Qazaqtyŋ bırtalai ru-taipalary özge de türkı taipalarymen bırge 15–16-şy ǧasyrlarda Sıbır handyǧy qūramynda bolatyn. 1563 jyly būl handyqty Şaiban äuletınen şyqqan Köşım han basqaruǧa kırısken. Osy şaqta handyq aumaǧy Ertıs, Tobyl özenderı alabynan Oral taularyna deiıngı keŋıstıktı alyp jatty. Ol äuelde Qazan handyǧymen şektesetın. Qaharly İvannyŋ Qazandy basyp aluyna bailanysty, Sıbır handyǧy endı Mäskeu patşalyǧymen şekaralas bolyp şyqty.
Mäskeu memleketınde alǧaşynda kışıgırım tūz käsıpşılıgın aşqan, sosyn ony tez keŋeitken, odan aŋ terısımen, özge de tauarlarmen sauda jasau jolymen ırı däulet jiǧan Stroganovtar käsıpkerlıkpen şūǧyldandy. Jan-jaqtan jūmysşylar şaqyryp, türlı qūrylystar salu arqyly özındık «memleket ışınde memleket» qūryp alǧan osynau ataqty käsıpkerler äuletınıŋ jerın şyǧys jaǧynan töngen «jabaiylar» şabuylynan jaldamaly qaruly jasaqtary qorǧaityn. Olar tek ielıktı qorǧaumen ǧana şektelmegen edı. Qaharly İoann patşanyŋ özınen bata alyp, Stroganovtar käsıpşılıgınıŋ jerın keŋeitu üşın, Tas beldeuden (Oraldan) asqan da, Sıbır handyǧynyŋ batysyndaǧy ielıgıne sūǧyndy. Bıraq jergılıktı qazaq ru-taipalarynyŋ taisalmai qaqtyǧysudan tartynbauyna, tıptı, jiı-jiı kerı şabuyldap körsetken qarsylyǧyna kezıktı. Sondyqtan, Mäskeudıŋ qoldauyna arqa süiegen atalmyş käsıpkerler Edıl boiynda qaraqşylyqpen şūǧyldanyp jürgen kazaktardan «patşalyqtyŋ şyǧys şekarasyn keŋeitu üşın» jaŋa küş jinady. Olardyŋ atamany Ermakqa ülken jasaq qūrǧyzyp, ony ot-qarumen, soǧysqa qajet barşa jaraqpen jabdyqtady. Söitıp kazaktardy «Sıbır patşalyǧyn baǧyndyryp, Orys Derjavasyna qosu üşın» joryq jasauǧa myqtap daiyndady.
Ermak jaqsy qarulanǧan 600 kazagımen Sıbır ämırşısı Köşım hannyŋ äskerbasylary bastaǧan jasaqtaryna qarsy 1581–1585 jyldary tabysty jaulauşylyq ūrystar jürgızdı. Ertıs, Ob özenderıne jetıp, handyqtyŋ ırı qalalaryn aldy. Sosyn Sıbırdegı soǧys barysyn, äskeri jetıstıkterın baian etıp, käsıpker Stroganov pen Qaharly İvan patşaǧa 1583 jyly jauşy jönelttı. Qaraqşy kazaktardyŋ orys jerın keŋeitken erlıkterıne dän riza patşa oǧan syiǧa qos dulyǧa jıberdı. Ermak dulyǧanyŋ ekeuın de basyna qabattap kiıp jürdı. Aqyry 1585 jylǧy jazda Köşım hannyŋ sarbazdary qolynan qaza tapty. (Qazaq ışınde saqtalǧan «Sätıbek batyr» jyry onyŋ ölımı jaiynan qyzyq derek beredı). Osy jyly Täuekel hannyŋ ınısı Oraz-Mūhamed sūltan Köşım handyǧyna kelgen. Ol ekı jyldan keiın ūstazy Qadyrǧali bimen bırge orys tūtqynyna tüsedı. Sol 1587 jyly Tobyl men Ertıstıŋ qūiylysyna orys patşalyǧynyŋ Sıbırdı jaulap aludaǧy basty ortalyǧy retınde Tobolsk qalasy salyna bastaidy.
Batpaq pen tartpaǧa ornalasqan şap-şaǧyn Mäskeu kniazdıgı künı keşe ydyraǧan imperiia (Altyn Orda, Joşy ūlysy, Ūlyǧ Ūlys) ornynda özımen qatar ūiysqan memlekettık qūrylymdardyŋ bırazyn bas-aiaǧy bır müşeldei uaqyt ışınde basyp aldy da, basqynşylyq aranyn aşa tüsıp, osylai, Joşy ūlysynyŋ ūlan-ǧaiyr aumaǧyna qojaiyn boluǧa ūmtyldy. (Patşalyqtyŋ tarihşylary mūny keiın «orys jerın jinau» retınde baǧalaidy. Būl baǧa ömırşeŋ bolyp şyǧady, sony jäne sol mäskeulık memlekettık qūrylymnyŋ otanşyldyqqa balaǧan küllı jaulauşylyq, basqynşylyq joryqtaryn eşkım terıstemeidı. Quatty Mäskeu memleketı küştınıŋ qūqymen ornyqtyrǧan bırjaqty ūǧymdar boiynşa, onyŋ ärbır jaŋa el-jūrtty basqynşylyqpen jaulap aluy sol jaŋa bodanyna jasaǧan qamqorlyǧy retınde nasihattalady jäne osy ūstanym ūrpaqtan ūrpaq auysqan saiyn jeke-dara, jalǧyz da dūrys şyndyq retınde sanaǧa bekem sıŋırıle beredı).
