Bizdiń elimizdiń memleket bolyp qalyptasa bastaǵanyna, týyn kóterip, ordasyn tikkenine bes jarym ǵasyr bolypty. Osy bir aýyz toltyryp aıtarlyqtaı ýaqytta Alash jurtynyń almaǵan asýlary, shyqpaǵan shyńdary joq ekendigine myna bizdiń keń kósilip, erkin jaılap otyrǵan ulan baıtaq dalamyz ben zamanalar eskertkishterindeı zańǵar taýlarymyz, shalqar kólderimiz, ólkemizdi órnektegen ózenderimiz kýá.
Arýaǵynan aınalaıyn ata-babamyz osynshama keń, kemel, kenishti de óristi, qasıetti de qasterli qara jurtty, qara qazan, sary balanyń qamy úshin aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen qorǵap, urpaǵyna tabystap, amanattap ketti. Endi, mine, táýelsizdik alyp, dáýirlep turǵan kezimizde sol ata-baba amanatyn búgingi jáne keler urpaqqa biz tabystaýymyz kerek emes pe?! Biz soǵan jaraımyz ba, jaramaımyz ba dep, eń aldymen, ózimiz ózimizdi bir tergep alaıyqshy.
Mynaý jahandanýǵa jan salyp jatqan kezimizde, búgingi urpaqtyń bilimsiz, ilimsiz qalýy qylmyspen teń ekenin bárimiz bilip otyrmyz. Shynynda, bárimiz be? Kip-kishkentaı baldyrǵandarǵa ata-ana bolyp júrip, ardan attap, uıattan keship ótip júrgender aramyzda kóbeıip bara jatqan joq pa?
Óziniń kim ekenin, kisiliginiń qaı dárejede turǵanyn bilmeıtin adam óz ultynyń qadir-qasıetin de sezip, bilip jarytpaıtyny málim. Óıtkeni, onyń óne boıyn jaýlap alǵan ózimshildik pen toǵysharlyq, órkókirektik pen ynsapsyzdyq óz qara basynyń qamynan basqaǵa moıyn burǵyzbaq emes. «Basqasy kúl men búl bolsyn, ózimniń jolym gúldensin» dep, ólermendikpen óńmeńdep alǵa qaraı tarta berý – ondaılardyń basty paryzy ispetti. Olar parasattan – paıdany, aqyldan kóri aılany artyq sanaıdy. Durysyn aıtqanda paıdakúnemdigin – parasattylyq, aılakerligin aqylmandyq dep túsinedi. Osynyń bári bul kisiniń tek qana qý qulqynnyń quly ekendigin, el men jerge, Otanǵa, esh qajetsiz bolyp qana qoımaı, ishten jep jatqan jegi qurt ekendigin aıǵaqtaı túsedi. Aıǵaqtaı túsedi deımin-aý, mundaılardyń kópshiligi ishki syryn syrtqa bildirmes betqap kıip, ártúrli keıipke, sıpatqa ıe bola salatyn, ákki, sum bolyp keledi. Árıne, bildirmesin bildirip qoıatyn «ańqaýlary» da bar.
Baıaǵyda, bir top jigit bas qosyp otyrǵanymyzda, sózden sóz shyǵyp, zamanaqyr týraly áńgime bastaldy. Jigitter qyza-qyza kelip, biri «zamanaqyr bolady» dep, biri «zamanaqyr bolmaıdy» dep daýlasty. Sonda baǵanadan únsiz otyrǵan bir jigitimiz: «Daýlaspańdarshy, zamanaqyr bolsa da, áıteýir, ózimiz ólgennen keıin bolsa eken» dep, túnerip, tómen qarap otyryp qaldy. Bárimiz álgige tań qaldyq, ne derimizdi bilmedik. Artynan mazaq etip kúldik.
Mine, bizdiń aramyzda osyndaı adamdar da bar. Olardyń ult týraly, ult bolashaǵy týraly oılaıtynyn, oılamaıtynyn sóz etýdiń ózi artyq.
