Kez kelgen ǵylymı tujyrymnyń ómirsheń bolýy – onyń derektik negizine baılanysty.Árbir zertteýshi derek málimetine jeke, ózindik pikir aıtyp, óz betinshe paıym jasaýy múmkin, biraq derek málimeti ózgermeıdi. Qazaq handyǵynyń qurylýy jóninde aıtatyn pikirlerdiń bári bir ǵana derek málimetine súıenedi. Ol – Kereı men Jánibek handar bastaǵan rý-taıpalardyń Ábilqaıyr handyǵynan bólinip, Moǵolstan atty memlekettiń batys jaǵyndaǵy Shý boıy men Qozybasy aralyǵyndaǵy jerge qonystanyp, jeke handyq qurǵandyǵyn baıandaıtyn jazba derek málimeti. Bul tarıhı derekke deıin eshbir ortaǵasyrlyq eńbekterde ol jóninde aıtylmaıdy. Al odan keıin Qazaq handyǵynyń qurylýyn baıandaıtyn málimet XVII ǵasyrdyń avtory Mahmýd ben Ýálıdiń tarıhı shyǵarmasyna engiziledi.
Mine, osy turǵydan alǵanda, joǵaryda aıtyp ótken Qazaq handyǵynyń qurylýyn baıandaıtyn jazba derek málimeti – eń qundy, eń mańyzdy derek bolyp sanalady. Ol derektiń avtory – 1499-1551 jyldary ómir súrgen Muhammed Haıdar myrza Dýlatı. Ol óziniń ataqty «Tarıh-ı Rashıdı» atty kitabynda XIV-XVI ǵasyrlardaǵy Ortalyq Azııa aýmaǵynda ómir súrgen halyqtar men olardyń memleketteri týraly tarıhı, etnografııalyq, geografııalyq sıpatta mol maǵlumattar beredi. Avtor «Tarıh-ı Rashıdıde»: «Sol ýaqytta Moǵolstan handyǵyn bıleý kezegi Esenbuǵa hanǵa jetken edi. Esenbuǵa han olardy qatty qurmettep, olarǵa Moǵolstannyń bir shetin bólip berdi. Olar osy jerden qaýipsiz jaıly qonys tapty. Sóıtip, tynysh ómir súrip jatty.
Ábilqaıyr dúnıe salǵannan keıin ózbekterdiń ulysynda alaýyzdyq paıda boldy. Árkim múmkindikterine qaraı hám durys ómir súrý úshin Kereı men Jánibek handy panalady, olar osylaı kúshin nyǵaıtty. Basynda óstip elden qashyp, olardan bólinip-jarylyp qalyp, biraz ýaqyt toryǵyp, ári sergeldeńde bolǵandyqtan olardy «qazaq» dep atady. Bul laqap at qazaqtarǵa osylaı taraldy» dep jazady. (M.H.Dýlatı. Tarıh-ı Rashıdı. Almaty 2003, 305-306-better).
Jalpy, Kereı men Jánibektiń Ábilqaıyr hannan bólektenýi HV ǵasyrdyń 50-60 jyldary retinde qarastyrylǵan. Olar qurǵan Qazaq handarynyń bılik ete bastaýyn Muhammed Haıdar Dýlatı atalmysh áıgili shyǵarmasynda: «Hıjranyń segiz júz jetpisinshi jylynan bastalady» dep jazady. Bul qazirgi jyl sanaý boıynsha 1465-1466 jyldarǵa týra keledi. Otandyq jáne sheteldik ǵalymdar bul merzimge kúmán keltirmeıdi, ári Qazaq handyǵynyń qurylǵan jyly dep esepteıdi. (Qazaq SSR tarıhy. Almaty, 1983, II-tom, 268).
Sóıtip, qazaq halqynyń tarıh sahnasyna kóterilgen kezi 1465 jyl ekenin Myrza Haıdar shegeleı kórsetken. Odan ári ol: «(hıjrı) 940 (1533-34) jylǵa deıin qazaqtar Ózbekstannyń kóp bóligine óz bılikterin tolyq júrgizgen edi.