Sıbır handyǧyna 16-şy ǧasyrdyŋ soŋyna qarai orys jasaqtarymen bırge oirattardyŋ bır bölıgı (torǧauyttar) şabuyldar jasady. 1598 jyly Köşım han elınen kettı. Handyqty patşa äskerı tolyǧymen basyp aldy. Ertıs boiymen köterılgen torǧauyt-qalmaqtar bırtındep qazaq jerınıŋ terıstıgı arqyly Edılge qarai öttı. Edıldıŋ tömengı aǧysynda qazaqtarmen, noǧailarmen qaqtyǧystarǧa baryp, jaŋa jerge qonystandy. Keiın olar orys qyzmetın qabyl alyp, patşalyqtyŋ jauynger jasaǧyna ainalady (jasalǧan kelısımşarttar boiynşa, patşalyq qalmaqty – Edılge kelgen oiratty – öz bodany dep eseptedı, al olar kelısımşartty özderınşe tüsınıp, orystarmen tek uaqytşa äskeri odaq qūrdyq dep sanady).
Qalmaqtardyŋ öz otanynan köterıle köşuınıŋ sebebın tarih däl aita almaidy, yŋǧaiy, ışkı kikıljıŋderdıŋ üdei tüsuı saldarynan boluy yqtimal. 15-şı ǧasyrdyŋ ortasynda oirattar quaty artqan moŋǧol elın basqarǧan. Olardyŋ qytailarmen sauda qatynastaryna bailanysty ekı arada kikıljıŋder oryn alyp tūrdy da, aqyrynda oirat-qytai soǧysyn tudyrdy. Sonda monǧoldardyŋ ıs jüzındegı serkesı retınde moiyndalǧan oirat Esen taişy Qytaidy müldem jaulap aluǧa niettendı. Ol moŋǧoldyŋ Qūbylai han zamanyndaǧy Iýan imperiiasyn jaŋǧyrtudy oilaǧan edı. Sodan 20 myŋdyq moŋǧol-oirat äskerı qytaidyŋ jarty milliondyq orasan zor armiiasyn Tumu degen jerde tas-talqanyn şyǧaryp jeŋdı (qytai tarihynda ol oqiǧa «Tumu apaty» dep atalady). Qytai imperatory İn Szundy tūtqynǧa aldy. Sosyn Esen taişy äskeri qimyldy toqtatyp, qonysyna oraldy. Qorǧausyz qalǧan Beijiŋge şabuyl jasamady. İmperatordy qolǧa tüsıruınıŋ özı zor oqiǧa edı, sondyqtan Esen qytai jaǧymen asyqpai kelıssözder jürgızdı. Mol olja aludan dämelendı. Alaida Beijiŋ qorǧanysyn ūiymdastyrumen şūǧyldanyp jürgen jas ta jıgerlı qytai äskerbasy Iýi Szian jyǧylmady. Tez arada taqqa imperatordyŋ ınısın otyrǧyzdy. Söittı de, Esen taişynyŋ tūtqyn imperatordy satyp al degen ūsynysyn kerı qaqty. «İmperatordyŋ ömırınen el taǧdyry maŋyzdyraq» dep mälımdedı.
Jospary oryndalmaǧan Esen sätsız jürgızılgen kelıssözderden bırşama uaqyt ötkennen keiın, tūtqynynda otyrǧan qytai elbasyn bosatyp, elıne dostyq köŋıl-küimen şyǧaryp saldy. Odan, 1454 jyly, özın moŋǧol hany etıp sailatty. Ol äskeri qolbasşy retınde Min Qytaiyna auyr soqqy berıp, qytai imperatorynyŋ özın tūtqynǧa alǧan, Şyŋǧys hannan keiıngı däuırde töre emes äuletten tūŋǧyş ret Moŋgoliianyŋ qahany bolǧan asa körnektı tūlǧa edı. Alaida bükılmoŋǧol hany taǧynda Esen taişy bır jyl ǧana otyryp, öz elındegı qarsylastary qolynan 1455 jyly qaza tapty. Ol dünieden köşkennen keiın imperiiasy da ydyrai bastady. Şyǧystaǧy moŋǧoldar taipa-taipaǧa bölşektenıp, oirat imperiiasynan bölınıp kettı.