Qaı eldiń, qaı ulttyń bolsyn búkil adamzat balasyna tán jaqsy jaqtary men jaman jaqtary bar ekendigi – aqıqat. Árıne ár ulttyń ózine tán salt-sanasy, ádet-ǵurpy bolǵanynan keıin, artyq shyǵyp, kem túsip jatatyn qıly-qıly qylyqtary men is-áreketteri, ustanymdary men uǵymdary bolatyny ras. Soǵan qaramastan, álem ádebıetindegi kóptegen uly aqyn-jazýshylardyń barlyǵy derlik óz ultynyń jaqsy-jamandy jaqtaryn keıipkerler qarym-qatynasymen, is-áreketke toly oqıǵalarmen, óleń-jyrlarmen, ǵaqlııa ispettes qara sózdermen beıneleı otyryp, tutas adamzatqa tán ortaq qasıetter men qasiretterdi, qundylyqtar men quzyrettilikterdi pash etedi, paıymdaıdy. Tipti, syrttaı qaraǵanda jeke daralyq sıpatqa ıe bolyp kórinse de, bári bir búkil adamzattyq ortaqtastyqtan aýlaqtap kete almaq emes. Máselen, ataqty avar aqyny Rasul Ǵamzatovtyń «Meniń Daǵystanym» degen qara sózben jazylǵan ǵajaıyp shyǵarmasyn alyp qaraıyqshy. Oqyp otyrsań, sol kitaptyń ár betinen tek qana Daǵystan aspanynyń aýasy ańqyp, avar eliniń búkil bolmys-bitimi kóz aldyńa kelip turǵandaı áserde bolasyń. Avar degen at tóbelindeı ǵana az ulttyń keskin-kelbeti men qadir-qasıeti kimdi bolsa da qyzyqtyrady, qyzyndyrady, tipti, qumar etedi.
Rasul Ǵamzatov osy kitabyn jazǵanda, óziniń boıyna bitken bar talant-darynyn týǵan eli men týǵan jeriniń tabıǵı kelbetin, menshikti minez-qulqyn sýretteýge arnaǵan sııaqty. Onyń osynshalyq zor mahabbatpen jazylǵan bul shyǵarmasy, aqynnyń perzenttik pák nıetine oraı, búkil álemge tanyldy. Eń birinshi eline, jerine, sonan soń ózine zor mártebe ákeldi. Osy kitap arqyly alaqandaı avar jurty taýdaı tulǵasymen, keskindi kelbetimen, elden erekshe salt-sanasymen tanyldy. Sóıtip, Rasul Ǵamzatov el men jerine degen ystyq júrektiń otyna oranǵan kórkem sezimmen, parasatty paıymmen, eń bastysy, ózine degen senimmen Daǵystandy dara turǵan bir bıik shyńǵa teńep tastady. Sol arqyly óziniń naǵyz otanshyl tulǵa ekenin óz jurtyna pash etti.
