كەز كەلگەن عىلىمي تۇجىرىمنىڭ ومىرشەڭ بولۋى – ونىڭ دەرەكتىك نەگىزىنە بايلانىستى.ءاربىر زەرتتەۋشى دەرەك مالىمەتىنە جەكە، وزىندىك پىكىر ايتىپ، ءوز بەتىنشە پايىم جاساۋى مۇمكىن، بىراق دەرەك مالىمەتى وزگەرمەيدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جونىندە ايتاتىن پىكىرلەردىڭ ءبارى ءبىر عانا دەرەك مالىمەتىنە سۇيەنەدى. ول – كەرەي مەن جانىبەك حاندار باستاعان رۋ-تايپالاردىڭ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، موعولستان اتتى مەملەكەتتىڭ باتىس جاعىنداعى شۋ بويى مەن قوزىباسى ارالىعىنداعى جەرگە قونىستانىپ، جەكە حاندىق قۇرعاندىعىن باياندايتىن جازبا دەرەك مالىمەتى. بۇل تاريحي دەرەككە دەيىن ەشبىر ورتاعاسىرلىق ەڭبەكتەردە ول جونىندە ايتىلمايدى. ال ودان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن باياندايتىن مالىمەت XVII عاسىردىڭ اۆتورى ماحمۋد بەن ءۋاليدىڭ تاريحي شىعارماسىنا ەنگىزىلەدى.
مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا، جوعارىدا ايتىپ وتكەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن باياندايتىن جازبا دەرەك مالىمەتى – ەڭ قۇندى، ەڭ ماڭىزدى دەرەك بولىپ سانالادى. ول دەرەكتىڭ اۆتورى – 1499-1551 جىلدارى ءومىر سۇرگەن مۇحاممەد حايدار مىرزا دۋلاتي. ول ءوزىنىڭ اتاقتى «تاريح-ي راشيدي» اتتى كىتابىندا XIV-XVI عاسىرلارداعى ورتالىق ازيا اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتار مەن ولاردىڭ مەملەكەتتەرى تۋرالى تاريحي، ەتنوگرافيالىق، گەوگرافيالىق سيپاتتا مول ماعلۇماتتار بەرەدى. اۆتور «تاريح-ي راشيديدە»: «سول ۋاقىتتا موعولستان حاندىعىن بيلەۋ كەزەگى ەسەنبۇعا حانعا جەتكەن ەدى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قاتتى قۇرمەتتەپ، ولارعا موعولستاننىڭ ءبىر شەتىن ءبولىپ بەردى. ولار وسى جەردەن قاۋىپسىز جايلى قونىس تاپتى. ءسويتىپ، تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.
ابىلقايىر دۇنيە سالعاننان كەيىن وزبەكتەردىڭ ۇلىسىندا الاۋىزدىق پايدا بولدى. اركىم مۇمكىندىكتەرىنە قاراي ءھام دۇرىس ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كەرەي مەن جانىبەك حاندى پانالادى، ولار وسىلاي كۇشىن نىعايتتى. باسىندا ءوستىپ ەلدەن قاشىپ، ولاردان ءبولىنىپ-جارىلىپ قالىپ، ءبىراز ۋاقىت تورىعىپ، ءارى سەرگەلدەڭدە بولعاندىقتان ولاردى «قازاق» دەپ اتادى. بۇل لاقاپ ات قازاقتارعا وسىلاي تارالدى» دەپ جازادى. (م.ح.دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. الماتى 2003, 305-306-بەتتەر).
جالپى، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىر حاننان بولەكتەنۋى حV عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى رەتىندە قاراستىرىلعان. ولار قۇرعان قازاق حاندارىنىڭ بيلىك ەتە باستاۋىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتي اتالمىش ايگىلى شىعارماسىندا: «ھيجرانىڭ سەگىز ءجۇز جەتپىسىنشى جىلىنان باستالادى» دەپ جازادى. بۇل قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1465-1466 جىلدارعا تۋرا كەلەدى. وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار بۇل مەرزىمگە كۇمان كەلتىرمەيدى، ءارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلى دەپ ەسەپتەيدى. (قازاق سسر تاريحى. الماتى، 1983, ءىى-توم، 268).
ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن كەزى 1465 جىل ەكەنىن مىرزا حايدار شەگەلەي كورسەتكەن. ودان ءارى ول: «(ھيجري) 940 (1533-34) جىلعا دەيىن قازاقتار وزبەكستاننىڭ كوپ بولىگىنە ءوز بيلىكتەرىن تولىق جۇرگىزگەن ەدى.
كەرەي حاننان كەيىن بۇرىندىق حان باسقاردى. ودان سوڭ جانىبەك حاننىڭ ۇلى قاسىم حان باسقاردى. دەشتى قىپشاق دالاسىن تولىق بيلەدى… جوشى حاننان كەيىن ول جۇرتتا ودان ۇلكەن حان بولعان ەمەس. قاسىم حاننان كەيىن ونىڭ ۇلى ماماش حان بيلەدى. ودان سوڭ نەمەرەسى تاھير حان بيلەدى. تاھير حان زامانىندا قازاقتاردىڭ سانى ازايىپ كەتتى. ودان كەيىن ونىڭ باۋىرى بۇيداش حان بيلىكتى قولىنا الدى.