Qazaq handary oirat bileuşılerıne qarsy küreste osy şaqta jäne odan keiın de – 16-şy ǧasyrdyŋ orta şenı men onyŋ 2-şı jartysynda –olardan edäuır basym tüsıp otyrǧan. Öitkenı būl kezde oirattar eldıŋ öz ışındegı alauyzdyq saldarynan edäuır älsıregen bolatyn. Qazaqtardyŋ küştılıgı jäne olardyŋ oirattardy baǧyndyrǧany jaiynda Mäskeu patşasy Qaharly İoann öz elşısı arqyly bılıp otyrdy. 1594 jyly onyŋ ūly Fedor patşaǧa barǧan Täuekel hannyŋ elşısı de öz hanyn qazaqtar men qalmaqtardyŋ patşasy märtebesınde atady. Osyndai jaǧdailardyŋ nätijesınde, Esım hannyŋ tūsynda qazaq sūltandarynyŋ köbı oirat taipalarynyŋ yqtimal küş-quatyn elemegen edı.
Degenmen būl jäitke Esım han män berıp, eldı oirat taipalarynyŋ şapqynşylyǧynan qauıpsızdendıru şaralaryn oilastyrdy. Onyŋ saiasi köregendıgınıŋ, alystan boljaǧyştyǧynyŋ arqasynda qazaq jasaqtary oirattardy zalalsyzdandyratyn, qauıptıŋ aldyn alatyn soqqylar berdı. Soǧysta ainymaly tabysqa jetıp tūrǧan uaqytşa jeŋıster öz aldyna, Esım han oirat taipalaryn bıraz uaqyt özıne baǧyndyrdy da. Degenmen, būl üstemdık baiandy bolu üşın qazaq elın qūraityn ru-taipalardyŋ bırlıgın arttyra tüsu maŋyzdy edı. Mūny Esım han aiqyn ūqty. Onyŋ el basqarudy jetıldıru maqsatynda jasaǧan reformasy osynau asa qajet bırlıktı közdegen bolatyn.
16-şy ǧasyrdyŋ soŋynda oirattarda tört taipalyq bırlestık bar edı. Torǧauyttar Tabaǧataidan şyǧysqa qarai sozylǧan aimaqta, hoşouyttar qazırgı Ürımşı (köne Dihua) qalasynyŋ maŋyndaǧy audanda, dürbıtter Ertıstıŋ joǧarǧy aǧysy boiynda, chorostar Ilenıŋ bastauynda boldy. 1528 jyly Esım han dünie salǧan şamada oirat taipalarynyŋ bırıguge bet alǧan üderısı bastalǧan. Bırıgu üderısı qiian-keskı küres üstınde jürdı. Esen imperiiasynan bölıngen moŋǧol aimaqtaryn manchjurlar küşpen qosyp alǧan da, 1616 jyly Sin imperiiasyn qūrǧan. Osy imperiiamen keskılesken küres barysynda oirattar küş bırıktıru jolyn ızdedı. 20-şy jyldardyŋ soŋy men 30-şy jyldardyŋ bas kezınde oirattardyŋ bır bölıgı Ertıstıŋ oŋ jaǧasyna şoǧyrlana tüstı. Aqyry, «Tört Oirat odaǧy» ūiymdastyryldy. Ony «Tört Oirat memleketı» dep te ataǧan. Al ol ǧylym älemınde Joŋǧar handyǧy delınedı. (Qalmaq tılınen audarǧanda, «juŋ ǧar» – «sol qol, sol jaq qar» ūǧymyn beredı. Şyŋǧys hannyŋ kezınde oirattar moŋǧol äskerınıŋ sol qanatyn qūraǧan, sondyqtan da osy faktını jaŋa memlekettıŋ atauyna şyǧarudy hoş körse kerek. Handyqtyŋ jaŋa atauyna bailanysty, oirat pendelerı joŋǧarlar dep atala beredı. Oǧan deiın de solai aitylyp jüretın). Jaŋa joŋǧar memleketınıŋ 1635 jyly sailanǧan alǧaşqy ämırşısı Erdeni-Batyr qontaişy bırden qazaq jerıne jortuylǧa şyqty…
Joŋǧarlardyŋ jaŋa handyq qūrǧannan keiın qazaq jerın jaulap alu maqsatymen jürgızgen üzdıksız joryqtary Jäŋgır hannyŋ äskerbasy bolyp jürgen kezeŋıne sai keldı. Jäŋgır – Esım hannyŋ kışı ūly. Esım han 1628 jyldyŋ küzınde dünie salyp, Qoja Ahmet Iassaui kesenesı janyna qoiylǧannan keiın taqta bıraz jyl aǧasy Jänıbek otyrǧan, odan soŋ el bilıgı tızgının Jäŋgır alǧan bolatyn. Ol oirattarǧa qarsy şaiqastarǧa äkesımen bırge äldeneşe qatysqan, batyrlyǧymen közge tüsken, jekpe-jekterde salqynqandylyqpen qimyldap, ūdaiy jeŋıske jetıp kelgen (qalmaqta Jäŋgırdı jeŋetın batyr bolmaǧan), aǧasy handyq qūrǧan tūsta da äskerdıŋ bas qolbasşy bolǧan, ärı boiy alasa, tolyq denelılıgıne orai da Salqam Jäŋgır atalyp ketken körnektı tūlǧa edı. Ol oirattardyŋ qazaq elıne şapqynşylyq jasai beruınıŋ sebebın jaqsy bıletın…
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
