاراي، بۇرىنعىداي بالالارعا رۋحاني ءنار بەرەتىن اتا-اجەلەر دە كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. بولسا دا، وتە سيرەك. بۇگىنگى قولدانىستاعى سالت-داستۇرلەرىمىز بيزنەسكە اينالىپ بارادى. سەبەبى، ماعىناسى ۇمىت بولىپ، تەك سىرتقى فورماسى عانا ساقتالعان. ىشكى مازمۇنىن، ماقساتىن بىلمەگەن سوڭ اركىم ءداستۇرىمىزدى ءوز ىڭعايىنا قاراي پايدالانۋدا… ەڭ ءبىرىنشى، سالت-داستۇرلەرىمىزدى ءار بالانىڭ جاس دەڭگەيىنە ساي ورايلاستىرا وتىرىپ وقۋلىقتار جازىپ، ادىستەمەلىك نەگىزىن قالاۋ كەرەك. بالاباقشا جانە باستاۋىش مەكتەپ دەڭگەيىندە ەتنوگرافيالىق اتاۋلارمەن، سىرتقى پىشىنىمەن تانىستىرۋ كوزدەلسە، ورتا سىنىپتا سالت-داستۇرلەردىڭ ماقساتى مەن مازمۇنىنا توقتالۋعا بولادى. ال جوعارى وقۋ ورىندارىنا بارعاندا ولاردىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى مەن شىعۋ تاريحى تۋرالى وقۋلىقتار جازىلۋ كەرەك.
ءوز-وزىنە سەنبەگەن ادامنىڭ قولىنان ەشنارسە كەلمەيدى. تۋرا سولاي تۇتاس ۇلت تا ءوز بولاشاعىنا، ءوز اتا-باباسىنىڭ قانى ءبۇلكىلدەگەن تەگىنىڭ دارا بولمىسىنا سەنبەي ۇلى ىستەر اتقارا المايدى. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ: «رۋحى بيىك حالىق ۇلى ىستەر اتقارادى»، دەۋىنىڭ ءمانىسى وسىندا.
جىلقىنىڭ ەڭ العاش قازاق جەرىندە ۇيرەتىلگەنىن، ۇزەڭگى مەن ەرتوقىمنىڭ، شالبار مەن ىسقىرما جەبەنى ات ۇسىندەگى كوشپەلىلەردىڭ ويلاپ تاپقانىن ءاربىر جاس ورەن ماقتانىشپەن ايتاتىن بولۋى ءتيىس. كوشپەلى اتا-بابالارىمىزدىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى وتە زور. ول باعىتتا جۇيەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ قانا قويماي، ۇلتىمىزدىڭ ۇپايىن تۇگەندەيتىندەي انىقتالعان تىڭ دەرەكتەردى جاس ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. مىڭجىلدىقتار بۇرىن اتا-بابامىز ويلاپ تاپقان دوڭگەلەك وركەنيەتتى ورگە تارتقان ەڭ العاشقى تەحنولوگيالىق قۇرال بولعانىن جاستار بىلە مە ەكەن؟ وكىنىشكە وراي، وقۋلىقتاردا مۇنداي رۋحتى كوتەرەتىن دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. ءوز اتا-باباسىنىڭ ەرلىگىن بىلمەيتىن جاس سارباز ەلدى قالاي قورعايدى؟ ءوز ۇلتىنىڭ وتكەنىنەن حابارسىز، قانشاما بابالارىنىڭ ءوزى ءۇشىن جانپيداعا بارعانىن سەزىنبەيتىن جاس ورەن بولاشاق ۇرپاققا قالاي قىزمەت ەتەدى؟
اسانقايعى جىراۋ: «ىشتە جاتقان اسىل ءسوز، شەر تولقىتسا، شىعادى» دەيدى. ابۋباكىر قايراننىڭ اتاۋلى ماقالاسى ىشتەگى شەردى قوزعادى، ءسويتىپ، جۇرەكتەگى ءسوزىمىزدى جايىپ سالدىق. ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، كوشپەلى بابالارىمىز ۇرپاعىن ءومىرىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراعان، رۋحاني جانە ماتەريالدىق تۇرعىدا تەڭ دارەجەدە قامتاماسىز ەتكەن. ءبىز دە بابالاردىڭ سارا جولىمەن جۇرسەك، قاتەلەسپەيتىنىمىز انىق.
ارمان اۋباكىر،
PhD دوكتورانت،
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى»
قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى،
"ەگەمەن قازاقستان".
