قازاقتىڭ ءبىرتالاي رۋ-تايپالارى وزگە دە تۇركى تايپالارىمەن بىرگە 15–16-شى عاسىرلاردا ءسىبىر حاندىعى قۇرامىندا بولاتىن. 1563 جىلى بۇل حاندىقتى شايبان اۋلەتىنەن شىققان كوشىم حان باسقارۋعا كىرىسكەن. وسى شاقتا حاندىق اۋماعى ەرتىس، توبىل وزەندەرى الابىنان ورال تاۋلارىنا دەيىنگى كەڭىستىكتى الىپ جاتتى. ول اۋەلدە قازان حاندىعىمەن شەكتەسەتىن. قاھارلى يۆاننىڭ قازاندى باسىپ الۋىنا بايلانىستى، ءسىبىر حاندىعى ەندى ماسكەۋ پاتشالىعىمەن شەكارالاس بولىپ شىقتى.
ماسكەۋ مەملەكەتىندە العاشىندا كىشىگىرىم تۇز كاسىپشىلىگىن اشقان، سوسىن ونى تەز كەڭەيتكەن، ودان اڭ تەرىسىمەن، وزگە دە تاۋارلارمەن ساۋدا جاساۋ جولىمەن ءىرى داۋلەت جيعان ستروگانوۆتار كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلداندى. جان-جاقتان جۇمىسشىلار شاقىرىپ، ءتۇرلى قۇرىلىستار سالۋ ارقىلى وزىندىك «مەملەكەت ىشىندە مەملەكەت» قۇرىپ العان وسىناۋ اتاقتى كاسىپكەرلەر اۋلەتىنىڭ جەرىن شىعىس جاعىنان تونگەن «جابايىلار» شابۋىلىنان جالدامالى قارۋلى جاساقتارى قورعايتىن. ولار تەك يەلىكتى قورعاۋمەن عانا شەكتەلمەگەن ەدى. قاھارلى يوانن پاتشانىڭ وزىنەن باتا الىپ، ستروگانوۆتار كاسىپشىلىگىنىڭ جەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن، تاس بەلدەۋدەن (ورالدان) اسقان دا، ءسىبىر حاندىعىنىڭ باتىسىنداعى يەلىگىنە سۇعىندى. بىراق جەرگىلىكتى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تايسالماي قاقتىعىسۋدان تارتىنباۋىنا، ءتىپتى، ءجيى-ءجيى كەرى شابۋىلداپ كورسەتكەن قارسىلىعىنا كەزىكتى. سوندىقتان، ماسكەۋدىڭ قولداۋىنا ارقا سۇيەگەن اتالمىش كاسىپكەرلەر ەدىل بويىندا قاراقشىلىقپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن كازاكتاردان «پاتشالىقتىڭ شىعىس شەكاراسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن» جاڭا كۇش جينادى. ولاردىڭ اتامانى ەرماكقا ۇلكەن جاساق قۇرعىزىپ، ونى وت-قارۋمەن، سوعىسقا قاجەت بارشا جاراقپەن جابدىقتادى. ءسويتىپ كازاكتاردى «ءسىبىر پاتشالىعىن باعىندىرىپ، ورىس دەرجاۆاسىنا قوسۋ ءۇشىن» جورىق جاساۋعا مىقتاپ دايىندادى.
ەرماك جاقسى قارۋلانعان 600 كازاگىمەن ءسىبىر ءامىرشىسى كوشىم حاننىڭ اسكەرباسىلارى باستاعان جاساقتارىنا قارسى 1581–1585 جىلدارى تابىستى جاۋلاۋشىلىق ۇرىستار جۇرگىزدى. ەرتىس، وب وزەندەرىنە جەتىپ، حاندىقتىڭ ءىرى قالالارىن الدى. سوسىن سىبىردەگى سوعىس بارىسىن، اسكەري جەتىستىكتەرىن بايان ەتىپ، كاسىپكەر ستروگانوۆ پەن قاھارلى يۆان پاتشاعا 1583 جىلى جاۋشى جونەلتتى. قاراقشى كازاكتاردىڭ ورىس جەرىن كەڭەيتكەن ەرلىكتەرىنە ءدان ريزا پاتشا وعان سىيعا قوس دۋلىعا جىبەردى. ەرماك دۋلىعانىڭ ەكەۋىن دە باسىنا قاباتتاپ كيىپ ءجۇردى. اقىرى 1585 جىلعى جازدا كوشىم حاننىڭ ساربازدارى قولىنان قازا تاپتى. (قازاق ىشىندە ساقتالعان «ساتىبەك باتىر» جىرى ونىڭ ءولىمى جايىنان قىزىق دەرەك بەرەدى). وسى جىلى تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى وراز-مۇحامەد سۇلتان كوشىم حاندىعىنا كەلگەن. ول ەكى جىلدان كەيىن ۇستازى قادىرعالي بيمەن بىرگە ورىس تۇتقىنىنا تۇسەدى. سول 1587 جىلى توبىل مەن ەرتىستىڭ قۇيىلىسىنا ورىس پاتشالىعىنىڭ ءسىبىردى جاۋلاپ الۋداعى باستى ورتالىعى رەتىندە توبولسك قالاسى سالىنا باستايدى.