Degenmen, osy tusta aıta ketpeske bolmaıdy, árbir adamnyń ultyn súıýi, qurmetteýi óz el-jurtyn qur maqtap, madaqtaýmen shektelmeıdi. Bul taraptaǵy eń basty qajettilik – ultqa degen jan ashyrlyq, minin túzeý, dertin jazýǵa az da bolsa umtylys jasaý. Árıne, bul úshin adamnyń kóńil kóziniń ashyqtyǵy men bilimdiligi, biliktiligi qajet. Eń bastysy, óz ultyna degen júrek soǵysynyń durystyǵy, jaqsylyqqa qulyqtylyǵy kerek. Búkil álemge tanymal ulylar shoǵyryndaǵy árbir aqyn-jazýshynyń negizgi maqsat-múddesiniń túr tórkini – óz ultynyń kem ketigin kórsete otyryp, tezge salǵan aǵashtaı etip túzetip, bolashaqqa qaraı jeteleý. Adamsyz qoǵam, qoǵamsyz adam bolmaǵandyqtan, olar beınelegen árbir adamnyń (keıipkerdiń) bitim-bolmysynan, is áreketinen belgili bir qoǵamnyń, tipti, sol kezdegi saıası áleýmettik qubylystardyń da ózine tán belgileri atoılap turady. Máselen, Keńes dáýirinde bizdiń qulaǵymyzǵa sińip ketken bir uǵym V. I. Lenın aıtqan «Maksım Gorkıı – orys revolıýııasynyń aınasy» degen sóz bolatyn. Anyqtap qarasaq, bul beıneli sózdiń máni tym úlken. Óıtkeni, dál Gorkııdeı orys mujyǵynyń adam tózgisiz aýyr ómirin qaz qalpynda beınelep bergen, jerine jetkize sýrettegen bir de bir jazýshy joq. Ol orys halqynyń ádiletsiz ústemdik pen nadan ozbyrlyqtyń zil-batpan salmaǵynan ezilip-janshylyp, azyp-tozyp bara jatqanyn boıamasyz anyq etip sýrettep berdi. Ol «orys ózin-ózi tanysyn, serpilsin, kúressin» dedi. Ol, tipti, orys adamynyń adam aıtqysyz aıýandyq áreketterin de jasyrmaı jaıyp saldy. Buǵan onyń «Sal ústinde» degen áńgimesindegi shal men kelin arasyndaǵy qarym-qatynastyń sumdyq, arsyz kórinisterin dálel retinde keltirsek te jetip jatyr. Gogoldiń «Óli jandar», «Revızor» sııaqty shyǵarmalaryna ózek bolǵan keıipkerlerdiń is-áreketteri sol kezdegi qoǵam beınesin ap-aıqyn etip ashyp kórsetýimen áıgilendi emes pe? Ol sol kezdegi orys qoǵamyn aıaýsyz áshkereledi, ájýalady. Ol óz qalaýymen tańdap alǵan osy bir aýyr jolynyń ústinde jan azabyn ólsheýsiz tartty, aqyryna aqylynan da adasty. Osynyń bári ne úshin edi? Tek halyq úshin, sonyń bolashaǵy úshin edi.
HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy qazaq qoǵamynyń, qazaq ultynyń, qazaq adamynyń jan kúızelter jaqtaryn óleń sózben de, qara sózben de betke basyp, shyjǵyryp, shyńǵyryp aıtqan uly Abaı da óz halqynyń órtine kúıip, dertine daýa taba almaı qusalanyp óldi. «Men ishpegen ý bar ma?!» dep nazalanyp óldi. Ol qazaq halqynyń jaqsy jaqtaryn kórmeıin, nashar jaqtaryna ǵana nazar aýdaraıyn degen joq. Ol qarańǵylyqtyń qapasy qamalyp, nadandyqtyń naızasyna túırelgen óz eliniń kókiregine jaryq sáýle túsirsem, sordan sorǵalaǵan qandy jasyn súrtip tastasam dep júrip, basyn taýǵa da, tasqa da soqty. «Qazaq ta adam balasy ǵoı» dep óz ultyn júregi ýdaı ashyp aıady, óksigi ózegin órtedi. Ispen de, tilmen de neshe túrli áreketter jasasa da, jan qýantar jaqsylyq tappady. Óıtkeni, onyń zamany qazaq halqynyń ishine orys ımperııasy saıasatynyń dendep enip, dem aldyrmaı tunshyqtyryp turǵan shaǵy edi. Bul ýaqyttar naǵyz qazaqtyń týa bitti tól minezi men qaǵıda, qasıetteri ózgeriske enip, setinep, aǵaıyn arasyna alaýyzdyq kirip, «janym – arymnyń sadaqasy, malym – janymnyń sadaqasy» degen sertti sózdiń mán-maǵynasy solǵyndap, boıaýy bozara bastaǵan kez bolatyn.