Kereı hannan keıin Buryndyq han basqardy. Odan soń Jánibek hannyń uly Qasym han basqardy. Deshti Qypshaq dalasyn tolyq bıledi… Joshy hannan keıin ol jurtta odan úlken han bolǵan emes. Qasym hannan keıin onyń uly Mamash han bıledi. Odan soń nemeresi Tahır han bıledi. Tahır han zamanynda qazaqtardyń sany azaıyp ketti. Odan keıin onyń baýyry Buıdash han bılikti qolyna aldy.
Qoryta aıtqanda, Esenbuǵa han zamanynan bastap Rashıd han ýaqytyna deıin moǵoldar men qazaqtar arasynda dostyq pen tatýlyq ornaǵan edi, alaıda Rashıd sultan ony buzdy» (M.H.Dýlatı. Tarıh-ı Rashıdı… 110-111-better) dep jazady ol. Ol ras ta edi. Óıtkeni, Ábdirashıd sultan qazaqtardan góri shaıbandarǵa moıyn burǵan, solardan odaq izdegen.
Qazaq handyǵynyń qurylýy men tynys-tirshiligi, ómir súrgen ortasy hám kórshilerimen bolǵan qarym-qatynasy jaıly Myrza Haıdar sekildi osylaı júıeli de naqtyly jazǵan qalamgerler kemde-kem-aq.
Sóıtip, ol Moǵolstannyń handary, dýlattan shyqqan ámirleri men bekteri, onda ómir súrgen túrki taıpalarynyń tynys-tirshiligi, Ábilqaıyr han negizin salǵan Deshti Qypshaq memleketi, hannyń ózi jáne urpaqtarynyń Maýarannahrde, sondaı-aq qazaq handary hám sultandarymen júrgizgen soǵystary jaıly táptishteı baıandaǵan. Myrza Haıdardyń bir ereksheligi ol ne jazsa da shyndyqty jazady. Tarıhshy ǵalymdardyń barlyǵy da onyń osy bir qasıetine erekshe mán beredi.
Kereı men Jánibek sultandardyń Moǵolstanǵa kelip óz bıligin jasaqtaı bastaýy týraly Muhammed Haıdar Dýlatıden basqa Mahmud ıbn Ýálı de habarlaǵan. Avtor bul eki sultannyń Moǵolstanǵa kelýin, Esen Buǵa hannyń olarǵa Shý men Qozybasy jaılaýy arasyndaǵy jerdi bergenine kóńil aýdarady. Esen Buǵanyń bul óńirdi aıtýly eki sultanǵa bergenin «Bahr al-asrar fı manakıb al-ahıardyń» avtory: «Bul kezde Moǵolstanda Shyńǵys hannyń uly, Shaǵataı han urpaqtarynyń biri Ýáıis han uly Esenbuǵa han bılik etip turdy. Dál osy tusta Ámir Temir gýrgannyń uly Mıranshahtyń, onyń uly Sultan Muhammed myrzanyń, onyń uly Ábý Saıd myrza joǵaryda atalǵan hannyń aǵasy Júnis handy Iraktan (Irannan) aldyrtyp, kómek beredi jáne qoldaý kórsetedi, sóıtip, onyń bıligine qaýip tónedi. Eki sultanǵa ol Moǵolstannyń batysynan jer berdi, ol Esenbuǵa hannyń ıeligi men Júnis hannyń qol astyndaǵy jerdiń arasynda edi. Bul jer – Shý men Qozybasy degen jerler bolatyn», – deı kelip ári Kereıdiń han bolǵandyǵyna da toqtalady. (Materıaly po ıstorıı kazahskıh hanstv XV-HVIII vekov. A., 1969, 352-353).
Mine, osylaısha Kereı men Jánibek handarǵa «Qazaq handyǵy» atty jańa etnıkalyq birlestikke negizdelgen memleketti qurý jáne ony basqarýdyń tarıhı mindeti júkteldi. Olardyń ony atqarýǵa tolyq negizi bar edi. Qazaqtyń osy eki hanynyń arǵy ata-babalary Shyńǵys hannan taralatyn. Sondyqtan Kereı men Jánibek handarǵa deıin Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵyndaǵy saıası bılikti muragerlik jolmen ıemdenip, atadan balaǵa qaldyryp keldi. Osylaısha bul áýletti ıemdengender bılik tizgini ǵasyrlar boıy ýysynan ketpegen han tuqymynan edi. Kereı men Jánibek hannyń shyǵý tegi Joshy hannyń úlken uly – Orda Ejennen bastaý alady. Kereı men Jánibek hannyń týystyq qatynasy boıynsha olar bir-birine shóbereles týys edi. Iaǵnı, olardyń Orda Ejennen Orys hanǵa deıingi babalary ortaq. Bul jaǵyn tarqatyp aıtqanda: Orda Ejen, onyń uly Sasy buqa, onyń uly Erzen, onyń uly Shymtaı, onyń uly Oryshan, onyń uly Toqtaqııa, onyń uly Anıke Bolat, onyń uly Kereı han bolyp jalǵasady.