قورىتا ايتقاندا، ەسەنبۇعا حان زامانىنان باستاپ راشيد حان ۋاقىتىنا دەيىن موعولدار مەن قازاقتار اراسىندا دوستىق پەن تاتۋلىق ورناعان ەدى، الايدا راشيد سۇلتان ونى بۇزدى» (م.ح.دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي… 110-111-بەتتەر) دەپ جازادى ول. ول راس تا ەدى. ويتكەنى، ءابدىراشيد سۇلتان قازاقتاردان گورى شايباندارعا مويىن بۇرعان، سولاردان وداق ىزدەگەن.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن تىنىس-تىرشىلىگى، ءومىر سۇرگەن ورتاسى ءھام كورشىلەرىمەن بولعان قارىم-قاتىناسى جايلى مىرزا حايدار سەكىلدى وسىلاي جۇيەلى دە ناقتىلى جازعان قالامگەرلەر كەمدە-كەم-اق.
ءسويتىپ، ول موعولستاننىڭ حاندارى، دۋلاتتان شىققان امىرلەرى مەن بەكتەرى، وندا ءومىر سۇرگەن تۇركى تايپالارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، ابىلقايىر حان نەگىزىن سالعان دەشتى قىپشاق مەملەكەتى، حاننىڭ ءوزى جانە ۇرپاقتارىنىڭ ماۋارانناھردە، سونداي-اق قازاق حاندارى ءھام سۇلتاندارىمەن جۇرگىزگەن سوعىستارى جايلى تاپتىشتەي بايانداعان. مىرزا حايداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ول نە جازسا دا شىندىقتى جازادى. تاريحشى عالىمداردىڭ بارلىعى دا ونىڭ وسى ءبىر قاسيەتىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى.
كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ موعولستانعا كەلىپ ءوز بيلىگىن جاساقتاي باستاۋى تۋرالى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدەن باسقا ماحمۇد يبن ءۋالي دە حابارلاعان. اۆتور بۇل ەكى سۇلتاننىڭ موعولستانعا كەلۋىن، ەسەن بۇعا حاننىڭ ولارعا شۋ مەن قوزىباسى جايلاۋى اراسىنداعى جەردى بەرگەنىنە كوڭىل اۋدارادى. ەسەن بۇعانىڭ بۇل ءوڭىردى ايتۋلى ەكى سۇلتانعا بەرگەنىن «باحر ال-اسرار في ماناكيب ال-احياردىڭ» اۆتورى: «بۇل كەزدە موعولستاندا شىڭعىس حاننىڭ ۇلى، شاعاتاي حان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ءۋايىس حان ۇلى ەسەنبۇعا حان بيلىك ەتىپ تۇردى. ءدال وسى تۇستا ءامىر تەمىر گۋرگاننىڭ ۇلى ميرانشاھتىڭ، ونىڭ ۇلى سۇلتان مۇحاممەد مىرزانىڭ، ونىڭ ۇلى ءابۋ سايد مىرزا جوعارىدا اتالعان حاننىڭ اعاسى ءجۇنىس حاندى يراكتان (يراننان) الدىرتىپ، كومەك بەرەدى جانە قولداۋ كورسەتەدى، ءسويتىپ، ونىڭ بيلىگىنە قاۋىپ تونەدى. ەكى سۇلتانعا ول موعولستاننىڭ باتىسىنان جەر بەردى، ول ەسەنبۇعا حاننىڭ يەلىگى مەن ءجۇنىس حاننىڭ قول استىنداعى جەردىڭ اراسىندا ەدى. بۇل جەر – شۋ مەن قوزىباسى دەگەن جەرلەر بولاتىن»، – دەي كەلىپ ءارى كەرەيدىڭ حان بولعاندىعىنا دا توقتالادى. (ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV-حVIII ۆەكوۆ. ا.، 1969, 352-353).
مىنە، وسىلايشا كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا «قازاق حاندىعى» اتتى جاڭا ەتنيكالىق بىرلەستىككە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتى قۇرۋ جانە ونى باسقارۋدىڭ تاريحي مىندەتى جۇكتەلدى. ولاردىڭ ونى اتقارۋعا تولىق نەگىزى بار ەدى. قازاقتىڭ وسى ەكى حانىنىڭ ارعى اتا-بابالارى شىڭعىس حاننان تارالاتىن. سوندىقتان كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا دەيىن شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىنداعى ساياسي بيلىكتى مۇراگەرلىك جولمەن يەمدەنىپ، اتادان بالاعا قالدىرىپ كەلدى. وسىلايشا بۇل اۋلەتتى يەمدەنگەندەر بيلىك تىزگىنى عاسىرلار بويى ۋىسىنان كەتپەگەن حان تۇقىمىنان ەدى. كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ شىعۋ تەگى جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى – وردا ەجەننەن باستاۋ الادى. كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ تۋىستىق قاتىناسى بويىنشا ولار ءبىر-بىرىنە شوبەرەلەس تۋىس ەدى. ياعني، ولاردىڭ وردا ەجەننەن ورىس حانعا دەيىنگى بابالارى ورتاق. بۇل جاعىن تارقاتىپ ايتقاندا: وردا ەجەن، ونىڭ ۇلى ساسى بۇقا، ونىڭ ۇلى ەرزەن، ونىڭ ۇلى شىمتاي، ونىڭ ۇلى ورىسحان، ونىڭ ۇلى توقتاقيا، ونىڭ ۇلى انيكە بولات، ونىڭ ۇلى كەرەي حان بولىپ جالعاسادى.