Barlaı qarasaq, Abaı zamanyna deıingi qazaq qoǵamy bir bólek te, Abaı zamanynan bastalatyn keıingi qazaq qoǵamy bir bólek. Bul týraly aıtqanda, belgili bir halyqtyń ulttyq sanasynyń ózgerýi sol ultty quraıtyn adamdardyń minez-qulqyna, salt-dástúrine, adamdyq, aǵaıyndyq qarym-qatynastaryna da qatty áser etetinin eskerý kerek sııaqty. «Aıýǵa namaz úıretken – taıaq» degendeı, Reseı saıasatynyń soıylynan yńyrsı yǵyp, bas saýǵalap ketken sorly halyqtyń óz ǵurpyn umytpasqa, ózgege baǵynbasqa amal-aılasy da qalmap edi. Qazaq halqy sonaý XVIII ǵasyrdyń orta sheninde qurylǵan qyl tuzaqtyń ýaqyt óte kele qandy qaqpanǵa aınalyp ketetinin túsinbeı de qalyp edi. Sondyqtan, buny túptep oılastyrylǵan orys saıasatynyń eń úlken jeńisteriniń biri deýge ábden bolady.
Qazaq elin, qazaq jerin otarlaý saıasatynyń úzdiksiz júrgizilgeni sonsha, aýzy beri qaratylǵan orys zeńbiregi men myltyǵynyń tútini Keńes nyq ókimeti ornaǵanǵa deıin bir úzilgen joq. Orys oryspen soǵysqan azamat soǵysynyń ózi qazaq jurtynyń qabyrǵasyn qaýsatyp ketti. Aq qashyp, qyzyl qýǵanda da kóresiniń kókesin qazaq kórdi. Qyzyl qyrǵyn, sary súrgin kezeńde aq ta, qyzyl da qazaqty aıaǵan joq. Sol kezde Tarbaǵataı óńirinde ómir súrgen bir aqsaqal bı aıtypty: «Aq keldi, aǵymdy tókti, atyma mindi. Qyzyl keldi, qyzyl qanymdy tókti, qyzyma mindi» dep. Aıtyńyzdarshy, budan ótken qasiret bola ma?!
Mine, bul Abaıdan keıingi ýaqyttardaǵy ult sanasyna umytylmas qap-qara daq qaldyrǵan ker zamandar edi. Keńes dáýirindegi asharshylyq, soǵys, til, din saıasaty...
Bunyń báriniń táýelsizdik alǵannan keıingi ýaqytta urpaq qulaǵyna quıylyp, sanasyna sińip jatqanyna da myń shúkirshilik aıtamyz qazir. «Eshten de kesh jaqsy» degen ǵoı, eger biz táýelsiz el bolmaǵanymyzda, túptiń túbinde qazaq degen halyqtyń aty saqtalǵanymen, zaty qalmas edi. Sóz joq, bizdiń ult quldyq sananyń qurbany bolyp, Ata Qazaqtyń arýaǵyna túkirip, kúnderdiń kúninde tilin de, dinin de umytar edi.
Bizdiń TMD elderi qatarynda táýelsizdik alǵanymyzǵa da shırek ǵasyrdyń júzi boldy. Qazir, asylyq aıtqandyq emes, aldyńǵy qatarly eldermen ıyq teńestirip atymyz álemge áıgilenip, dańqymyz kúnnen kúnge bıiktep barady. Munyń bári bizdiń ekonomıkalyq saıasatymyzdyń eptiliginen, eń bastysy, qazaq eliniń tektiliginen bolyp otyrǵany – aqıqat. «Kórshiń tynysh bolsa, kósilip uıyqtaısyń» degendeı, biz kórshi elderimizben de, búkil álem elderimen de qol ustasyp, tize túıistirip, alysyp-berisip, jaqyndasyp kettik. Osynyń bárine myń shúkirlik!
Árıne, bul týraly kún saıyn aıtylyp jatyr ǵoı, al meniń aıtaıyn degenim, tipti, osy maqalany jazaıyn degendegi oıym – dál búgingi táýelsiz Qazaqstanda ómir súrip otyrǵan aqsaqal, kóksaqal, qarasaqaldarymyzdan bastap, bozbala, boıjetkenderimiz ben balabaqshadaǵy sábılerimizge deıingi ulty qazaq adamdardyń ózgeshe ózgeristeri men tirshilik, qareketterin, qýanyp tolǵaıtyn jaqtary emes, kóńilge qonbaıtyn jaqtaryn sóz etý bolatyn.
