Jıdebaıǵa barǵanda...

Astana qalasyndaǵy «Abaıtaný» ortalyǵy (dırektory Almahan Muhametqalıqyzy) uıytqy bolyp, «Altyn qyran» Halyqaralyq qaıyrymdylyq qorynyń (prezıdenti Islambek Saljanov) demeýshiligimen otyz shaqty adam «Ulylar mekenine saıahat» baǵdarlamasy aıasynda Abaı eline sapar jasadyq. Kóziń túsken ár ǵımarat, tabanyń tıgen ár qyr, kóńiliń jetken ár adyr, tarıhqa aınalǵan mekenniń áseri de bólek boldy. Uıymdastyrýshy men demeýshilerge zor alǵys aıtyp, kórgen, kóńilge túıgen dúnıelerdi hatqa túsirmek nıetimiz edi. 

Semeı jataǵan qala eken. Ertistiń bir jaǵy eski, bir jaǵy jańa Semeı bolyp bó­linetininen bári habardar. Júsipbekshe aıtqanda «Ertistiń oń qabaǵynda Semeı, solynda Alash qalasy». Úsh júz myńdaı turǵyny bar qalanyń tirshiligi baıaý júrip jatqandaı. Almatydaǵydaı asyqqan, sapyrylysqan halyq joq. Jaıbaraqat tirlik. Qalanyń ózin de bir kóńilsizdik jaılaǵan sııaqty áser qaldyrady. Júrip jatqan birde-bir qurylys joq. Kóshe jıe­gindegi ementter mújilgen. Kó­gal­dary qyr­qylmaǵan. Qaraýsyz qalǵan qa­la sııaq­ty. Halyqtyń áleýmettik jaǵ­daıy da tómen. Buny kóbi oblys ortalyǵy Ós­ke­men qalasyna kóshkendikten deıdi. Abaı, Muhtar meken etken, Alash zııaly­la­rynyń ordasy bolǵandyǵy úshin de kóńil bólinýi tıis qala ǵoı…
Alǵashynda Ertistiń «Jańa Semeı» ata­latyn jaǵyna toqtaǵanmyn. Ertesi kún bulttanyp, qorǵasyndaı qaınaǵan bult­tar jóńkip, Eski Semeıge jańbyr qat­ty jaýyp ótti. Bergi jaǵalaýǵa jaýyn­nyń sheti ǵana tıdi. Abaı mýzeıin óz betim­men aralamaq bolyp baryp, qara­paıym qyzmetkerimen jón surasyp qaldym. Jańbyrdyń ózenniń bir jaǵyna jaýyp, bir jaǵyna jaýmaı ketkenin aıtyp em: «Bult shala, jer ala» degen sol da» dedi. Bundaı qubylys bizdiń aýylda da bolyp turady. Biraq dál mundaı máteldi buryn estimegen ekenmin. Qazaqy sózdiń dáldigi. Jáne sony qarapaıym ǵana, kúndegi áde­tinshe aıta salǵan jigit aǵasyna da tań­ǵaldym. Maqaldap sóılegen jáne sony­sy óz bolmysy ekeni ańǵarylyp tura­tyn qazaqty qaladan kórmegeli qashan…
Semeı tarıhı qala retinde jaqsy áser etkenimen, búgingi háli kerisinshe kóńi­lińdi túsiredi. Álde Semeı týraly oı me­jesin tym bıikten alyp qoıdyq pa eken?! Kez kelgen dámhanasyna kirip, tamaqtanýǵa dátiń shydamaıdy. …Kúmániń de basym bolady. Taza, qazaqy ashanalardy jańa Semeıden izdep tabý qıyn. Tamaqtaný úshin Ertistiń arǵy betine ótesiń.
Turaǵul Abaıulynyń «Ákem Abaı týraly» degen esteliginde mynandaı joldar bar edi: «…Qalada jatqanda qasaptyń etin jemeı, qolynan malyn soıǵyzyp jeý­shi edi. Bir joly qalada soıǵan jyl­qysynyń terisin satqyzsa, satyp alǵan alyp-satar Mataıbaı Mámbet balasy maqtanamyn dep aıtypty: «Sizdiń keshegi bir jylqyńyzdyń terisinen úsh teńge paı­da qyldym» dep, sonda meniń ákem aıtyp edi dep, ózi aıtyp kelýshi edi: «Men saýdager kisi emespin, meni uıalmaǵan arsyzdyń bári jeıdi» dep». Teginde Abaı eline kel­gen adamnyń bári ózinen-ózi týrashyl, tártipti bolýǵa yntyq keletin sııaqty. Áıt­pese Almatyda kez kelgen dámhanaǵa bas suǵyp júrgen biz, Semeıde ne úshin sekemshil bola qaldyq eken? Bári Abaı to­pyraǵyna keldim ǵoı degen ishki túı­siktiń habary ma dep oılaımyn.