سونىمەن كەرەي مەن جانىبەك حان شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى قازاق تايپالارىن جەتىسۋعا باستاپ كەلىپ، موعولستاننىڭ باتىسىندا قازاق حاندىعىن قۇردى. تاريحي شىعارمالاردا موعولستان حالقىنىڭ «موعولدار» دەپ اتالىپ كەلگەنى بەلگىلى. شىن مانىندە «موعولدار» دەگەن جيناقتاۋشى ەتنوساياسي توپتىڭ نەگىزگى قۇرامى: دۋلاتتار، ۇيسىندەر، كەرەي-كەرەيتتەر، قاڭلىلار، ارعىندار، جالايىرلار جانە ت.ب.، ياعني قازاقتاردىڭ ۇلى جانە ورتا جۇزدەرى قۇرامىنا ەنەتىن تايپالار بولاتىن. قازاق حاندىعىنىڭ جەتىسۋدا قۇرىلۋ ۋاقيعاسى قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋ پروتسەسىندە ماڭىزدى قىزمەت اتقاردى. سەبەبى، كەرەي مەن جانىبەك باستاۋىندا تۇرعان شىعىس دەشتى قىپشاق تايپالارى مەن جەتىسۋلىق تايپالار ءتىلى، مادەني داستۇرلەرى، تۇرمىس سالتى جاعىنان بىردەي ەدى. ءسويتىپ، ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستاننان اسا ۇلكەن رۋلىق-تايپالىق توپتاردىڭ جەتىسۋعا كەلۋى، ولاردىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن قارىم-قاتىناستارىندا ايتارلىقتاي شيەلەنىس تۋعىزا قويعان جوق. ناتيجەسىندە دەشتى قىپشاقتان قونىس اۋدارعان قازاق تايپالارى وسى القاپتى ەجەلدەن مەكەندەگەن قازاقتىڭ ۇلى ءجۇز تايپالارىمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتتى. ابىلقايىر حاندىعىنداعى الاساپىران سوعىس سالدارىنان قانجىلىك بولعان قازاق حالقى بۇل اراعا كەلىپ ەس جيىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تۇزەلە باستادى. مۇنى كورگەن دەشتى قىپشاق كوشپەندىلەرى ابىلقايىر بيلىگىنەن قاشىپ، قازاق حاندىعى اۋماعىنا لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتتى. XV عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ ورتاسىنان 70-جىلدارىنىڭ باسىنا دەيىن 15 جىل اينالاسىندا ابىلقايىر حاننىڭ قاراماعىنان 200 مىڭداي ادام كوشىپ بارعان. (م.ح. دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. الماتى 2003, 110)
ءدال وسى تۇستا، ياعني 1462 جىلى موعولستان حانى ەسەنبۇعا قايتىس بولعان سوڭ، بۇل مەملەكەتتە ىشكى تارتىس كۇشەيىپ، جاعداي قيىنداعان تۇستا ويرات اماسانجى تايشى باستاعان جوڭعارلار شابۋىل جاساپ موعولستان مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتىپ كەتتى، ەلدە تۇراقسىزدىقتار ورىن الدى. سونىڭ سالدارىنان موعولستانعا قاراستى جەتىسۋلىق قازاق تايپالارىنىڭ قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلۋى ارتا ءتۇستى. بۇعان دەيىن جەكەلەگەن حاندىقتارعا جىكتەلىپ كەلگەن قازاق تايپالارىنىڭ جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعىنا بۇلايشا اعىلۋى قازاق حاندىعى حالقىنىڭ سانىن مولىقتىرىپ، حاندىقتىڭ بەدەلى مەن اسكەري، ساياسي قۋاتىن ارتتىرا تۇسكەن ەلەۋلى وقيعا بولدى.