Sonymen Kereı men Jánibek han Shyǵys Deshti Qypshaqtaǵy qazaq taıpalaryn Jetisýǵa bastap kelip, Moǵolstannyń batysynda Qazaq handyǵyn qurdy. Tarıhı shyǵarmalarda Moǵolstan halqynyń «moǵoldar» dep atalyp kelgeni belgili. Shyn máninde «moǵoldar» degen jınaqtaýshy etnosaıası toptyń negizgi quramy: dýlattar, úısinder, kereı-kereıtter, qańlylar, arǵyndar, jalaıyrlar jáne t.b., ıaǵnı qazaqtardyń Uly jáne Orta júzderi quramyna enetin taıpalar bolatyn. Qazaq handyǵynyń Jetisýda qurylý ýaqıǵasy qazaq halqynyń ult bolyp uıysý proesinde mańyzdy qyzmet atqardy. Sebebi, Kereı men Jánibek bastaýynda turǵan Shyǵys Deshti Qypshaq taıpalary men jetisýlyq taıpalar tili, mádenı dástúrleri, turmys salty jaǵynan birdeı edi. Sóıtip, Ortalyq jáne Ońtústik Qazaqstannan asa úlken rýlyq-taıpalyq toptardyń Jetisýǵa kelýi, olardyń jergilikti turǵyndarmen qarym-qatynastarynda aıtarlyqtaı shıelenis týǵyza qoıǵan joq. Nátıjesinde Deshti Qypshaqtan qonys aýdarǵan qazaq taıpalary osy alqapty ejelden mekendegen qazaqtyń Uly júz taıpalarymen etene aralasyp ketti. Ábilqaıyr handyǵyndaǵy alasapyran soǵys saldarynan qanjilik bolǵan qazaq halqy bul araǵa kelip es jıyp, halyqtyń turmys-tirshiligi túzele bastady. Muny kórgen Deshti Qypshaq kóshpendileri Ábilqaıyr bıliginen qashyp, qazaq handyǵy aýmaǵyna lek-legimen kelip jatty. XV ǵasyrdyń 50-jyldarynyń ortasynan 70-jyldarynyń basyna deıin 15 jyl aınalasynda Ábilqaıyr hannyń qaramaǵynan 200 myńdaı adam kóship barǵan. (M.H. Dýlatı. Tarıh-ı Rashıdı. Almaty 2003, 110)
Dál osy tusta, ıaǵnı 1462 jyly Moǵolstan hany Esenbuǵa qaıtys bolǵan soń, bul memlekette ishki tartys kúsheıip, jaǵdaı qıyndaǵan tusta oırat Amasanjy Taıshy bastaǵan jońǵarlar shabýyl jasap Moǵolstan memleketiniń shańyraǵyn shaıqaltyp ketti, elde turaqsyzdyqtar oryn aldy. Sonyń saldarynan Moǵolstanǵa qarasty jetisýlyq qazaq taıpalarynyń Qazaq handyǵyna kelip qosylýy arta tústi. Buǵan deıin jekelegen handyqtarǵa jiktelip kelgen qazaq taıpalarynyń jańadan qurylǵan Qazaq handyǵynyń aýmaǵyna bulaısha aǵylýy Qazaq handyǵy halqynyń sanyn molyqtyryp, handyqtyń bedeli men áskerı, saıası qýatyn arttyra túsken eleýli oqıǵa boldy.