باتپاق پەن تارتپاعا ورنالاسقان شاپ-شاعىن ماسكەۋ كنيازدىگى كۇنى كەشە ىدىراعان يمپەريا (التىن وردا، جوشى ۇلىسى، ۇلىع ۇلىس) ورنىندا وزىمەن قاتار ۇيىسقان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبىرازىن باس-اياعى ءبىر مۇشەلدەي ۋاقىت ىشىندە باسىپ الدى دا، باسقىنشىلىق ارانىن اشا ءتۇسىپ، وسىلاي، جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىنا قوجايىن بولۋعا ۇمتىلدى. (پاتشالىقتىڭ تاريحشىلارى مۇنى كەيىن «ورىس جەرىن جيناۋ» رەتىندە باعالايدى. بۇل باعا ومىرشەڭ بولىپ شىعادى، سونى جانە سول ماسكەۋلىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وتانشىلدىققا بالاعان كۇللى جاۋلاۋشىلىق، باسقىنشىلىق جورىقتارىن ەشكىم تەرىستەمەيدى. قۋاتتى ماسكەۋ مەملەكەتى كۇشتىنىڭ قۇقىمەن ورنىقتىرعان بىرجاقتى ۇعىمدار بويىنشا، ونىڭ ءاربىر جاڭا ەل-جۇرتتى باسقىنشىلىقپەن جاۋلاپ الۋى سول جاڭا بودانىنا جاساعان قامقورلىعى رەتىندە ناسيحاتتالادى جانە وسى ۇستانىم ۇرپاقتان ۇرپاق اۋىسقان سايىن جەكە-دارا، جالعىز دا دۇرىس شىندىق رەتىندە ساناعا بەكەم سىڭىرىلە بەرەدى).
ءسىبىر حاندىعىنا 16-شى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورىس جاساقتارىمەن بىرگە ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگى (تورعاۋىتتار) شابۋىلدار جاسادى. 1598 جىلى كوشىم حان ەلىنەن كەتتى. حاندىقتى پاتشا اسكەرى تولىعىمەن باسىپ الدى. ەرتىس بويىمەن كوتەرىلگەن تورعاۋىت-قالماقتار بىرتىندەپ قازاق جەرىنىڭ تەرىستىگى ارقىلى ەدىلگە قاراي ءوتتى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا قازاقتارمەن، نوعايلارمەن قاقتىعىستارعا بارىپ، جاڭا جەرگە قونىستاندى. كەيىن ولار ورىس قىزمەتىن قابىل الىپ، پاتشالىقتىڭ جاۋىنگەر جاساعىنا اينالادى (جاسالعان كەلىسىمشارتتار بويىنشا، پاتشالىق قالماقتى – ەدىلگە كەلگەن ويراتتى – ءوز بودانى دەپ ەسەپتەدى، ال ولار كەلىسىمشارتتى وزدەرىنشە ءتۇسىنىپ، ورىستارمەن تەك ۋاقىتشا اسكەري وداق قۇردىق دەپ سانادى).