«Aqbilek» romanynda Júsipbek Aımaýytov: «…Semeı bir gýbernııa eldiń mıy. Aqyl-oıdyń tabysy Semeıde. Semeı bir gýbernııa eldiń tiregi. Semeı búlkildese, bir gýbernııa el búlkildeıdi…» dep jazbaýshy ma edi?! Qazir kúlli Alash dalasy búlkildese de, Semeı búlkilde­meıtin sııaqty. Semeıdiń bar kinási oblys ortalyǵy bolmaǵandyǵy bolsa, bar qasıeti, qadiri Abaı, Muhtar topyraǵy bolǵandyǵy. Alash zııalylarynyń tabany tıip, májilis qurǵan qalasy. Jer aýdarylǵandarǵa pana bolǵan aıaýly meken. Qashqarǵa ketip bara jatqanynda Shoqan toqtaǵan úı Dostoevskııdiń jaldap turǵan páteri. Sol páterge óz zama­nynda Anııar Moldabaev degen baı kisi ıelik etipti. Semeıge kelgen saıyn Abaı sol úıge túsedi eken. Ózgelerin aıtpaǵan­da bir ǵana Abaı úshin qurmetke bólenip turǵan qalanyń sáni de, saltanaty da asyp tursa dep oılaısyń…
Negizgi baǵytymyz – Jıdebaı. Jol-jó­nekeı tarıhı oryndardyń bárine toq­tamaqshymyz. Bul óńirde tarıhı máni joq bel bar ma eken, táıiri?! Kózińe sha­lynǵan ár qyr qasıetti, aıaýly. Ásirese, Jıdebaıǵa barar joldaǵy bulaqtar, jaı­laý men qystaýlar. Sebebi, sol mań­men Abaı júrgen.
Semeıden Jıdebaıǵa qaraı shyǵar jol­da Shaǵan be­keti bar. Jolserigimizdiń aıtýynsha, qalaǵa kelýshi­ler ertede bi­rin­shi sol beketke toqtaǵan. Ámire Qa­shaý­­baev bala kezinde sol mańda qoı baǵa­dy eken. «Bala Ámire án aıtqanda daý­sy qalaǵa estiletin» degen sóz osy mań­ǵa kelgende aıtyldy.
Arqalyq taýy Saryarqanyń shyǵys­taǵy eń sońǵy núktesi eken. Áýezovtiń «Qor­ǵansyzdyń kúni» áńgi­me­sin­degi oqıǵa osy taýdyń baýyrynda bolǵan. Shy­ǵar­ma­synda Áýezov bul taýdy bylaı sıpattaıtyn: «S. Qa­lasynyń ońtústigin jaılaǵan eldiń qalaǵa qaty­na­satyn qara jolynyń ústinde Arqalyq degen taý bar. Dalanyń kóńilsiz uzaq jolynda qajyp kele jat­qan kerýenge Arqalyq alystan kórinip, dáme­len­dirip turady. Joldyń aýzynda kól­deneń sozylyp jat­qan turqy on shaqyrym­daı bolǵanmen, ensiz kere­ge syqyldy, jal­ǵyz taý. Ne baýyry, ne syrtynda yq­tyr­tyn joq ysqaıaq. Arqalyq jadaǵaı, jal­ǵyz qa­bat bolǵan soń, kys kúninde jel te­risinen soqsa da, ońynan soqsa da pana­lyǵy joq, azynap turady. Qys­tyń basynan eki jaǵyn qar alyp, jumyrtqadaı qy­­lyp tegistep tastaıdy. Sondyqtan ózge jer ashyq bo­lyp turǵanda, Arqalyqtyń baýyry kóbinese borannan bosamaıtyn. Alystan qaraǵanda da Arqalyq budyry joq jalańash. Kórýge asa kóńilsiz».
Muhań osylaı sýretteıdi. Qazir etegin­de bir-eki mal­shynyń qonysy bar eken. Jı­debaıǵa bara jat­qanda joldyń oń ja­ǵynda, bizben saparlas bolǵan Asan Oma­rovtyń aıtýynsha, Ǵazıza men kári ájesi me­ken etken qystaýdyń orny bar. Ony kórdik. Sonda «Qor­ǵansyzdyń kúnindegi Ǵa­zıza» dep qara tas qoıyl­ǵan eken.
Bir jaǵy Ǵazızanyń basy dep qas­ter­leı­siń. Bir ja­ǵy Aqandaı adamnyń qyl­mysy bolǵan jer dep jıir­kenesiń. Báribir Ǵazıza jatqany úshin de ol jer qurmetteýge laıyq dep ishteı túıesiń. Jerge laǵynet aıtar ma?!
Shyǵystaǵy aǵaıynyń toqtamaı ótpeıtin bir jeri Kúshikbaı batyr kezeńi. Jıyrma bir jasynda sheshek aýrýynan baqılyq bolǵan batyrdyń basynda «Ýaq batyry Kúshikbaı» degen qara tas qoıylǵan.