Solaı bolǵanymen jańadan qurylǵan Qazaq handyǵynyń memlekettik negizderi áli de álsiz edi. Bir sypyra qazaq taıpalary Ábilqaıyr handyǵynyń, Moǵolstannyń, Noǵaı odaǵynyń jáne Batys sibir handyǵynyń qol astynda telim bolyp otyrǵan bolatyn. Onyń ústine Shyǵys Deshti Qypshaqty bılegen Ábilqaıyr han ózine qarsy shyǵyp, Jetisýǵa qonys aýdarǵan qazaqtardyń óz aldyna handyq quryp, masaırap otyrǵandyǵyna, ásirese, kóptegen taıpalardyń handyǵynan bólinip shyǵyp, oǵan aǵylyp baryp jatqanyna azýyn bilep, qylyshyn qaırap, jańa qurylǵan Qazaq handyǵyn tarpa bas salyp, joıyp jiberý nıetinen aınymady. 1468 jyly qysta Ábilqaıyr han Qazaq handyǵyn qıratpaq maqsatynda Jetisýǵa joryqqa attandy, biraq sapary sátsiz bolyp, ózi opat boldy. Ábilqaıyrdyń qaza bolýy qazaq handyǵynyń nyǵaıýynyń tynys-tirshiligin keńeıte tústi. Eń qyzyǵy Ábilqaıyr han ólgennen soń, onyń elinde qııan-keski qyrqys bastalyp, handyq ydyrap, shańyraǵy shaıqala bastady. Ondaǵy halyqtyń úlken bóligi Kereı han men Jánibek han qurǵan Qazaq handyǵyna kelip qosyldy. Mundaı jaǵdaıdy tıimdi paıdalanǵan qazaq handary Kereı men Jánibek budan on eki jyl buryn ózderi aýyp ketken ata qonysy Deshti Qypshaqqa qaıta oraldy. Qazaq handyǵy damýdyń jańa bir satysyna qadam basty.
Joǵaryda kórsetilgenindeı, tarıhı shyǵarmalar qazaqtyń alǵashqy hany retinde Kereı handy ataıdy. Jazba derekterde hannyń «Gıreı», «Gereı», «Kereı» túrinde jazylǵan esimderin otandyq tarıh ǵylymynda «Kereı» dep jazý ornyqqan. Tarıhı derekkózder osy Kereıdiń Qazaq handyǵynyń han taǵyna «10 jyl mólsherinde» otyrǵanyn jazady. Biraq bul «on jyldaı» ýaqyttyń qaı jylǵa saıma-saı keletini áli de bolsa túbegeıli zertteýdi qajet etedi.
Kereı han dúnıeden ozǵannan keıin Qazaq handyǵynyń bılik basyna Jánibek han otyrdy. Jánibek hannyń azan shaqyryp qoıǵan aty Ábý Saıd, oǵan taǵy Jánibek han degen qosymsha esim berilgenin «Taýarıh-ı gýzıda-ıı nýsrat-nama» sııaqty tarıhı shyǵarmalar habarlaǵan. (Materıaly po ıstorıı kazahskıh hanstv XV-HVIII vekov. A., 1969, 42-46).
Bul jaǵyn Qadyrǵalı Jalaıyr eńbegindegi «Baraqtyń uly «kishi Jánibek han» dep jazǵan maǵlumaty da dáleldeı túsedi. Sol sııaqty onyń atynyń Ábý Saıd ekenin Ábilǵazy da jazyp qaldyrǵan. (Ábilǵazy. Túrik shejiresi. A., 2006, 117) Degenmen, tarıhı derekkózder de Kereıden soń Jánibektiń han taǵyna otyrǵany aıtylǵanymen, biraq onyń qaı jyly han bolyp saılanǵandyǵy jóninde naqty málimet joq. Sol sııaqty Jánibek hannyń Deshti Qypshaqqa oralǵannan keıingi han bıligin qalaı kúsheıtkeni týraly, ómiriniń sońǵy jyldary men ólimi týraly da derekter beımálim.
Jánibek dúnıe salǵannan keıin Kereıdiń uly Buryndyq taqqa otyrdy. Osydan keıingi han bıligi Jánibek hannyń toǵyz ulynyń biri Qasym hanǵa (1445 -1521) ótti. Al, Qasym han dáýiri Qazaq handyǵynyń kúsheıýi jáne nyǵaıý dáýiriniń bastamasy boldy.
Qasym hanǵa, sol tustardaǵy qazaqtardyń ómir tirshiligine de M.H. Dýlatı birneshe bet arnaǵan. Qazaq handary men halqyn, olardyń ádet-ǵurpy týraly sóz etkende M.H. Dýlatıdyń atalarymyzǵa qurmetpen qaraıtynyn baıqaımyz.