قالماقتاردىڭ ءوز وتانىنان كوتەرىلە كوشۋىنىڭ سەبەبىن تاريح ءدال ايتا المايدى، ىڭعايى، ىشكى كيكىلجىڭدەردىڭ ۇدەي ءتۇسۋى سالدارىنان بولۋى ىقتيمال. 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىندا ويراتتار قۋاتى ارتقان موڭعول ەلىن باسقارعان. ولاردىڭ قىتايلارمەن ساۋدا قاتىناستارىنا بايلانىستى ەكى ارادا كيكىلجىڭدەر ورىن الىپ تۇردى دا، اقىرىندا ويرات-قىتاي سوعىسىن تۋدىردى. سوندا مونعولداردىڭ ءىس جۇزىندەگى سەركەسى رەتىندە مويىندالعان ويرات ەسەن تايشى قىتايدى مۇلدەم جاۋلاپ الۋعا نيەتتەندى. ول موڭعولدىڭ قۇبىلاي حان زامانىنداعى يۋان يمپەرياسىن جاڭعىرتۋدى ويلاعان ەدى. سودان 20 مىڭدىق موڭعول-ويرات اسكەرى قىتايدىڭ جارتى ميلليوندىق وراسان زور ارمياسىن تۋمۋ دەگەن جەردە تاس-تالقانىن شىعارىپ جەڭدى (قىتاي تاريحىندا ول وقيعا «تۋمۋ اپاتى» دەپ اتالادى). قىتاي يمپەراتورى ين تسزۋندى تۇتقىنعا الدى. سوسىن ەسەن تايشى اسكەري قيمىلدى توقتاتىپ، قونىسىنا ورالدى. قورعاۋسىز قالعان بەيجيڭگە شابۋىل جاسامادى. يمپەراتوردى قولعا ءتۇسىرۋىنىڭ ءوزى زور وقيعا ەدى، سوندىقتان ەسەن قىتاي جاعىمەن اسىقپاي كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. مول ولجا الۋدان دامەلەندى. الايدا بەيجيڭ قورعانىسىن ۇيىمداستىرۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن جاس تا جىگەرلى قىتاي اسكەرباسى يۋي تسزيان جىعىلمادى. تەز ارادا تاققا يمپەراتوردىڭ ءىنىسىن وتىرعىزدى. ءسويتتى دە، ەسەن تايشىنىڭ تۇتقىن يمپەراتوردى ساتىپ ال دەگەن ۇسىنىسىن كەرى قاقتى. «يمپەراتوردىڭ ومىرىنەن ەل تاعدىرى ماڭىزدىراق» دەپ مالىمدەدى.
جوسپارى ورىندالماعان ەسەن ءساتسىز جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەردەن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، تۇتقىنىندا وتىرعان قىتاي ەلباسىن بوساتىپ، ەلىنە دوستىق كوڭىل-كۇيمەن شىعارىپ سالدى. ودان، 1454 جىلى، ءوزىن موڭعول حانى ەتىپ سايلاتتى. ول اسكەري قولباسشى رەتىندە مين قىتايىنا اۋىر سوققى بەرىپ، قىتاي يمپەراتورىنىڭ ءوزىن تۇتقىنعا العان، شىڭعىس حاننان كەيىنگى داۋىردە تورە ەمەس اۋلەتتەن تۇڭعىش رەت موڭگوليانىڭ قاھانى بولعان اسا كورنەكتى تۇلعا ەدى. الايدا بۇكىلموڭعول حانى تاعىندا ەسەن تايشى ءبىر جىل عانا وتىرىپ، ءوز ەلىندەگى قارسىلاستارى قولىنان 1455 جىلى قازا تاپتى. ول دۇنيەدەن كوشكەننەن كەيىن يمپەرياسى دا ىدىراي باستادى. شىعىستاعى موڭعولدار تايپا-تايپاعا بولشەكتەنىپ، ويرات يمپەرياسىنان ءبولىنىپ كەتتى.
قازاق حاندارى ويرات بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەستە وسى شاقتا جانە ودان كەيىن دە – 16-شى عاسىردىڭ ورتا شەنى مەن ونىڭ 2-ءشى جارتىسىندا –ولاردان ەداۋىر باسىم ءتۇسىپ وتىرعان. ويتكەنى بۇل كەزدە ويراتتار ەلدىڭ ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىق سالدارىنان ەداۋىر السىرەگەن بولاتىن. قازاقتاردىڭ كۇشتىلىگى جانە ولاردىڭ ويراتتاردى باعىندىرعانى جايىندا ماسكەۋ پاتشاسى قاھارلى يوانن ءوز ەلشىسى ارقىلى ءبىلىپ وتىردى. 1594 جىلى ونىڭ ۇلى فەدور پاتشاعا بارعان تاۋەكەل حاننىڭ ەلشىسى دە ءوز حانىن قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسى مارتەبەسىندە اتادى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ ناتيجەسىندە، ەسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق سۇلتاندارىنىڭ كوبى ويرات تايپالارىنىڭ ىقتيمال كۇش-قۋاتىن ەلەمەگەن ەدى.