Jańa ǵana Abaı týraly az ǵana sóz qozǵadym. Sol feodaldyq dáýirde ómir súrgen uly aqynnyń árbir óleńi, árbir sózi búgingi kúnge deıin mánin esh joıǵan joq. Kerisinshe, qazirgi qazaq balasyna qatty qajettiligimen quny artyp, úni burynǵydan da basym, ótimdi shyǵýǵa tıisti bolyp tur. Óıtkeni, qazaq ultynyń tili qaıtadan oıanyp, óz mánin taýyp, óz mártebesiniń bıigine eptep kóterilip qalsa da, dili men tabıǵaty zaman ózgeristerine oraı qubylyp, ózgerip bara jatyr. Mysaly, myna ózimiz kózimizben kórip, sózin sóılep jyryn jyrlaǵan Keńes ókimetiniń kezinde biz bilip, estimegen neshe túrli sumdyqtar dál búgingi tańda atoılap aldymyzdan shyǵa bastady. Qylmystyń úlkeni kisi óltirý bolsa, sol úlken qylmystyń údep ketkeni sonsha – adam tań qalarlyq san túrli sıpattarǵa ıe bola bastaǵandyǵy tóbe shashyńdy tik turǵyzady.
Qazirgi qylmys túrleriniń kóbeıip ketkendigin saýsaqpen sanap taýysa almaısyń. Olardyń ishinde aıtýǵa aýyz, estýge qulaq uıalatyn sumdyqtar qansha! Osynyń bári neden? Osynyń bári neniń nátıjesi? Kúıimiz kelgenshe jaýap berýge tyrysyp kórsek, osynyń bári keıbir adamdardyń kisilik qasıetteriniń múldem ońyp, tozyp, quryp ketkendiginen, esh jaqsylyqty eskermeı, tek jamanshylyqqa boı aldyryp ketkendiginen bolady. Ondaılar nas nadandyqtyń túpsiz túneginen eshqashan shyǵa almaq emes. Óıtkeni, olar adamǵa tán sıpattardan alshaqtap, at quıryǵyn kesisip ketken.
Abaı óziniń on tórtinshi sózinde bylaı deıdi: «Qazaq ta adam balasy ǵoı, kóbi aqylsyzdyǵynan azbaıdy, aqyldyń sózin uǵyp alarlyq júrekte jiger, qaırat, baılaýlylyqtyń joqtyǵynan azady. «Bilmestigimnen qyldym» degenniń kóbine nanbaımyn. Bilse de, arsyz, qaıratsyzdyǵynan eskermeı ustamaı ketedi. Jamanshylyqqa bir eligip ketken soń, boıyn jıyp alyp keterlik qaırat qazaqta kem bolady. Jurttyń kóbiniń aıtyp júrgen myqty jigit, er jigit, pysyq jigit dep at qoıyp júrgen kisilerdiń bári – bálege, jamanshylyqqa elirtpek úshin, birin-biri «aıda, batyrlap» alady da, artyn oılatpaı, azǵyratuǵyn sózderi. Áıtpese, qudaıǵa teristikten, ne armen uıatqa teristikten silkinip, boıyn jıyp ala almaǵan kisi, únemi jamanshylyqqa, maqtanǵa salynyp, óz boıyn ózi bir teksermeı ketken kisi, táýir jigit túgil, áýeli adam ba ózi?!».
Shyndyǵynda, kóńil kózi qarańǵy adamdardy eki kúnniń birinde kóresiń, aıtqan sózin estip aıranasyr bolasyń. Men, tipti, joǵaryda keltirilgen keremet sózdi aıtqan uly Abaıǵa til tıgizgen kisi-symaqtarmen de júzdestim. Olardyń biri: «Abaı orysqa satylǵan, satylmasa, «orystan úıren» deı me?» dep kókidi. Ekinshi bireý áli ataǵy da shyǵyp úlgermegen aqyn-symaq edi. Ol bir dýmandylaý jerde jelpinip, jeligip otyryp: «Biz Abaıdyń ıyǵyna shyǵyp kettik qoı» dep qorazdandy.