HVI ǵasyr basynda Moǵolstan hany Sultan Ahmet hannyń úshinshi uly shaıbanıdiń qas jaýy Saıd hanǵa (1487-1533) Orta Azııaǵa shabýyldaı kirip, ataqty Muhammed Zahır ad-dın Babyrdy (1483-1530) bılikten aıyrǵan shaıbanı Shahıbek hannyń (1451-1510) Tashkenttegi inisi Súıinishke (Súıinshikke) (?-1525) Shý boıyndaǵy qazaq hany Qasym han shabýyl jasady degen habar jetedi. Saıd han tezdetip Tashkentke attanady. Biraq jolaı Qasym hannyń Shýǵa qaıtyp ketkenin estıdi. Ol Qasym hanǵa baryp qazaqtardy Tashkentti shabýǵa qaıta kótermek bolady.
M.Haıdar Dýlatı: «Saıd han (1514 jyly) jolǵa shyǵyp, Moǵolstannyń máshhúr jeri – Shýǵa (Jýdke) kelip jetti. Men ol sapardan syrqattanýyma baılanysty qalyp qoıdym… Qasym hannyń sol ýaqytta jasy alpystan asyp, jetpiske taıap qalǵan kezi. Al [Saıd] hannyń qylshyldaǵan shaǵy bolatyn, jasy otyzǵa jete qoıǵan joq edi…»
Sultan Saıd han kim? «Ol – Shaǵataı urpaǵy. Moǵolstan hany Ahmet hannyń úshinshi uly. (Muhammed Haıdardyń ápkesi Habıba sultan hanıshtyń kúıeýi, ıaǵnı uly ǵalymnyń jezdesi. Á.D.) 1487–1533. 1514 j. dýlat ámiri myrza Ábý Bákirden Qashǵardy tartyp alyp, Shyǵys Túrkistanda 1533 jyldyń 9 shildesine deıin bılik qurǵan» (M.H. Dýlatı. Tarıh-ı Rashıdı. A., 2003, 308, 532).
«Qasym han [Saıd] han aldyna kelgende jyly júzdesip qurmettegeni sondaı, han ómiriniń sońǵy sátine sheıin onyń kishipeıildiligin umytqan emes» – dep eske alady M.H.Dýlatı. Árqashan syrlasa qalǵanda han ony eske alyp <Allanyń nury jaýsyn>: Qasym han asqan márt adam bolǵan dep otyratyn jáne onymen qalaı tanysqanyn baıan etetin-di.
Osyndaı bir kezdesýde Qasym han [Saıd] hanǵa jaqyndap: «Biz dala halqymyz, bul jerde qymbat buıymdar men taǵamdar joq. Eń qymbat baılyǵymyz – jylqy jáne eń dámdi taǵamymyz – onyń eti. Ári eń súıikti sýsynymyz – onyń qymyzy men odan daıyndalatyn taǵamdar.
Bizdiń ólkemizde baý-baqsha men záýlim úıler joq. Serýendeıtin jerimiz – maldyń jaılaýy, sonda baryp bárimiz birge boı jazyp, saıran salyp, jylqylardy qyzyqtaımyz», – dedi. [Saıd] han odan ári úıirge jaqyndap, Qasym han talaı attardy kórsetip, bylaı degenin aıtqan edi. «Meniń eki arǵymaǵym bar, ekeýi búkil úıirge tatıdy», – dep arǵymaqtardy alyp keldi. [Saıd] han myna eki sáıgúlikteı jylqyny eshqashan kórmegenin talaı ret súısine áńgimeledi.
Birde Qasym han: «El – jylqynyń kúsh-qýatyna qaraı tirshilik etedi. Mende osy eki arǵymaqtan basqa ózime laıyq senimdi at joq. Sondyqtan ekeýin birdeı sizge tartý ete almaımyn. Endi siz qadirli qonaǵym bolǵandyqtan ekeýiniń birin tańdap, qabyl alyńyz», – dedi. Ol árqaısysyn jeke-jeke sıpattap shyqty. [Saıd] han bireýin aldy. Ol arǵymaqtyń aty – Oǵylan Túrik edi. Shynynda da ondaı arǵymaq budan keıin týǵan joq. Qasym han taǵy birneshe atty sol úıirden tańdap aldyna tartty.