Kúshikbaı bulaǵynyń sýy móldir, tastaı. Ishseń shólińdi qandyratyn bulaq sýyn jurt qasıetti dep esepteıdi. Kóbi ydystaryna quıyp alyp ketip jatady. Bul kezeń de «Qorǵansyzdyń kúninde» jaqsy sý­retteledi.
«…Dál qara joldyń aýzynda, Arqalyqtyń bir kishileý bıiginiń basynda tastan úıilgen oba sekildi jalǵyz mola bar. Sol mola Kúshikbaıdiki. Kezeń de sol sebepti, Kúshikbaı atymen atalady» (M.Áýezov). Batyrdyń árýaǵyna duǵa jasadyq.
Semeı dalasynda kóbine qaraǵan, ızen, tobylǵy ósedi eken. Jýsan bar bolǵanymen, jaıqalyp, ońtústiktegideı qalyń bolyp óspeıdi. Sırek, jutań. Kózben qaraǵanda onsha sulý emes.
Abaıdiń kindik qany tamǵan Syrtqasqabulaqtyń ózine jete almadyq. Joldan kóz salǵanda qaraıyp turǵan belgini «sol jer» dep nusqaǵan jolseriktiń sózine senip, telmirip uzaq qaradyq. Búginde qaısymyz bolsa da, ádilet izdep júginetinimiz hákim bolǵannan keıin be, álde shynymen artyq týǵan basynyń qadirin sezingendikten be, sol mań óte qadirli kórindi. Alǵash­qy pesa qoıylǵan Áıgerimniń Oıqudyq jaılaýyna da bul saparda jol túspedi. Iesiz, malsyz jatqan ıen dalanyń jalǵyz ǵana jubanyshy osy eskert­kish­ter sııaqty. Adamdar osylardy izdep kelgende ǵana pende tabany tıedi. Asylynda, únemi jurt meken et­ken aımaq ózin baqytty sezinetin shyǵar. Qýań, elsiz dalany kórgende osyny oıladyq. Bir zamandarda Qu­nanbaı aýyly dep atalatyn irgeli el osy jerlerde saýyq-saıran quryp, qoıyn qotandap, bıesin baı­lap, shurqyrasyp otyrdy degenge sengiń-aq kele­di.
Bir jaǵy osy saparymyzda tarıhı oryndardy túgel aralap ketpegenimiz durys ta boldy. Aınalyp soǵýǵa sebep bar…
Eraly babanyń mazary ornalasqan jer – Eraly jazyǵy dep atalady eken. «Meniń da atym tarıhta qalsyn» dep osy jazyqty ózi surap alǵan eken de­sedi. Eralynyń ákesi Keńgirbaı tobyqtynyń bıi bol­ǵan, sóz qonǵan adam. Ózinen keıin bılikti Abaıdyń ata­sy Óskenbaıǵa bergen eken. Keńgirbaıǵa baılanysty bir ańyz kóp aıtylady. Qunanbaı dúnıege kelerde Óskenbaıdyń tórde altyn saqa ıirip otyrǵany týraly tústi jaqsy bilýshi edik. Bul Qunan­baıdyń jáı perzent emes ekendigin aıqyndaıtyn. Myna ańyz da sol jobada. Qunanbaı es bilip qalǵan ýaqytta anasy Zere Keńgirbaı bıden bata suraı kelipti. Aldynda bir-eki ret kelgende bata bermeı keri qaıyryp júrgen kórinedi. Bul joly bı: «Toǵyz ata tolǵansha túńligińdi eshkim ashpasyn» dep teris ba­ta beripti deıdi. Kelini Zere, jas Qunanbaıdy er­tip, jasyn etegine tógip ketip bara jatady. Keńgir­baı­dyń báıbishesi bul qylyǵyn túsinbeı: «Bunyń ne?» degende: «Syrtqa shyǵyp, artyna qarashy» depti. Báıbishesi syrtqa shyqsa, Zere men Qunanbaıǵa ilesip eki ıt ketip bara jatyr eken. Sony Keńgirbaıǵa aıt­qanda: «Ol ıt emes. Qasqyr. Meniń úsh kók qasqyrym bar edi. Teris bata bergenimniń ózinde ekeýi Qunan­baı­men ketti. Meniń de urpaǵyma bir nárse qalýy kerek» qoı depti. Sol urpaǵyna qalǵan dúnıe sóz de emes, is te emes, osy jazyq bolsa kerek. Tobyqty ishinde: «Isiń adal bolsa Óskenbaıǵa bar, aram bolsa Eralyǵa bar» degen sóz jıi aıtylǵan eken.