Osyndaı qyryn sóıleıtin qısyq aýyzdarǵa yzalanasyń, kúıesiń. Eń qaýiptisi mundaılar jaı júrmeı, ózderi sııaqtylardyń sanasyn ýlaıdy. Olardyń kókeıine el bolashaǵyna kesirin tıgizetin neshe túrli pikirler qalyptastyrady.
Tipti, saqtanyp, qymtanbasyńa qoımaıtyn taǵy bir qaýipti, juqpaly zııankestik – táýelsizdigimizge táý etýdiń ornyna, onyń bolashaǵyna senimsizdikpen qaraıtyn haram oı-pikirler. Eń qyzyǵy – bular ózderin el bolashaǵyn boljaı biletin saıası saýattylardyń qataryna qosady. «Shala molda din buzar» degen – osy...
Din demekshi, din máselesi qazirgi ýaqyttaǵy eń bir shıelenisip, ýshyǵyp turǵan keleńsizdikterdiń keseldi kerýenine aınalyp barady.
Bizdiń elimizge, toqsanynshy jyldardyń toqyraý kezeńinde ár túrli dinderdiń ókilderi – mıssıonerler aǵyldy. Ajal aýzynda jatqan arystandy ańdyǵan qara quzǵyndardaı ashyq aspanymyzdy kirletkisi kelip, basymyzdan aınala ushty. Jerimizdiń ústine alýan túrli ǵıbadathanalaryn turǵyzyp, óz dinderine kirgizgisi kelip, ul-qyzdarymyzdyń, jarlylyqqa jany tózbeı júrgen bilimsiz, sanasy tómen eresekterimizdiń basyn shyr aınaldyrdy. Kók qaǵazdaryn jyltyńdatyp, kóńilderinen shyqqandardyń qaltasyna tyqpalady. Sóıtip júrip, olardyń óz maqsattaryna bir sydyrǵy jetip úlgergeni de ras.
«Ishten shyqqan jaý jaman» degendeı, eń qıyny, ózimizdiń dinı dińgegimiz tutyp júrgen Arab elderi men Egıpetten kelgen dindarlar men sol jaqtardan dinı oqý oqyp kelgen qandastarymyz ıslam dininiń ózin san sala, san tarmaqqa bólip, bólshektep, birin birine qarsy qoıyp, áp-ádemi Ábý Hanıfa mashabynyń jolymen júrip kele jatqan halqymyzdyń álek-shálegin shyǵarǵany – bir sumdyq.
Tańdanyp otyryp, shamdanýǵa aparatyn bir qylyqtary – ózderi ıslam dininde bola turyp, árqaısysynyń ustanymdary men joldary ár túrli. Mysaly, salatıtter ýahabıt, quranıt sııaqty «ıt», «ıtpen» aıaqtalatyn tarmaqtarǵa bólinedi de, bir-birimen daýlasady, jaýlasady. Qaısysyna senerin bilmegenderdiń bastary dań-duń.
Mıssıonerlerdiń bári – aqshaly, ol qarajattyń qaıdan kelip jatqanyna kózimiz áli jetip úlgergen joq. Bizdiń biletinimiz, sezetinimiz – osylardy jaldap, aıtaqtap otyrǵandardyń túpki oıy – qazaq ultyn qalaıda iritip, shiritip, joq qylyp jiberý. Ishimizge emin-erkin endep kirip alǵan bular búkil qazaq halqynyń salt-sanasy men ádet-ǵurpyna aýyz sala bastady. Tipti, bizdiń arýaqqa sıynýymyzdyń ózin «qudaıǵa serik qosý» dep kúnáharlyqqa saıyp júr. Olardyń aıtýynsha, bizdiń juma saıyn arýaqtarǵa baǵyshtap beretin jeti shelpegimiz, úsh kún saqtap baryp kisi jerleýimiz, kelin túsirgende otqa maı quıýymyzdyń bári – ıslam jolyn burmalaý eken.