Sonan soń qymyz quıǵan keseni hannyń aldyna ustap turyp Qasym han: «Bizdiń qonaq syılaýymyz osylaı, eger dámin tatsańyz biz úshin úlken mártebe bolmaq», – dedi. [Saıd] han osydan biraz ýaqyt buryn ishimdikti qoıyp ketken edi. Sol sebepti aıtty: «Qoıǵanym bul oqıǵadan buryn bolǵan, endi sertti buzýym qalaı bolar eken?». Qasym han: «Buryn aıtqanymyzdaı, bizdiń sýsynymyzdyń eń keremeti – jylqynyń súti jáne odan daıyndalatyn tamasha ónimder. Sizge qandaı qyzmet kórsetip, kóńilińizden qalaı shyǵý kerektigin bile almadym. Sizdeı qadirli qonaq bizdiń dastarqanǵa kúnde kele bermeıdi, men kúnde qonaq ıesi bola bermeımin. Al men sizdi durystap qonaq etip, kúte almasam, bul armandy qalaı oryndaı alar ekenmin?», – dep basyn tómen salyp, júzinen muńaıǵan nyshan kórindi. [Saıd] han ashylyp Qasym hanǵa: «Sertti buzamyz, qymyz ishemiz!» – dedi. Qasym han qatty qýandy. Áńgime bastalyp ketti. Jıyrma kún qatarynan qymyz kesesin taýysa bosatyp iship júrdi.
Jaz maýsymynyń aıaǵy edi. Qazaqtar Qasym hannyń buıryǵymen qystaýǵa bet aldy. Qasym han: «Bul kezde Shaıban hanǵa shabýyl jasaý qıyn. Dala eli qazirden qystyń qamyn jemese bolmaıdy. Qazirgi kezde joryq jasaý múmkin emes. Ári bul ýaqytta ásker de jınala almaıdy», – dedi. Ol sypaıy túrde joryqqa shyǵýdan bas tartty. Keshirim surady. Biraq ártúrli adamgershilik, iltıpat kórsetip, [Saıd] hanǵa qaıtýyna ruqsat etti. Óz kóshin týǵan jerine qaraı bastady. [Saıd] han óte qatty rıza bolyp Ándijanǵa attanyp ketti. Shilde aıy edi. Han saraıynyń bir ǵalymy bul oqıǵaǵa «Ashtı-ıı qazaq» («Qazaqtarmen tatýlasý») sózinen hronogramma tapty. Ol – 919 (1513-1514) jyl» dep eske alady.
Muhammed Haıdar Dýlatı budan basqa qazaq jerindegi jer-sý, qalalar men kentter, rý, taıpa attaryn da keltirgen. Mysaly, jalaıyr 2 jerde, dýlat 15, kereı (kereıit) 2, qazaq, qazaqtar 7, Jete 19, qańly 1, qypshaq 3, moǵol 102, naıman 1, Merkit 2, Mańǵyt 2, ózbek-qazaq 11; qalalardan Otyrar 2 jerde, Almaty 2, Balasaǵun 2, Aspara 1, Taraz (Iangı) 5, Aq Súmbe 1, Kókkesene 1, Saıram 14, Túrkistan 21, Shelek (Shilik) 4, Qaıalyq 1, Saraıshyq 1, Deshti Qypshaq 13, Ertis 2, Kókshe teńiz (Balhash kóli) 2, Qaraspan 1, Qarataý 1, Qozybasy 1, Shý 2, Ile 5, Qaratal 2, Arshaly 1 jerde kezdesedi.
Abaı úshinshi qara sózinde: «Bılik júrgizý úshin «Qasym hannyń qasqa jolyn, Esim hannyń eski jolyn, Áz Táýke hannyń Kúltóbeniń basynda kúnde keńes bolǵanda «Jeti jarǵysyn» bilmek kerek», – deıdi. (M.H.Dýlatı. Tarıh-ı Rashıdı. Almaty 2003, 308-310, 542) Bul da jaıdan jaı aıtyla salǵan sóz emes.