سولاي بولعانىمەن جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك نەگىزدەرى ءالى دە ءالسىز ەدى. ءبىر سىپىرا قازاق تايپالارى ابىلقايىر حاندىعىنىڭ، موعولستاننىڭ، نوعاي وداعىنىڭ جانە باتىس ءسىبىر حاندىعىنىڭ قول استىندا تەلىم بولىپ وتىرعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە شىعىس دەشتى قىپشاقتى بيلەگەن ابىلقايىر حان وزىنە قارسى شىعىپ، جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ، ماسايراپ وتىرعاندىعىنا، اسىرەسە، كوپتەگەن تايپالاردىڭ حاندىعىنان ءبولىنىپ شىعىپ، وعان اعىلىپ بارىپ جاتقانىنا ازۋىن بىلەپ، قىلىشىن قايراپ، جاڭا قۇرىلعان قازاق حاندىعىن تارپا باس سالىپ، جويىپ جىبەرۋ نيەتىنەن اينىمادى. 1468 جىلى قىستا ابىلقايىر حان قازاق حاندىعىن قيراتپاق ماقساتىندا جەتىسۋعا جورىققا اتتاندى، بىراق ساپارى ءساتسىز بولىپ، ءوزى وپات بولدى. ابىلقايىردىڭ قازا بولۋى قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن كەڭەيتە ءتۇستى. ەڭ قىزىعى ابىلقايىر حان ولگەننەن سوڭ، ونىڭ ەلىندە قيان-كەسكى قىرقىس باستالىپ، حاندىق ىدىراپ، شاڭىراعى شايقالا باستادى. ونداعى حالىقتىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي حان مەن جانىبەك حان قۇرعان قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلدى. مۇنداي جاعدايدى ءتيىمدى پايدالانعان قازاق حاندارى كەرەي مەن جانىبەك بۇدان ون ەكى جىل بۇرىن وزدەرى اۋىپ كەتكەن اتا قونىسى دەشتى قىپشاققا قايتا ورالدى. قازاق حاندىعى دامۋدىڭ جاڭا ءبىر ساتىسىنا قادام باستى.
جوعارىدا كورسەتىلگەنىندەي، تاريحي شىعارمالار قازاقتىڭ العاشقى حانى رەتىندە كەرەي حاندى اتايدى. جازبا دەرەكتەردە حاننىڭ «گيرەي»، «گەرەي»، «كەرەي» تۇرىندە جازىلعان ەسىمدەرىن وتاندىق تاريح عىلىمىندا «كەرەي» دەپ جازۋ ورنىققان. تاريحي دەرەككوزدەر وسى كەرەيدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ حان تاعىنا «10 جىل مولشەرىندە» وتىرعانىن جازادى. بىراق بۇل «ون جىلداي» ۋاقىتتىڭ قاي جىلعا سايما-ساي كەلەتىنى ءالى دە بولسا تۇبەگەيلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
كەرەي حان دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ بيلىك باسىنا جانىبەك حان وتىردى. جانىبەك حاننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءابۋ سايد، وعان تاعى جانىبەك حان دەگەن قوسىمشا ەسىم بەرىلگەنىن «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-ناما» سياقتى تاريحي شىعارمالار حابارلاعان. (ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV-حVIII ۆەكوۆ. ا.، 1969, 42-46).
بۇل جاعىن قادىرعالي جالايىر ەڭبەگىندەگى «باراقتىڭ ۇلى «كىشى جانىبەك حان» دەپ جازعان ماعلۇماتى دا دالەلدەي تۇسەدى. سول سياقتى ونىڭ اتىنىڭ ءابۋ سايد ەكەنىن ابىلعازى دا جازىپ قالدىرعان. (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. ا.، 2006, 117) دەگەنمەن، تاريحي دەرەككوزدەر دە كەرەيدەن سوڭ جانىبەكتىڭ حان تاعىنا وتىرعانى ايتىلعانىمەن، بىراق ونىڭ قاي جىلى حان بولىپ سايلانعاندىعى جونىندە ناقتى مالىمەت جوق. سول سياقتى جانىبەك حاننىڭ دەشتى قىپشاققا ورالعاننان كەيىنگى حان بيلىگىن قالاي كۇشەيتكەنى تۋرالى، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى مەن ءولىمى تۋرالى دا دەرەكتەر بەيمالىم.
جانىبەك دۇنيە سالعاننان كەيىن كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق تاققا وتىردى. وسىدان كەيىنگى حان بيلىگى جانىبەك حاننىڭ توعىز ۇلىنىڭ ءبىرى قاسىم حانعا (1445 -1521) ءوتتى. ال، قاسىم حان ءداۋىرى قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋى جانە نىعايۋ ءداۋىرىنىڭ باستاماسى بولدى.
قاسىم حانعا، سول تۇستارداعى قازاقتاردىڭ ءومىر تىرشىلىگىنە دە م.ح. دۋلاتي بىرنەشە بەت ارناعان. قازاق حاندارى مەن حالقىن، ولاردىڭ ادەت-عۇرپى تۋرالى ءسوز ەتكەندە م.ح. دۋلاتيدىڭ اتالارىمىزعا قۇرمەتپەن قارايتىنىن بايقايمىز.