Baıaǵyda bireý bireýge: «Qorqyt degende, osylaı qorqyt dep pe edim?» depti ǵoı. Sol sııaqty, ıslam dinindegi keıbir aǵymdar bizdiń qobyzymyz ben dombyramyzǵa da tıse bastady. Óıtkeni olardyń aıtýynsha, bul aspaptar shamandyq dindi ýaǵyzdaıtyndardyń, baqsylyq-perilik, jyn-shaıtandyq sezimderdi oıatatyndardyń eń qaterli aspaptary. Olar, tipti, sýretke qaraýdy da, ony ilip qoıýdy da kúná sanaıdy.
Ashyǵyn aıtý kerek, qara peıil mıssıonerlerdiń ýaǵyz-dáristeri jastar men qarttar arasyna keń jaıylyp barady. Qazir keıbir jastar «Paıǵambar balaǵyn bylǵamaǵan, sondyqtan, sholaq shalbar kıgen, oǵan dáret tımeıdi» dep, qyzyl asyǵynan keltirip shalbar kıetin boldy. «Ishken asyńdy aramdaıdy» dep, murtty sypyryp, tek qana qaýǵadaı saqal qoıatyn boldy. Keıbir qyzdarymyz da qarap qalmaı, basyn búrkep, bastan aıaq qara jamylyp júretin boldy.
Mine, osyndaı keleńsizdikter jetip artylyp jatsa, qalaı ǵana qanyń qaınamaıdy?!
Bizdiń bir tanysymyz «qara kıingen» kelin túsirip, ózderi aǵaıyn-jurttan yńǵaısyzdanyp, ári sári bolyp júrdi. Júrekteri sezgen eken, kóp uzamaı-aq álgi kelin óziniń dinı sharttaryn qoıa bastapty. «Musylman bolǵan soń, ıslamnyń eń aq, eń pák jolymen júrgen durys, kápirı ádetterińdi tastańdar» dep yǵyrtypty. Abyroı bolǵanda, bizdiń tanysymyz – kelinniń enesi adýyn adam edi, álgi kelindi búkil kıim-keshek, júgimen qosyp, tórkinine aparyp, quıryǵynan bir tepken...
«Keden-keden boldy, keden neden boldy» degendeı, osynyń bári Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasynyń sonaý 90-shy jyldardan bastap óz jumysyn durys jolǵa qoıa almaǵandyǵynan boldy. «Albasty qabaqqa qarap basady» deıdi qazaq. Úkimettiń de din saıasatyna óte saq qaraýyna kerek-aq!
Ekken eginin dıhan qalaı sýǵaryp, ósirse, baǵban da baý-baqshasyn jatpaı-turmaı baptap, kútedi. Al eldiń, ulttyń ekken egini de, baý-baqshasy da – uranyn ulyqtap, týyn kóteretin urpaǵy. Sondyqtan, urpaqqa bilim, tárbıe berý máselesine júrdim-bardym qaraýǵa eshqashanda bolmaıdy. Odan qarjy-qarajatty da, qural-jabdyqtardy da, tamasha ǵımarattardy da, óner ordalaryn da, sport saraılaryn da, balalar oınaıtyn alańdardy da aıamaý kerek. Qudaıǵa shúkir jerge qarap, otqa úńilip qalǵan halyq emespiz ǵoı. Meniń ózim bóbekter men sábılerge balabaqsha jetpeı jatqanyna jaǵamdy ustap, tań qalamyn! Bizdiń Otanymyzdyń jeri úlken, baı bolǵanymen, eli tym kóp emes qoı?!