Aýyryp qalýyna baılanysty Saıd hanmen birge Shý men Qozybasyda tuńǵysh qurylǵan qazaq handyǵynyń ordasyna bara almaı, Qasym hanmen kezdese almaı qalǵan Muhammed Haıdar Dýlatı joǵaryda aıtylǵandaı 1514 jyly jezdesi Saıd hanǵa ilesip Qashqarııaǵa ketedi. Hanmen birge jańa memleket «Qashǵar handyǵynyń» irgetasyn qalasyp, sonda 17-18 jyldaı ǵumyr keshken. Sonda oqydy. Bilim aldy. Birte-birte Saıd hannyń áskerı qolbasshysy dárejesine jetti. 1524-1525 jj. Moǵolstan memleketiniń soltústik shekarasyn nyǵaıtý maqsatymen Saıd han jáne onyń uly Ábdirashıdpen (1510-1563) birge birneshe ret osy kúngi Qyrǵyzstannyń Jumǵal, Qoshqar, Atbasy sekildi jerleri men eldi mekenderinde bolady.
Muhammed Haıdardyń qyrǵyzdar týraly jazǵandary da kóńil aýdararlyq ekenin aıtqan jón.
M.Haıdar 1527 jyly Hýnza, Gılgıt Chıtral, Iagıstan sekildi burynǵy Bolor ólkesindegi (Qazirgi Indııa, Pákistan jerleri) eldi mekenderge joryq jasady.
1531 jyly qazirgi Úndistan jerindegi Ladak aımaǵyna joryq jasady.
1533 jyly shildede Lhasadaǵy «búkilqytaılyqtardyń» hramyn qıratý úshin joryqqa shyqty, odan keıin birneshe myń áskermen Kashmırge attandy. Bul 1533 jyldyń sońy bolsa, al 1539 jyly bólesi Babyrdyń (1483-1530) Indııada bılik quryp jatqan uldary Kamran (1509-1557) men Hýmaıýnge (1508-1556) qosylady. Hýmaıýnnyń Indııa bıligine talasyp júrgen aýǵan tekti Shershahpen (1472-1545) Ganga jaǵasyndaǵy Kanaýdj degen jerde 1540 jyly bolǵan ataqty shaıqasyna qatysady. Biraq olar onda jeńilis tabady. Aqyrynda Muhammed Haıdar Kashmırge ekinshi ret kelip, bir oq ta shyǵarmaı beıbit jolmen bılik taǵyna ıe bolady. Bul eldi ol 1540-1551 jyldary on, on bir jyldaı bılegen. Sonda júrip joǵaryda aıtylǵandaı «Tarıh-ı Rashıdıde» Shý men Qozybasyǵa tý tikken tuńǵysh qazaq handyǵy jaıly da jazýdy umytpaǵan.
Qazaqstan men Orta Azııa elderin zertteýshilerdiń, tipti túrki tektes halyqtardyń mádenıetin zerdelegen Eýropa ǵalymdarynyń da eshqaısysy sol sebepti kúni búginge deıin «Tarıh-ı Rashıdıge» júginbeı, oǵan soqpaı kete almaıdy. Eńbek osynysymen de qundy, osynysymen de baǵaly.
«Tarıh-ı Rashıdıdi» jazý ústinde Myrza Haıdar ózine deıin ómir súrgen arab, parsy, túrki tekti Mır Gııas ad-Dın Mansýr, Jamal ad-Dın Qarshı, Iaqut ál-Hamaýı ar-Rýmı, Rashıd ad-Dın, Hamdallah Kazvını, Abd ar-Razzaq Samarqandı, Ulyqbek, Muhammed Qazı, Muhammed Zahır ad-Dın Babyr, Ata Málik Jývaını, Sharaf ad-Dın Álı Iazdı, Mırhond, Hondemır sekildi belgili tarıhshy, jylnamashylar eńbekterine belgili bir shamada ıek artqan. Munyń ózi onyń ortaǵasyrlyq túrki ádebı tili – shaǵataı tilinen basqa arab, parsy tilderin de jaqsy bilgendigin kórsetedi. Atalmysh avtorlardyń týyndylaryn ol Ortalyq Azııa elderi men ony meken etken túrli taıpa, rý, ulystardyń tarıhyn baıandaǵanda jazba derek-bulaq kózderi retinde ornymen paıdalanǵan. Sóıtip, ol «Tarıh-ı Rashıdıdiń» derektiligin, dáıektemeleriniń dáldigi men qujattylyǵyn arttyra túsken.
Men «Tarıh-ı Rashıdıdiń» kóptegen jerlerinde aıtylatyn Kashmır, Agra, Kanaýdj, Pákistandaǵy Lahor jáne t.b. jerlerde birneshe ret boldym.