ءحVى عاسىر باسىندا موعولستان حانى سۇلتان احمەت حاننىڭ ءۇشىنشى ۇلى ءشايبانيدىڭ قاس جاۋى سايد حانعا (1487-1533) ورتا ازياعا شابۋىلداي كىرىپ، اتاقتى مۇحاممەد زاحير اد-دين بابىردى (1483-1530) بيلىكتەن ايىرعان شايباني شاھيبەك حاننىڭ (1451-1510) تاشكەنتتەگى ءىنىسى سۇيىنىشكە (سۇيىنشىككە) (؟-1525) شۋ بويىنداعى قازاق حانى قاسىم حان شابۋىل جاسادى دەگەن حابار جەتەدى. سايد حان تەزدەتىپ تاشكەنتكە اتتانادى. بىراق جولاي قاسىم حاننىڭ شۋعا قايتىپ كەتكەنىن ەستيدى. ول قاسىم حانعا بارىپ قازاقتاردى تاشكەنتتى شابۋعا قايتا كوتەرمەك بولادى.
م.حايدار دۋلاتي: «سايد حان (1514 جىلى) جولعا شىعىپ، موعولستاننىڭ ءماشھۇر جەرى – شۋعا (جۋدكە) كەلىپ جەتتى. مەن ول ساپاردان سىرقاتتانۋىما بايلانىستى قالىپ قويدىم… قاسىم حاننىڭ سول ۋاقىتتا جاسى الپىستان اسىپ، جەتپىسكە تاياپ قالعان كەزى. ال [سايد] حاننىڭ قىلشىلداعان شاعى بولاتىن، جاسى وتىزعا جەتە قويعان جوق ەدى…»
سۇلتان سايد حان كىم؟ «ول – شاعاتاي ۇرپاعى. موعولستان حانى احمەت حاننىڭ ءۇشىنشى ۇلى. (مۇحاممەد حايداردىڭ اپكەسى حابيبا سۇلتان حانيشتىڭ كۇيەۋى، ياعني ۇلى عالىمنىڭ جەزدەسى.ء ا.د.) 1487–1533. 1514 ج. دۋلات ءامىرى مىرزا ءابۋ باكىردەن قاشعاردى تارتىپ الىپ، شىعىس تۇركىستاندا 1533 جىلدىڭ 9 شىلدەسىنە دەيىن بيلىك قۇرعان» (م.ح. دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. ا.، 2003, 308, 532).
«قاسىم حان [سايد] حان الدىنا كەلگەندە جىلى جۇزدەسىپ قۇرمەتتەگەنى سونداي، حان ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە شەيىن ونىڭ كىشىپەيىلدىلىگىن ۇمىتقان ەمەس» – دەپ ەسكە الادى م.ح.دۋلاتي. ارقاشان سىرلاسا قالعاندا حان ونى ەسكە الىپ <اللانىڭ نۇرى جاۋسىن>: قاسىم حان اسقان ءمارت ادام بولعان دەپ وتىراتىن جانە ونىمەن قالاي تانىسقانىن بايان ەتەتىن-ءدى.
وسىنداي ءبىر كەزدەسۋدە قاسىم حان [سايد] حانعا جاقىنداپ: «ءبىز دالا حالقىمىز، بۇل جەردە قىمبات بۇيىمدار مەن تاعامدار جوق. ەڭ قىمبات بايلىعىمىز – جىلقى جانە ەڭ ءدامدى تاعامىمىز – ونىڭ ەتى. ءارى ەڭ سۇيىكتى سۋسىنىمىز – ونىڭ قىمىزى مەن ودان دايىندالاتىن تاعامدار.
ءبىزدىڭ ولكەمىزدە باۋ-باقشا مەن ءزاۋلىم ۇيلەر جوق. سەرۋەندەيتىن جەرىمىز – مالدىڭ جايلاۋى، سوندا بارىپ ءبارىمىز بىرگە بوي جازىپ، سايران سالىپ، جىلقىلاردى قىزىقتايمىز»، – دەدى. [سايد] حان ودان ءارى ۇيىرگە جاقىنداپ، قاسىم حان تالاي اتتاردى كورسەتىپ، بىلاي دەگەنىن ايتقان ەدى. «مەنىڭ ەكى ارعىماعىم بار، ەكەۋى بۇكىل ۇيىرگە تاتيدى»، – دەپ ارعىماقتاردى الىپ كەلدى. [سايد] حان مىنا ەكى سايگۇلىكتەي جىلقىنى ەشقاشان كورمەگەنىن تالاي رەت سۇيسىنە اڭگىمەلەدى.
بىردە قاسىم حان: «ەل – جىلقىنىڭ كۇش-قۋاتىنا قاراي تىرشىلىك ەتەدى. مەندە وسى ەكى ارعىماقتان باسقا وزىمە لايىق سەنىمدى ات جوق. سوندىقتان ەكەۋىن بىردەي سىزگە تارتۋ ەتە المايمىن. ەندى ءسىز قادىرلى قوناعىم بولعاندىقتان ەكەۋىنىڭ ءبىرىن تاڭداپ، قابىل الىڭىز»، – دەدى. ول ارقايسىسىن جەكە-جەكە سيپاتتاپ شىقتى. [سايد] حان بىرەۋىن الدى. ول ارعىماقتىڭ اتى – وعىلان تۇرىك ەدى. شىنىندا دا ونداي ارعىماق بۇدان كەيىن تۋعان جوق. قاسىم حان تاعى بىرنەشە اتتى سول ۇيىردەن تاڭداپ الدىنا تارتتى.