Táýelsizdik alǵanymyzǵa shırek ǵasyr bolsa da, mektepter men joǵary oqý oryndarynda oqytylýǵa tıis oqýlyqtardyń áli de kóńil toltyrmaıtynyn nesin jasyramyz! Urpaqtyń bolashaǵy úshin oqýlyq, oqý quraldary – nanmen birdeı. Qazirgi kezdegi ǵylymı-tehnıkalyq jetistikterdiń biri – kompıýter, smartfon bolsa, bulardyń jastar úshin jaqsylyǵy men jamanshylyǵy teń túsip tur. Tipti, kompıýter men smartfon neshe túrli pále-qalanyń qapshyǵyna aınalyp barady. Qazirgi jastarǵa nege kitap oqymaısyń deseń «Kompıýter bar ǵoı» dep, ózińe ajyraı qaraıdy. Ǵalamtordy paıdalanyp, oıyna kelgenin jazatyndar da solar. Osyǵan tıym salý kerek. Olar kitaphanaǵa, teatrǵa barýdan kóri túngi klýbtarǵa, oıynhanalarǵa barǵandy kóńil qoshymen qalap turatyn sııaqty.
«Balyq basynan shirıdi» degen sóz bar. Balyq sııaqty basymyzdan shirimeý úshin, ult ókilderi – ózimiz, ata-analardan bastap, búkil bılik basyndaǵylarǵa deıin, balalar men jastardy oqytý men tárbıeleý isine bar jan-tánimen kóńil bólýimiz kerek.
Osy tusta aıta ketpeske bolmaıdy, oqýlyqtar men oqý quraldaryndaǵy ketken qatelikter – avtordyń ǵana emes, júrdim-bardym qaraǵan baspa, qala berdi, oqýlyqty, oqý quralyn usynyp otyrǵan Bilim jáne Ǵylym Mınıstrliginiń kemshiligi.
Sózim dáleldi bolý úshin bir ǵana mysal keltire keteıin.
Meniń qolyma 2014 jyly «Arman-TTV» baspasynan shyqqan, 10-shy synypqa arnalǵan, Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi usynǵan «Qazaq ádebıeti. Dıdaktıkalyq materıaldar.» degen oqý quraly tıdi. Osy oqýlyqtyń «Ánshi-sazger, aqyndar shyǵarmashylyǵy» degen bóliminde Aqan seri Qoramsauly da bar. Bul taqyryp boıynsha Aqan seriniń úsh óleńimen birge I. Jansúgirovtyń «Qulager» poemasynan úzindi de berilipti (Aqan seriniń shyǵarmasy retinde). Ilııastyń aty-jóni de joq.
Endi sońynda oqýshylarǵa berilgen tapsyrmalardyń birine nazar aýdaryńyz: «Aqan seriniń «Qulager» poemasyn Ilııas Jansúgirovtyń «Qulager» poemasymen salystyryńyz» (158 bet).
Osyny kórgenimde, bul oqý quralynyń avtorlary S. Ch. Tursynǵalıeva men Taqshıevanyń qazaq ádebıetiniń mamandary ekendigine shák keltirgenim ras. Bul avtorlar tym qurymaǵanda, poemadaǵy tórt joldan turatyn óleń shýmaqtaryn da bólmeı, birine birin qosyp, tutas bere salǵan...
Oqýlyqtar men oqý quraldary osylaı bolyp shyǵyp jatqanda, bizdiń bilim berý isimizdiń shatqaıaqtap turǵandyǵyn aıtqyzbaı-aq túsinýge bolady.
Sóz túıini mynaý bolsyn – urpaq bolashaǵyna ult jaýapty ekenin eshqashan umytpaı, balalarymyzdy bilimdi, ilimdi, tárbıeli jáne ultjandy etip tárbıeleýge jan-tánimizben bet buraıyq!
«Bilimsiz kisilerdiń barlyǵy – aýrý» – degen ǵoı ǵulama babamyz Júsip Balasaǵunı.
Ábýbákir QAIRAN,
aqyn, halyqaralyq «Alash» syılyǵynyń laýreaty
QR Bilim berý isiniń úzdigi,
"Egemen Qazaqstan"