«Abaı jolynyń» alǵashqy taraýynda: «…Olar samsaǵan sary qol. Bul Esembaıda udaıy jaý jatady. Tek bizdi ózimizdiń eldiń adamy dep aman qaldyr­ma­sa, jaman» dep balany shoshytpaq bolǵan jorǵa Jumabaıdyń ózi seskenetin jer Esembaı jyrasyn da kórdik. Júırik at mingen eki úlken kisi men bir jas ba­lanyń beınesi kóz aldymyzda kólbeńdeıdi. Árkim óz qııalynsha «Mynaý Abaı basqan jer» de­gende-aq kóz aldyna sýret keltirýge tyrysatyndaı. Áýezovshe aıtqanda, «kórýge asa kóńilsiz» dala Abaı arqyly kórkeıipti. Kórýge asa yntyzar boldyq.
Esembaı jyrasynda qazir ury jatpasa da, «Abaı joly» arqyly sanasy qalyptasqan adamǵa sol jyradan salt attylar atyp shyǵatyndaı. Bir zamandarda urynyń mekeni bolǵan mań da jetimsirep qalǵan. Ury da bolsa ıesi ǵoı deısiń… Kóligimiz bul mańdarǵa aıaldamady. Tek kóńil kózimizben baryp, qııalymyzben sharlap qaıtqan saıyn dalada únemi jel turady. Bir yńyldap, bir yzyńdap turǵan dala kúıi Qunanbaı, Abaı zamanynan qıssa aıtyp turǵan shyǵar, kim biledi?!
Aqshoqyda Qunanbaı áýletiniń kóbi jatyr. Keı beıitterdiń tasy synǵan. Kim jatqany belgisiz. Jolda Abaı týraly, Qunanbaı áýleti týraly kóp áńgime aıtylmaǵanymen, Tursynjan Shapaıdyń «Shyn júrek bir júregi» men Qasym Amanjoluly túsirgen «Anyq Abaı» derekti fılmi arqyly alǵan deregimizdiń paı­dasy kóp tıdi. Abaıdy, Abaı balalaryn shyǵar­ma­larynan tanyǵanyń bólek te, estelik oqıǵalar arqyly tanyǵanyń basqasha. Onda Abaı da, urpaqtary da zoraıa túsedi. Ózimiz kóńilimizge jaqyn sanaǵan Abaı balasy – Maǵaýııa.
Jurt keregin Abaıdyń ózinen suraýǵa batpaı, Maǵash arqyly suratady eken. Úsh kún kórmese, ákesi: «Menen týǵany ras bolsa, búgin keledi» dep, balasy: «Abaı aǵam izdep qaldy» dep qaýyshýǵa asyǵady eken. Bir-birin jarty aýyz sózben-aq uqqan áke men bala arasyndaǵy osy zor túsinisýshilik asyp týǵandyq emeı, nemene?! Jurttan basy artyq týǵandar…
Maǵash qaıtys bolǵanda, esinen tanyp baryp, mańdaıyn keregege soǵyp, kóz jasyn kóldete otyryp: «Aýzymdy kisiden bosatqan qaraǵym, Maǵashym, aldymdy kisiden bosatqan qaraǵym, Maǵashym, arqamdy júkten bosatqan qaraǵym, Maǵashym! Qosh, Maǵash! Qosh!» degen áke qasiretin bir sát sezine alar emespiz. Maǵashtyń asyl súıegin zıratqa apara jat­qan múbarak arbanyń jolyn tastan tazartyp otyr­ǵan hákim ákeniń qaıǵysyna ortaqtasqan sol tastar da men úshin qymbat. Bul sózim pafos bolar. Biraq jalǵan emes.
Kúlli áýlet jatqan zırattyń dúnıemen isi joq. Aı­dalada ıesiz qalǵan, Qunanbaısyz, Abaısyz qal­ǵan mekenniń qaraǵany men ızeni qosylyp uzaq ýil­deıdi. Bir adyr kelesi adyrdy mensinbeıtin sııaqty. Olardyń bári asyl, bári aıaýly sııaqty. Óıtkeni, biriniń kóńilinde «maǵan Qunanbaı tabany tıgen» degen emeýrin jatsa, birinde Abaı, birinde Ábish, birinde Maǵashtyń izi qalǵan. Bári asqaq, bári qadirli. Biraq burynǵydaı qoıny-qonyshyna tolǵan el joq. Biz Maǵashtardan alyspyz. Maǵashtardyń bolmysynan, tabıǵatynan tym alshaqtamyz. Biraq jaqsy adam bolǵymyz keletini qalaı? Olardyń qanynda bar jomarttyq, márttik, zerektik bizde joq qoı…
Maǵash sýretin kórgende kózimizge úıirilgen jasty jurttyń kózi qarap tur degen aqylymyzben toq­tat­tyq. Kúni keshe dúnıeden ozǵan Ishan Jaǵyparqyzy da sol Aqshoqyǵa jerlengen.