سونان سوڭ قىمىز قۇيعان كەسەنى حاننىڭ الدىنا ۇستاپ تۇرىپ قاسىم حان: «ءبىزدىڭ قوناق سىيلاۋىمىز وسىلاي، ەگەر ءدامىن تاتساڭىز ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە بولماق»، – دەدى. [سايد] حان وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ىشىمدىكتى قويىپ كەتكەن ەدى. سول سەبەپتى ايتتى: «قويعانىم بۇل وقيعادان بۇرىن بولعان، ەندى سەرتتى بۇزۋىم قالاي بولار ەكەن؟». قاسىم حان: «بۇرىن ايتقانىمىزداي، ءبىزدىڭ سۋسىنىمىزدىڭ ەڭ كەرەمەتى – جىلقىنىڭ ءسۇتى جانە ودان دايىندالاتىن تاماشا ونىمدەر. سىزگە قانداي قىزمەت كورسەتىپ، كوڭىلىڭىزدەن قالاي شىعۋ كەرەكتىگىن بىلە المادىم. سىزدەي قادىرلى قوناق ءبىزدىڭ داستارقانعا كۇندە كەلە بەرمەيدى، مەن كۇندە قوناق يەسى بولا بەرمەيمىن. ال مەن ءسىزدى دۇرىستاپ قوناق ەتىپ، كۇتە الماسام، بۇل ارماندى قالاي ورىنداي الار ەكەنمىن؟»، – دەپ باسىن تومەن سالىپ، جۇزىنەن مۇڭايعان نىشان كورىندى. [سايد] حان اشىلىپ قاسىم حانعا: «سەرتتى بۇزامىز، قىمىز ىشەمىز!» – دەدى. قاسىم حان قاتتى قۋاندى. اڭگىمە باستالىپ كەتتى. جيىرما كۇن قاتارىنان قىمىز كەسەسىن تاۋىسا بوساتىپ ءىشىپ ءجۇردى.
جاز ماۋسىمىنىڭ اياعى ەدى. قازاقتار قاسىم حاننىڭ بۇيرىعىمەن قىستاۋعا بەت الدى. قاسىم حان: «بۇل كەزدە شايبان حانعا شابۋىل جاساۋ قيىن. دالا ەلى قازىردەن قىستىڭ قامىن جەمەسە بولمايدى. قازىرگى كەزدە جورىق جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ءارى بۇل ۋاقىتتا اسكەر دە جينالا المايدى»، – دەدى. ول سىپايى تۇردە جورىققا شىعۋدان باس تارتتى. كەشىرىم سۇرادى. بىراق ءارتۇرلى ادامگەرشىلىك، ءىلتيپات كورسەتىپ، [سايد] حانعا قايتۋىنا رۇقسات ەتتى. ءوز كوشىن تۋعان جەرىنە قاراي باستادى. [سايد] حان وتە قاتتى ريزا بولىپ اندىجانعا اتتانىپ كەتتى. شىلدە ايى ەدى. حان سارايىنىڭ ءبىر عالىمى بۇل وقيعاعا «اشتي-ي قازاق» («قازاقتارمەن تاتۋلاسۋ») سوزىنەن حرونوگرامما تاپتى. ول – 919 (1513-1514) جىل» دەپ ەسكە الادى.
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي بۇدان باسقا قازاق جەرىندەگى جەر-سۋ، قالالار مەن كەنتتەر، رۋ، تايپا اتتارىن دا كەلتىرگەن. مىسالى، جالايىر 2 جەردە، دۋلات 15, كەرەي (كەرەيىت) 2, قازاق، قازاقتار 7, جەتە 19, قاڭلى 1, قىپشاق 3, موعول 102, نايمان 1, مەركىت 2, ماڭعىت 2, وزبەك-قازاق 11; قالالاردان وتىرار 2 جەردە، الماتى 2, بالاساعۇن 2, اسپارا 1, تاراز (يانگي) 5, اق سۇمبە 1, كوككەسەنە 1, سايرام 14, تۇركىستان 21, شەلەك (شىلىك) 4, قايالىق 1, سارايشىق 1, دەشتى قىپشاق 13, ەرتىس 2, كوكشە تەڭىز (بالحاش كولى) 2, قاراسپان 1, قاراتاۋ 1, قوزىباسى 1, شۋ 2, ىلە 5, قاراتال 2, ارشالى 1 جەردە كەزدەسەدى.
اباي ءۇشىنشى قارا سوزىندە: «بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن، ءاز تاۋكە حاننىڭ كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس بولعاندا «جەتى جارعىسىن» بىلمەك كەرەك»، – دەيدى. (م.ح.دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. الماتى 2003, 308-310, 542) بۇل دا جايدان جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس.