دەگەنمەن بۇل جايتكە ەسىم حان ءمان بەرىپ، ەلدى ويرات تايپالارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان قاۋىپسىزدەندىرۋ شارالارىن ويلاستىردى. ونىڭ ساياسي كورەگەندىگىنىڭ، الىستان بولجاعىشتىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق جاساقتارى ويراتتاردى زالالسىزداندىراتىن، قاۋىپتىڭ الدىن الاتىن سوققىلار بەردى. سوعىستا اينىمالى تابىسقا جەتىپ تۇرعان ۋاقىتشا جەڭىستەر ءوز الدىنا، ەسىم حان ويرات تايپالارىن ءبىراز ۋاقىت وزىنە باعىندىردى دا. دەگەنمەن، بۇل ۇستەمدىك باياندى بولۋ ءۇشىن قازاق ەلىن قۇرايتىن رۋ-تايپالاردىڭ بىرلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ماڭىزدى ەدى. مۇنى ەسىم حان ايقىن ۇقتى. ونىڭ ەل باسقارۋدى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا جاساعان رەفورماسى وسىناۋ اسا قاجەت بىرلىكتى كوزدەگەن بولاتىن.
16-شى عاسىردىڭ سوڭىندا ويراتتاردا ءتورت تايپالىق بىرلەستىك بار ەدى. تورعاۋىتتار تاباعاتايدان شىعىسقا قاراي سوزىلعان ايماقتا، حوشوۋىتتار قازىرگى ءۇرىمشى (كونە ديحۋا) قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اۋداندا، دۇربىتتەر ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسى بويىندا، چوروستار ىلەنىڭ باستاۋىندا بولدى. 1528 جىلى ەسىم حان دۇنيە سالعان شامادا ويرات تايپالارىنىڭ بىرىگۋگە بەت العان ۇدەرىسى باستالعان. بىرىگۋ ۇدەرىسى قيان-كەسكى كۇرەس ۇستىندە ءجۇردى. ەسەن يمپەرياسىنان بولىنگەن موڭعول ايماقتارىن مانچجۋرلار كۇشپەن قوسىپ العان دا، 1616 جىلى تسين يمپەرياسىن قۇرعان. وسى يمپەريامەن كەسكىلەسكەن كۇرەس بارىسىندا ويراتتار كۇش بىرىكتىرۋ جولىن ىزدەدى. 20-شى جىلداردىڭ سوڭى مەن 30-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگى ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا شوعىرلانا ءتۇستى. اقىرى، «ءتورت ويرات وداعى» ۇيىمداستىرىلدى. ونى «ءتورت ويرات مەملەكەتى» دەپ تە اتاعان. ال ول عىلىم الەمىندە جوڭعار حاندىعى دەلىنەدى. (قالماق تىلىنەن اۋدارعاندا، «جۋڭ عار» – «سول قول، سول جاق قار» ۇعىمىن بەرەدى. شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە ويراتتار موڭعول اسكەرىنىڭ سول قاناتىن قۇراعان، سوندىقتان دا وسى فاكتىنى جاڭا مەملەكەتتىڭ اتاۋىنا شىعارۋدى حوش كورسە كەرەك. حاندىقتىڭ جاڭا اتاۋىنا بايلانىستى، ويرات پەندەلەرى جوڭعارلار دەپ اتالا بەرەدى. وعان دەيىن دە سولاي ايتىلىپ جۇرەتىن). جاڭا جوڭعار مەملەكەتىنىڭ 1635 جىلى سايلانعان العاشقى ءامىرشىسى ەردەني-باتىر قونتايشى بىردەن قازاق جەرىنە جورتۋىلعا شىقتى…
جوڭعارلاردىڭ جاڭا حاندىق قۇرعاننان كەيىن قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋ ماقساتىمەن جۇرگىزگەن ۇزدىكسىز جورىقتارى جاڭگىر حاننىڭ اسكەرباسى بولىپ جۇرگەن كەزەڭىنە ساي كەلدى. جاڭگىر – ەسىم حاننىڭ كىشى ۇلى. ەسىم حان 1628 جىلدىڭ كۇزىندە دۇنيە سالىپ، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى جانىنا قويىلعاننان كەيىن تاقتا ءبىراز جىل اعاسى جانىبەك وتىرعان، ودان سوڭ ەل بيلىگى تىزگىنىن جاڭگىر العان بولاتىن. ول ويراتتارعا قارسى شايقاستارعا اكەسىمەن بىرگە الدەنەشە قاتىسقان، باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن، جەكپە-جەكتەردە سالقىنقاندىلىقپەن قيمىلداپ، ۇدايى جەڭىسكە جەتىپ كەلگەن (قالماقتا جاڭگىردى جەڭەتىن باتىر بولماعان), اعاسى حاندىق قۇرعان تۇستا دا اسكەردىڭ باس قولباسشى بولعان، ءارى بويى الاسا، تولىق دەنەلىلىگىنە وراي دا سالقام جاڭگىر اتالىپ كەتكەن كورنەكتى تۇلعا ەدى. ول ويراتتاردىڭ قازاق ەلىنە شاپقىنشىلىق جاساي بەرۋىنىڭ سەبەبىن جاقسى بىلەتىن…
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