Jıdebaı aýylynyń basynan bizdi el aǵalary kútip aldy. Qoı soıylǵan. Abaıdyń jıeni bolyp ke­le­tin Bal­tabek Ersálimuly degen aqsaqal kútý­shi­lerdiń basy boldy. Qusaıyn degen kisi Qaraýyldyń ákimi eken. Ózi Táńirberdiniń Ázimbaıynan taraıdy. Jurt «úlken atalarynan beri attan túspeı kele jatyr» dep qaljyńdap jatty. Sol jerden túski tamaǵymyzdy iship, Jıdebaıǵa tarttyq.
Jıdebaı shuraıly, malǵa jaıly ólke eken. Bu­rynǵy zaman bolsa, shynymen tek baılardyń qo­nysy bolatyndaı-aq jer. Jıdebaı Abaıdyń qys­taýy. Bul úıde Abaıdyń qolynyń taby qalǵan ár zat qasterli. Esik aldynda eski arba, páýeske saqtalǵan. Kire be­risinde Ospannyń basyna Abaı ózi qoıǵan qara tas tur. Ol tastaǵy jazýdyń sońynda hákim: «ótip bara jat­qan musylman duǵa qylsyn» dep ótinish aıtqan. Abaı jatqan tósek, oınaǵan doıby, toǵyzqumalaq, protez tisteri, shoty, samaýryny sonshalyqty baǵaly, qundy jádigerge aınalǵan. Bulardyń bári Abaıdyń qoly tıgendigi úshin qundy. Áıtpese dúnıede qanshama doıby, shot, samaýryn bar.
Dildá anamyzdyń jasaýy, Áıgerimniń qolynan shyqqan syrmaq ta qadirli. Eskirmegen. Óz zamanynda barlyq úıden artyq bolǵan dese, senetindeı. Gol­land peshi qoıylǵan úıdiń bólmeleri keń. Abaı úıdiń Shyńǵystaýǵa qaraıtyn terezesin jaqsy kórgen eken. Abaı Jıdebaıdan jaılaýyna jıyrma kún kóshken. Shyńǵystaýdan ary júz on shaqyrym jerdegi jaılaýy týraly bizdi hákim úıimen tanystyryp júr­gen Gúlsara Sultanqyzy aıtqanda, kózben kór­gendeı kúı keshesiń. Perdeni túrip jiberip, «Abaı jolynyń» sóılemderimen Shyńǵystaýdy sýrettegende qaıran qalasyz. Erkejan jatqan bólme, Pákızattyń bas kıimi, bári-bári ystyq. Bir ǵasyrdan astam ýaqyt ótkende Abaıdyń bar qazaqtyń ákesine aınalǵanyn kóresiń. Bári sondaı ystyq yqylaspen ár zatpen tanysyp, shyn peıilmen tamsanyp keledi.
Abaı úıiniń toshalasy da búkil fızıkalyq quby­lystardy eskere otyryp jasalǵan. Etti ystaǵanda, tútini shyǵatyn túndik, tas qabyrǵa, edeni qara topy­raq bir qalypty aýany ustap turady eken. Osy jaǵ­daıdyń bárin eskergen qazaq maldyń sońynda nege son­shalyqty uzaq júrdi eken dep oılaısyń…
Jıdebaıdaǵy úıdiń mańynda Qunanbaı qudyǵy bar. O da tarıhı jádiger retinde asa qundy. Qystaý­dyń mańyndaǵy zıratta Zere, Uljan, Qudaıberdi, Ǵabıt­han jáne Qunanbaı áýletine uzaq ýaqyt qyzmet etken Sháýkimbaı jatyr. Sol Sháýkimbaı Abaıdyń betine týra qarap, sóz aıta alǵan adam eken. Bir kúni tús ýaqytynda qudyq basyna mal jınalyp qalypty. Abaı: «Sháýkimbaı, myna maldy sýarmaısyń ba?» dese, «qudyqtan eńkeıip sý alyp berseń, ishińde balań tirep tur ma?!» deıtin kórinedi. Abaı úndemeı sý alǵan eken desedi. Taǵy birde, Abaıǵa kelinderi: «Sizden ótip, atalaryńyzdy boqtap jatyr» dep júgirip kelipti. Abaı syrtqa shyqsa, Sháýkimbaı otyn jaryp jatyr eken. «Sen ne isteısiń? Kúni boıy úıde jatasyń? My­na baltany qaırap qoısań bolmaı ma?» dep aıtypty. Abaı bul joly da úndemepti deıdi. Abaı sóıleımin dese de, isteımin dese de qolynda bıligi bar, bolys bolmasa da, búkil aımaqqa sózi júrip turǵan adam edi. Abaı ol jalshynyń yzasyna túsinistikpen qa­raı­dy. Túsinedi. Keshiredi. Barlyq jumysty ózi atqaryp júrgen adamnyń júıkesi rasymen juqa keletinin Abaı sezedi.