«Qazaqfılm» kınostýdııasy «Muhammed Haıdar Dýlatı» atty derekti fılm túsirgende Babyr men Hýmaıýn, Myrza Muhammed Haıdar Dýlatı sekildi túrki halqynyń t.b. uly perzentteriniń izderi qalǵan tarıhı jerlerdi aralap, olardy kózimmen kórdim. Kashmır ýnıversıtetiniń qoljazba qorynan «Tarıh-ı Rashıdıdiń» HVI ǵasyrda kóshirilgen, túpnusqaǵa óte jaqyn eńbegin kózben kórip, qolmen ustap, ataqty shyǵarmany qarap shyqtym.
Munyń ózi tarıhı máselelerge qalam terbegende kóp septigi tıetindigine kóz jetkizdim.
Kashmırdiń kindik qalasy Srınagardaǵy «Mazarı Salatınnen» («Sultandar Zıratynan») Muhammed Haıdar Dýlatıdyń da zıratyn taptym. Ol jaıly jurtymyzǵa «Egemen Qazaqstan» gazeti kezinde pash etti.
Sonymen «Tarıh-ı Rashıdı» qazaq jerinde tuńǵysh ret tý tikken handyq týraly naqty da dál, qyzyqty derekter qaldyrǵan biregeı qundy shyǵarma.
Shoqan Ýálıhanov (1835-1865) Myrza Haıdar eńbegin zerdeleı oqyp, qurmetpen qarasa, V.V.Velıamınov-Zernov (1830-1904) onyń qazaqtar týraly derekterine qatty mán bere kele: «Muhammed Haıdardyń jazǵandarynyń barlyǵy derlik jańalyq jáne meılinshe qyzǵylyqty. Áńgimeleri qaı jaǵynan qaraǵanda da úılesimdi jáne jaýapkershiligimen erekshelenedi» – deıdi. Ári ol ǵalym jazbalaryn óz zertteýlerine molynan paıdalanǵan. Orta Azııa men Qazaqstan tarıhyn keńinen zerttegen V.V. Bartold te Myrza Haıdardyń eńbegine zor mán bergen. Keńes dáýirinde «Tarıh-ı Rashıdı» jaıly qazaq ǵalymdarynan ár jyldary Á.H.Marǵulan, T.I.Sultanov, N.N.Mıngýlov, ózbek oqymystylarynan R.G.Mýkmınov, S.Á.Ázimjanova, H.Hasanova jáne taǵy basqalardyń úlkendi-kishili zertteýleri jarııalandy. Álkeı Marǵulan Myrza Haıdardy qazaqtyń tuńǵysh tarıhshysy dese, kórnekti jazýshy Sherhan Murtaza ony «Qazaq Gerodoty», «Qazaq tarıhynyń atasy» dep oryndy ataǵan.
* * *
Iá, Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń pármenimen Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵynyń atalyp ótilýin elimizde, qoǵamdyq sanada jańa bir silkinis týǵyzyp otyrǵan halyqaralyq iri saıası oqıǵa dep baǵalaýymyz kerek, bul qazaqstandyq patrıotızmdi qalyptastyrýdyń eń bir qýatty arnasy.
Kereı men Jánibek han qurǵan Qazaq handyǵy tarıh sahnasyna kóterilgennen bastap talaı tar jol, taıǵaq keshýlerge toly jyldar men ǵasyrlardy bastan keshti. Bir ólip, bir tirilgen kezder de boldy. Aqtaban shubyryndy, XX ǵasyr basyndaǵy 3 mıllıon qazaqty jalmaǵan ashtyq, stalındik terror, Uly Otan soǵysy da óz zardabyn tıgizbeı qoımady. Osyndaı zulmatqa toly aýyr kezeńderden soń Jaratýshy ıemiz 1991 jyly halqymyz kópten kútken, ańsaǵan azattyqty Nursultan Ábishuly tusynda syı etti. Endi sol qıyn jyldar kelmeske ketsin deýmen qatar, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara otyryp, Máńgilik El bolýǵa umtylýymyz kerek. Elimizge Alla taǵala sony násip etsin!
Qazaqstan – bolashaǵy zor memleket.
Ábsattar DERBISÁLI,
R.B.Súleımenov atyndaǵy
Shyǵystaný ınstıtýtynyń dırektory,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor,
ALMATY.