اۋىرىپ قالۋىنا بايلانىستى سايد حانمەن بىرگە شۋ مەن قوزىباسىدا تۇڭعىش قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ورداسىنا بارا الماي، قاسىم حانمەن كەزدەسە الماي قالعان مۇحاممەد حايدار دۋلاتي جوعارىدا ايتىلعانداي 1514 جىلى جەزدەسى سايد حانعا ىلەسىپ قاشقارياعا كەتەدى. حانمەن بىرگە جاڭا مەملەكەت «قاشعار حاندىعىنىڭ» ىرگەتاسىن قالاسىپ، سوندا 17-18 جىلداي عۇمىر كەشكەن. سوندا وقىدى. ءبىلىم الدى. بىرتە-بىرتە سايد حاننىڭ اسكەري قولباسشىسى دارەجەسىنە جەتتى. 1524-1525 جج. موعولستان مەملەكەتىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسىن نىعايتۋ ماقساتىمەن سايد حان جانە ونىڭ ۇلى ابدىراشيدپەن (1510-1563) بىرگە بىرنەشە رەت وسى كۇنگى قىرعىزستاننىڭ جۇمعال، قوشقار، اتباسى سەكىلدى جەرلەرى مەن ەلدى مەكەندەرىندە بولادى.
مۇحاممەد حايداردىڭ قىرعىزدار تۋرالى جازعاندارى دا كوڭىل اۋدارارلىق ەكەنىن ايتقان ءجون.
م.حايدار 1527 جىلى حۋنزا، گيلگيت چيترال، ياگيستان سەكىلدى بۇرىنعى بولور ولكەسىندەگى (قازىرگى ينديا، پاكىستان جەرلەرى) ەلدى مەكەندەرگە جورىق جاسادى.
1531 جىلى قازىرگى ءۇندىستان جەرىندەگى لاداك ايماعىنا جورىق جاسادى.
1533 جىلى شىلدەدە لحاساداعى «بۇكىلقىتايلىقتاردىڭ» حرامىن قيراتۋ ءۇشىن جورىققا شىقتى، ودان كەيىن بىرنەشە مىڭ اسكەرمەن كاشميرگە اتتاندى. بۇل 1533 جىلدىڭ سوڭى بولسا، ال 1539 جىلى بولەسى بابىردىڭ (1483-1530) ينديادا بيلىك قۇرىپ جاتقان ۇلدارى كامران (1509-1557) مەن ھۋمايۋنگە (1508-1556) قوسىلادى. ھۋمايۋننىڭ ينديا بيلىگىنە تالاسىپ جۇرگەن اۋعان تەكتى شەرشاھپەن (1472-1545) گانگا جاعاسىنداعى كاناۋدج دەگەن جەردە 1540 جىلى بولعان اتاقتى شايقاسىنا قاتىسادى. بىراق ولار وندا جەڭىلىس تابادى. اقىرىندا مۇحاممەد حايدار كاشميرگە ەكىنشى رەت كەلىپ، ءبىر وق تا شىعارماي بەيبىت جولمەن بيلىك تاعىنا يە بولادى. بۇل ەلدى ول 1540-1551 جىلدارى ون، ون ءبىر جىلداي بيلەگەن. سوندا ءجۇرىپ جوعارىدا ايتىلعانداي «تاريح-ي راشيديدە» شۋ مەن قوزىباسىعا تۋ تىككەن تۇڭعىش قازاق حاندىعى جايلى دا جازۋدى ۇمىتپاعان.
قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ، ءتىپتى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن زەردەلەگەن ەۋروپا عالىمدارىنىڭ دا ەشقايسىسى سول سەبەپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن «تاريح-ي راشيديگە» جۇگىنبەي، وعان سوقپاي كەتە المايدى. ەڭبەك وسىنىسىمەن دە قۇندى، وسىنىسىمەن دە باعالى.
«تاريح-ي ءراشيديدى» جازۋ ۇستىندە مىرزا حايدار وزىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن اراب، پارسى، تۇركى تەكتى مير گياس اد-دين مانسۋر، جامال اد-دين قارشي، ياقۇت ءال-حاماۋي ار-رۋمي، راشيد اد-دين، حامداللاح كازۆيني، ابد ار-راززاق سامارقاندي، ۇلىقبەك، مۇحاممەد قازي، مۇحاممەد زاحير اد-دين بابىر، اتا مالىك جۋۆايني، شاراف اد-دين ءالي يازدي، ميرحوند، حوندەمير سەكىلدى بەلگىلى تاريحشى، جىلناماشىلار ەڭبەكتەرىنە بەلگىلى ءبىر شامادا يەك ارتقان. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ ورتاعاسىرلىق تۇركى ادەبي ءتىلى – شاعاتاي تىلىنەن باسقا اراب، پارسى تىلدەرىن دە جاقسى بىلگەندىگىن كورسەتەدى. اتالمىش اۆتورلاردىڭ تۋىندىلارىن ول ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ونى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى تايپا، رۋ، ۇلىستاردىڭ تاريحىن بايانداعاندا جازبا دەرەك-بۇلاق كوزدەرى رەتىندە ورنىمەن پايدالانعان. ءسويتىپ، ول «تاريح-ي ءراشيديدىڭ» دەرەكتىلىگىن، دايەكتەمەلەرىنىڭ دالدىگى مەن قۇجاتتىلىعىن ارتتىرا تۇسكەن.