Abaı jasy ulǵaıǵan kezinde keńipti. Bir joly ba­lalarymen jaılaýda birge otyrmaq bolyp, Esir­kep degen kisiden túıe suratsa, bermegen kórinedi. Sonda: «Qudaıǵa bergenińe táýbá, men musylman ekenmin. Eger osy Esirkep Tákejannyń qasynda oty­ryp, Tákejan osy menshe túıe suratyp jiberse, túıem joq dep túıesin bermeı jibere almas edi. Bul túıe bermegenime Abaı ashýlanyp eshteńe etpeıdi dep meniń jumsaq minezime senip bermeı otyr dep qýanyp qalypty». Joǵarydaǵy jaǵdaı da Abaı atamyzdyń keńigen kezi shyǵar…
Ǵabıthan Abaıdy, Abaı balalaryn oqytqan, Qu­nan­baı áýletine syıly adam bolǵandyqtan osy zı­ratqa jerlengen eken. Zere, Uljan, Qudaıberdiniń qa­­tar jatqany da qazaqy danalyqtyń úlgisi. Marqum Zere ájemiz Qudaıberdi baqılyq bolǵanda: «Meniń al­ǵashqy súıgen nemerem. Baryp turýyma jeńil bol­syn» dep, súıegin qystaýǵa jaqyn jerge qoıdy­rady. Keıin ózi dúnıe salarda: «Qudaıberdi jas ketti. Ony jurt tez umytady. Meni Qudaıberdiniń janyna qoıyńdar. Maǵan kelgen adamdar Qudaıberdini de eske alsyn» dep aıtypty. Keıinnen Uljan anamyz dámi taýsylarda: «Kelin eneniń topyraǵynan, enemniń janyna jerleńder» dep ósıet qaldyrypty deıdi. Osyndaı qazaqy jolmen qatar jatqan beıitterdiń ıesi ómirde bolǵan, biz kitaptan oqyp-bilgen keıip­kerler ekenine sengiń kelmeıdi. «Men Zere ananyń ba­synda otyrmyn» ǵoı degen daýys jáı ertegi sııaq­ty. Ár zıratqa baryp, quran baǵyshtap júrgeni­miz­ben, shyn baǵasyn bilgenimizben, óne boıda sezine al­­madyq. Týra sol sátte. Keıin Semeıge kelgende erek­­she áser boldy.
«Abaı jolynda» Abaı oqýdan qaıtyp kelgende al­dymen, sheshesine júgiretin edi. Sonda: «Áı, shy­ra­ǵym, áýeli ar jaǵyńda ákeń tur… Sálem ber» deı­tin edi ǵoı. Sodan keıin ákesiniń ruqsatymen sheshele­ri­ne aman­dasatyn. Bizdiń jolymyzdyń jóni de solaı bol­dy. Aldymen Qunanbaı jatqan zıratta boldyq. Odan keıin sheshelerdiń basyna bardyq. Eń sońynan Abaı, Ospan, Shákárim, Ahattyń kesenesine buryl­dyq.
Negizgi nysanymyz – Abaı kesenesi. Abaıdy jurt­­qa tanystyryp, sóz aıtýdyń ózi ábestik bolar edi. Abaı zamanynda ádilet izdegen jannyń bári Abaıǵa keledi eken. Tipti, jaýlary bılik aıtqyzýǵa qumar, ózi de jaýy bolsa da bıligin tyńdaıtyn asa salıqaly adam bolsa kerek. Abaıdyń ustamdy­lyǵyna, danyshpandyǵyna tańǵalasyń. Onyń týra aıtqan bı­ligi týraly Salyq Zımanov «Qazaqtyń bıler soty – biregeı sot júıesi» eńbeginde mysaldarymen jaz­ǵan bolatyn.
«Bılikke kelgende Abaıdaı ádil, taza, durystyǵy kúsh­ti bıdi Tobyqty ishi burynǵy-sońǵy zamannyń qaı­­sy bolsa da kórgen joq dep aıta alamyn. Abaı­dyń bı­ligine, Abaıdyń tergeýine árqashan el ishinde shıe­lenisip, ustasyp júrgen jaýlary qumar bolatyn. Son­­dyqtan Abaı ómirinde aıtylǵan bıliktiń kóbi árqashan sol jaý jaqtarynyń daýlary týraly bola ma dep oılaımyn. Ózimiz kórip, ózimiz estip-bilgen zamanda jaýyna kelip bılik aıtqyzý Abaıdan basqa kisiniń tusynda bolady dep bilmeımiz» dep jazady Kókbaı shákirti.
Óleńderi men qara sózderi arqyly tanyǵan Abaıdan, estelikterdegi Abaı bir basqa sııaqty. «Syra ant ur­ǵan júrekti aınytqysh keledi. Qusyp tasta» degen só­zi kóp zamandastarymyzǵa jaǵyp, «Abaı osylaı ra­symen aıtqan ba eken?» dep elitip qalady. Tipti, sol arqyly Abaıǵa degen qyzyǵýshylyǵy oıanatyndaı. Al keıbireýleri hákimniń bul sózin aıtqandy unat­­paıdy.
Abaıdyń minezin, bolmysyn biz qansha ózimizge úlgi sanaǵanymyzben ondaı bola almaq emespiz. Bir aǵa­myzdyń balasy aıtypty deıdi: «Áke, seniń Abaı ata bolǵyń keledi. Biraq kúle beresiń» dep. Sol aıt­paq­shy, bárimizdiń Abaı bolǵymyz kep, aqyl aıtqa­ny­myzben, ol óz aqylymyz bolmaı shyǵady. Turaǵul­dyń esteliginde ákesin bylaı sýretteıdi: «Men ákem­­niń 32 jasynda jastyqtyń alǵashqy aryny ba­sy­lyp, jigit aǵasy bolyp qalǵan kezinde týǵanmyn. Ákem­di tanyǵanda ákemniń júzi ashyq, ajary syrtan­da, kózi ótkir, ashýy da, qýanýy da jyldam shıraq jan­­dy adam edi. Májilisi qyzyqty, saýyqshyl, das­tar­hany asa mol edi. Bir ispen qyzyqtamaı, jáı, sal­­byrap sharýasyn istep otyrmaýshy edi. Maǵan de­se, malaı, malshy, qyzmetker qatynnan da bolsa, bir táýir minezin, qylyǵyn taýyp, jaqsy kórip, oınap-qal­jyńdap otyrar edi. Esh ýaqytta ishi súımegen, sen­begen adammen májiliste bolyp, uzaq otyra almaýshy edi».
Abaı–Shákárim kesenesine barmaı turyp jasaǵan daıyndyǵymyz. Abaıdyń shyn portretin taný bizge óte qıyn. Aıtylǵan, jazylǵan esteliktermen tany­ǵan­­daı bolǵanymyzben, onyń anyq Abaı ekenine bá­ri­bir toqtam bolmaıdy. Óıtkeni, árkim Abaıdy ózin­­she tanyp, ózinshe túsindiredi. Shákárim Qu­daı­berdiuly: «Ákemizdiń bir sheshesinen týǵan Ib­rahım myrza. Qazaq ishinde Abaı dep aıtady. Sol kisi musylmansha hám oryssha ǵylymǵa júırik hám Al­lanyń bergen aqy­ly da bul qazaqtan bólek, dana kisi edi. Erjetken soń sol kisiden tálim alyp, ár túrli kitaptaryn oqyp, na­sı­hatyn tyńdap, az ǵana ǵylym­nyń sáýlesin sez­dim. Ibrahım myrzanyń turaǵy qa­zaq ishinde bolǵan­dyq­tan qadiri azyraq bilindi. Olaı bolmaǵanda danysh­pan, hákim, fılosof kisi edi» deıdi.
Rasy solaı ma? Abaıdy sabaǵan da óz qazaǵy. «Abaı­­ǵa siltegen qamshy, Abaıǵa tıgenshe maǵan tısin» dep, denesimen aqyndy japqan da óz qazaǵy. Abaı­dyń shyn baǵasyna jetken de, qadirin qashyrǵan da óz aǵaıy­ny. Odan árıne, Abaıdyń qadiri qashqan joq. Óz qadirleri qashty. Búginde Abaı esimi arqyly tarıh­ta máńgilik qalýǵa dámeli adamdar sol kezderde de bol­ǵan. Abaıdyń bir ǵana jylqysyn soıǵany úshin bú­gin biz atyn atap otyrmyz…
Abaı aınalasy, Qunanbaı áýleti Qudaı bere sal­ǵan hıkmet. Bári ásershil, bári aqyldy, bári ánshi. Abaı­­dyń baılamyna júgingish. Abaıdyń kóp ádeti to­byqty ishinde saltqa aınalǵan. Qus pen júırikti tez al­mastyryp, birinikin birimen sapyrylystyryp us­taıtyn ádet Abaıdan bastalypty. Abaı: «Mynaý me­niń qoıym, sıyrym» dep mal aralamaǵan. Tek jyl­qyǵa qyzyqqan. Sıyrdy «qysta jaıyla almaıdy, jazda úıdiń aınalasyn bylǵaıdy» dep az ustaıdy eken. Sol kez­degi tobyqty baılarynyń kóbi osylaı istepti. Abaı­dyń jaqtastary da, dushpandary da meıilinshe kóp bolǵan. Biraq keıingi urpaqtardyń bári abaıshyl bo­lyp ósedi. Abaıdyń tárbıesi, Abaıdyń sózi bárinen bu­ryn myzǵymas dástúrge, qalyń el jú­ginetin te­mir­qazyqqa aınalady.
Ahat Shákárimuly: «Ákeı Abaı ózin qalaı tárbıe­le­se, bizdi de solaı tárbıeledi. Sonyń negizgileri adam elge, ne bireýge paıdasyn tıgizý kerek. Paıdasyn tıgize almasa zalaly tımesin. Onan soń qatty tap­syratyn nársesi – adaldyq. «Adal bolyńdar. Adal­dyń arqany uzyn. Bireýdi ótkelge salyp ótýden saq bo­lyńdar. Eger buny istemeseńder yrza emespin. Adam balasyn ultqa, rýǵa bólýden saqtan. Alalaı kór­meńder» deıtin» dep jazady. Bunyń bári Abaı úlgi­si edi.