مەن «تاريح-ي ءراشيديدىڭ» كوپتەگەن جەرلەرىندە ايتىلاتىن كاشمير، اگرا، كاناۋدج، پاكىستانداعى لاحور جانە ت.ب. جەرلەردە بىرنەشە رەت بولدىم.
«قازاقفيلم» كينوستۋدياسى «مۇحاممەد حايدار دۋلاتي» اتتى دەرەكتى فيلم تۇسىرگەندە بابىر مەن ھۋمايۋن، مىرزا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سەكىلدى تۇركى حالقىنىڭ ت.ب. ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ىزدەرى قالعان تاريحي جەرلەردى ارالاپ، ولاردى كوزىممەن كوردىم. كاشمير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولجازبا قورىنان «تاريح-ي ءراشيديدىڭ» ءحVى عاسىردا كوشىرىلگەن، تۇپنۇسقاعا وتە جاقىن ەڭبەگىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ، اتاقتى شىعارمانى قاراپ شىقتىم.
مۇنىڭ ءوزى تاريحي ماسەلەلەرگە قالام تەربەگەندە كوپ سەپتىگى تيەتىندىگىنە كوز جەتكىزدىم.
كاشميردىڭ كىندىك قالاسى سريناگارداعى «مازاري سالاتيننەن» («سۇلتاندار زيراتىنان») مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ دا زيراتىن تاپتىم. ول جايلى جۇرتىمىزعا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى كەزىندە پاش ەتتى.
سونىمەن «تاريح-ي راشيدي» قازاق جەرىندە تۇڭعىش رەت تۋ تىككەن حاندىق تۋرالى ناقتى دا ءدال، قىزىقتى دەرەكتەر قالدىرعان بىرەگەي قۇندى شىعارما.
شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865) مىرزا حايدار ەڭبەگىن زەردەلەي وقىپ، قۇرمەتپەن قاراسا، ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ (1830-1904) ونىڭ قازاقتار تۋرالى دەرەكتەرىنە قاتتى ءمان بەرە كەلە: «مۇحاممەد حايداردىڭ جازعاندارىنىڭ بارلىعى دەرلىك جاڭالىق جانە مەيلىنشە قىزعىلىقتى. اڭگىمەلەرى قاي جاعىنان قاراعاندا دا ۇيلەسىمدى جانە جاۋاپكەرشىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى» – دەيدى. ءارى ول عالىم جازبالارىن ءوز زەرتتەۋلەرىنە مولىنان پايدالانعان. ورتا ازيا مەن قازاقستان تاريحىن كەڭىنەن زەرتتەگەن ۆ.ۆ. بارتولد تە مىرزا حايداردىڭ ەڭبەگىنە زور ءمان بەرگەن. كەڭەس داۋىرىندە «تاريح-ي راشيدي» جايلى قازاق عالىمدارىنان ءار جىلدارى ءا.ح.مارعۇلان، ت.ي.سۇلتانوۆ، ن.ن.مينگۋلوۆ، وزبەك وقىمىستىلارىنان ر.گ.مۋكمينوۆ، س.ءا.ءازىمجانوۆا، ح.حاسانوۆا جانە تاعى باسقالاردىڭ ۇلكەندى-كىشىلى زەرتتەۋلەرى جاريالاندى. الكەي مارعۇلان مىرزا حايداردى قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى دەسە، كورنەكتى جازۋشى شەرحان مۇرتازا ونى «قازاق گەرودوتى»، «قازاق تاريحىنىڭ اتاسى» دەپ ورىندى اتاعان.
* * *
ءيا، ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنىڭ اتالىپ ءوتىلۋىن ەلىمىزدە، قوعامدىق سانادا جاڭا ءبىر سىلكىنىس تۋعىزىپ وتىرعان حالىقارالىق ءىرى ساياسي وقيعا دەپ باعالاۋىمىز كەرەك، بۇل قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋدىڭ ەڭ ءبىر قۋاتتى ارناسى.
كەرەي مەن جانىبەك حان قۇرعان قازاق حاندىعى تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەننەن باستاپ تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەرگە تولى جىلدار مەن عاسىرلاردى باستان كەشتى. ءبىر ءولىپ، ءبىر تىرىلگەن كەزدەر دە بولدى. اقتابان شۇبىرىندى، XX عاسىر باسىنداعى 3 ميلليون قازاقتى جالماعان اشتىق، ستاليندىك تەررور، ۇلى وتان سوعىسى دا ءوز زاردابىن تيگىزبەي قويمادى. وسىنداي زۇلماتقا تولى اۋىر كەزەڭدەردەن سوڭ جاراتۋشى يەمىز 1991 جىلى حالقىمىز كوپتەن كۇتكەن، اڭساعان ازاتتىقتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تۇسىندا سىي ەتتى. ەندى سول قيىن جىلدار كەلمەسكە كەتسىن دەۋمەن قاتار، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا وتىرىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ەلىمىزگە اللا تاعالا سونى ءناسىپ ەتسىن!
قازاقستان – بولاشاعى زور مەملەكەت.
ءابساتتار دەربىسالى،
ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى
شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
الماتى.