«Bireýdi ótkelge salyp ótýden saq bolyńdar» de­gen sózden artyq qandaı ósıet kerek.
Abaıdyń janynda jatqan inisi Ospan týraly da ańyz kóp. El ishinde aıtylatyn «Qudaıdan suraǵansha Ospannan sura» degen sóz qanshalyqty Jaratqanǵa til tıgize qoıaıyn dep aıtyldy deısiń. Sonyń bári Os­­pannyń jomarttyǵyn sıpattaý úshin aıtylǵan qate sóz da. Kóńili túsken adamǵa kól bolatyn Ospannyń balýandyǵy týraly da az aıtylmaıdy. Ospan kóter­gen qara tas áli bar eken. Ony qazir adam kóterýi múm­kin emes.
Abaı men Ospannyń kesenesimen qatar turǵan aq kúm­bezdiń ishinde Shákárim qajy men uly Ahat jatyr. Shá­kárimdi atqan Qarasartov emes, Halıdov ekeni de sol kezde aıtyldy. Onyń ózi tarıhy uzaq áńgime. Áı­teýir qajy atylǵanda bir kún súıegi dalada jatqan eken. Baryp, súıegin alýǵa eshkimniń batyly jetpepti. Ja­qyndasa boldy, «halyq jaýy» degen at birge jabysady. Báriniń qoryqqany sol. Sol úreı qazir basyldy ma eken…
Ahat Shákárimuly da túrmede uzaq jatqan adam. Ákesiniń murasyn zertteýge kóp eńbek sińirgen perzent áke qushaǵynda jatyr. Kúlli Qunanbaı áýletiniń biz barǵan sońǵy zıraty osy jer. Báriniń atyna ba­ǵyshtalyp Quran oqyldy…
Semeıge qaıtyp kele jatyp, Bórilige buryldyq. Uly Muhańnyń kindik qany tamǵan jer. Bul jerdiń Bó­rili atanýy aty aıtyp turǵandaı, ıt-qus kóp júredi eken. Tarqatsań bul jer de bólek hıkaıa…
Jıdebaı saparynan alǵan áserimizdiń qysqasha baıa­ny osyndaı. Ertesi Semeıdegi Abaı mýzeıin aralap, shaǵyn «Dóńgelek ústelge» qatystyq. Semeıdegi Abaı tóńiregin zerttep júrgen adamdardyń boıynan baıqaǵan qasıetimiz – bir-birin onsha mensine bermeıdi eken. «Men biletin derekti ol bilmeıdi. Tipti, Muhań jaza almaı ketken derekter meniń kitabymda bar. Satyp alsańshy» degen sózderdi shyn abaıtanýshy aı­ta ma?! Týra osy sózdi aıtpaǵanda, álgi abaı­taný­shy­myn dep ózin tanystyrǵan ǵalymnyń kitabyn satyp alar edim.
Jurttyń bári qunanbaıshyl, abaıshyl. Estelik aıtý­ǵa beıim. Keıbireýleri Qunanbaı, Abaı atyn shy­ny­men maldanatyn sııaqty. Jóni túzý sóz aıtpaıdy.
Tek qur maqtan. Keıbiri rasymen bilip, túısinip aı­tady.
Abaıdyń dúnıeden qaıtqanyna bir ǵasyrdan ar­tyq ýaqyt ótkende atany emes, ata rýhyn izdep qa­sıet­ti Jıdebaıǵa jol túsipti. Jasyratyny joq, Abaı ómi­rin, shyǵarmashylyǵyn jaqsy bilmesek te, aqyn­nyń izi qalǵan belderdi, qolynyń taby qalǵan zattar­dy kórip, ózimizshe áserlene aldyq. Abaı mýzeıine kir­gende, ishki tolqynysymyzdy jasyra almaı, «Abaı­dyń mýzeıine kelgende osylaı tolqydyq. Paı­ǵambar izi qalǵan dalaǵa barsaq aspanǵa ushyp ke­tetin shyǵarmyz» degen oı keldi. Biz aıtpasaq ta, biz tamsanbasaq ta Abaı uly. Qunanbaı áýleti uly.
Jıdebaımen qoshtasarda ózińshe Abaıǵa uqsap us­tamdy bolǵyń keledi. Qaıta aınalyp soǵatyn sapar týatyn shyǵar dep Qudaıdan úmit qylasyń. Syrt­qas­qabulaq, Oıqudyq! Senderdi áli kórgen joq­pyn…

Baǵashar TURSYNBAIULY,
Almaty–Semeı–Jıdebaı–Bórili–Semeı–Astana–Almaty,

«Qazaq ádebıeti».

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз