Astana qalasyndaǧy «Abaitanu» ortalyǧy (direktory Almahan Mūhametqaliqyzy) ūiytqy bolyp, «Altyn qyran» Halyqaralyq qaiyrymdylyq qorynyŋ (prezidentı İslambek Saljanov) demeuşılıgımen otyz şaqty adam «Ūlylar mekenıne saiahat» baǧdarlamasy aiasynda Abai elıne sapar jasadyq. Közıŋ tüsken är ǧimarat, tabanyŋ tigen är qyr, köŋılıŋ jetken är adyr, tarihqa ainalǧan mekennıŋ äserı de bölek boldy. Ūiymdastyruşy men demeuşılerge zor alǧys aityp, körgen, köŋılge tüigen dünielerdı hatqa tüsırmek nietımız edı.
Semei jataǧan qala eken. Ertıstıŋ bır jaǧy eskı, bır jaǧy jaŋa Semei bolyp bölınetınınen bärı habardar. Jüsıpbekşe aitqanda «Ertıstıŋ oŋ qabaǧynda Semei, solynda Alaş qalasy». Üş jüz myŋdai tūrǧyny bar qalanyŋ tırşılıgı baiau jürıp jatqandai. Almatydaǧydai asyqqan, sapyrylysqan halyq joq. Jaibaraqat tırlık. Qalanyŋ özın de bır köŋılsızdık jailaǧan siiaqty äser qaldyrady. Jürıp jatqan bırde-bır qūrylys joq. Köşe jiegındegı sementter müjılgen. Kögaldary qyrqylmaǧan. Qarausyz qalǧan qala siiaqty. Halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy da tömen. Būny köbı oblys ortalyǧy Öskemen qalasyna köşkendıkten deidı. Abai, Mūhtar meken etken, Alaş ziialylarynyŋ ordasy bolǧandyǧy üşın de köŋıl bölınuı tiıs qala ǧoi…
Alǧaşynda Ertıstıŋ «Jaŋa Semei» atalatyn jaǧyna toqtaǧanmyn. Ertesı kün būlttanyp, qorǧasyndai qainaǧan būlttar jöŋkıp, Eskı Semeige jaŋbyr qatty jauyp öttı. Bergı jaǧalauǧa jauynnyŋ şetı ǧana tidı. Abai muzeiın öz betımmen aralamaq bolyp baryp, qarapaiym qyzmetkerımen jön sūrasyp qaldym. Jaŋbyrdyŋ özennıŋ bır jaǧyna jauyp, bır jaǧyna jaumai ketkenın aityp em: «Būlt şala, jer ala» degen sol da» dedı. Būndai qūbylys bızdıŋ auylda da bolyp tūrady. Bıraq däl mūndai mäteldı būryn estımegen ekenmın. Qazaqy sözdıŋ däldıgı. Jäne sony qarapaiym ǧana, kündegı ädetınşe aita salǧan jıgıt aǧasyna da taŋǧaldym. Maqaldap söilegen jäne sonysy öz bolmysy ekenı aŋǧarylyp tūratyn qazaqty qaladan körmegelı qaşan…
Semei tarihi qala retınde jaqsy äser etkenımen, bügıngı hälı kerısınşe köŋılıŋdı tüsıredı. Älde Semei turaly oi mejesın tym biıkten alyp qoidyq pa eken?! Kez kelgen dämhanasyna kırıp, tamaqtanuǧa dätıŋ şydamaidy. …Kümänıŋ de basym bolady. Taza, qazaqy ashanalardy jaŋa Semeiden ızdep tabu qiyn. Tamaqtanu üşın Ertıstıŋ arǧy betıne ötesıŋ.
Tūraǧūl Abaiūlynyŋ «Äkem Abai turaly» degen estelıgınde mynandai joldar bar edı: «…Qalada jatqanda qasaptyŋ etın jemei, qolynan malyn soiǧyzyp jeuşı edı. Bır joly qalada soiǧan jylqysynyŋ terısın satqyzsa, satyp alǧan alyp-satar Mataibai Mämbet balasy maqtanamyn dep aitypty: «Sızdıŋ keşegı bır jylqyŋyzdyŋ terısınen üş teŋge paida qyldym» dep, sonda menıŋ äkem aityp edı dep, özı aityp keluşı edı: «Men saudager kısı emespın, menı ūialmaǧan arsyzdyŋ bärı jeidı» dep». Tegınde Abai elıne kelgen adamnyŋ bärı özınen-özı turaşyl, tärtıptı boluǧa yntyq keletın siiaqty. Äitpese Almatyda kez kelgen dämhanaǧa bas sūǧyp jürgen bız, Semeide ne üşın sekemşıl bola qaldyq eken? Bärı Abai topyraǧyna keldım ǧoi degen ışkı tüisıktıŋ habary ma dep oilaimyn.
«Aqbılek» romanynda Jüsıpbek Aimauytov: «…Semei bır guberniia eldıŋ miy. Aqyl-oidyŋ tabysy Semeide. Semei bır guberniia eldıŋ tıregı. Semei bülkıldese, bır guberniia el bülkıldeidı…» dep jazbauşy ma edı?! Qazır küllı Alaş dalasy bülkıldese de, Semei bülkıldemeitın siiaqty. Semeidıŋ bar kınäsı oblys ortalyǧy bolmaǧandyǧy bolsa, bar qasietı, qadırı Abai, Mūhtar topyraǧy bolǧandyǧy. Alaş ziialylarynyŋ tabany tiıp, mäjılıs qūrǧan qalasy. Jer audarylǧandarǧa pana bolǧan aiauly meken. Qaşqarǧa ketıp bara jatqanynda Şoqan toqtaǧan üi Dostoevskiidıŋ jaldap tūrǧan päterı. Sol päterge öz zamanynda Aniiar Moldabaev degen bai kısı ielık etıptı. Semeige kelgen saiyn Abai sol üige tüsedı eken. Özgelerın aitpaǧanda bır ǧana Abai üşın qūrmetke bölenıp tūrǧan qalanyŋ sänı de, saltanaty da asyp tūrsa dep oilaisyŋ…
Negızgı baǧytymyz – Jidebai. Jol-jönekei tarihi oryndardyŋ bärıne toqtamaqşymyz. Būl öŋırde tarihi mänı joq bel bar ma eken, täiırı?! Közıŋe şalynǧan är qyr qasiettı, aiauly. Äsırese, Jidebaiǧa barar joldaǧy būlaqtar, jailau men qystaular. Sebebı, sol maŋmen Abai jürgen.
Semeiden Jidebaiǧa qarai şyǧar jolda Şaǧan beketı bar. Jolserıgımızdıŋ aituynşa, qalaǧa keluşıler ertede bırınşı sol beketke toqtaǧan. Ämıre Qaşaubaev bala kezınde sol maŋda qoi baǧady eken. «Bala Ämıre än aitqanda dausy qalaǧa estıletın» degen söz osy maŋǧa kelgende aityldy.
Arqalyq tauy Saryarqanyŋ şyǧystaǧy eŋ soŋǧy nüktesı eken. Äuezovtıŋ «Qorǧansyzdyŋ künı» äŋgımesındegı oqiǧa osy taudyŋ bauyrynda bolǧan. Şyǧarmasynda Äuezov būl taudy bylai sipattaityn: «S. Qalasynyŋ oŋtüstıgın jailaǧan eldıŋ qalaǧa qatynasatyn qara jolynyŋ üstınde Arqalyq degen tau bar. Dalanyŋ köŋılsız ūzaq jolynda qajyp kele jatqan keruenge Arqalyq alystan körınıp, dämelendırıp tūrady. Joldyŋ auzynda köldeneŋ sozylyp jatqan tūrqy on şaqyrymdai bolǧanmen, ensız kerege syqyldy, jalǧyz tau. Ne bauyry, ne syrtynda yqtyrtyn joq ysqaiaq. Arqalyq jadaǧai, jalǧyz qabat bolǧan soŋ, kys künınde jel terısınen soqsa da, oŋynan soqsa da panalyǧy joq, azynap tūrady. Qystyŋ basynan ekı jaǧyn qar alyp, jūmyrtqadai qylyp tegıstep tastaidy. Sondyqtan özge jer aşyq bolyp tūrǧanda, Arqalyqtyŋ bauyry köbınese borannan bosamaityn. Alystan qaraǧanda da Arqalyq būdyry joq jalaŋaş. Köruge asa köŋılsız».
Mūhaŋ osylai suretteidı. Qazır etegınde bır-ekı malşynyŋ qonysy bar eken. Jidebaiǧa bara jatqanda joldyŋ oŋ jaǧynda, bızben saparlas bolǧan Asan Omarovtyŋ aituynşa, Ǧaziza men kärı äjesı meken etken qystaudyŋ orny bar. Ony kördık. Sonda «Qorǧansyzdyŋ künındegı Ǧaziza» dep qara tas qoiylǧan eken.
Bır jaǧy Ǧazizanyŋ basy dep qasterleisıŋ. Bır jaǧy Aqandai adamnyŋ qylmysy bolǧan jer dep jiırkenesıŋ. Bärıbır Ǧaziza jatqany üşın de ol jer qūrmetteuge laiyq dep ıştei tüiesıŋ. Jerge laǧynet aitar ma?!
Şyǧystaǧy aǧaiynyŋ toqtamai ötpeitın bır jerı Küşıkbai batyr kezeŋı. Jiyrma bır jasynda şeşek auruynan baqilyq bolǧan batyrdyŋ basynda «Uaq batyry Küşıkbai» degen qara tas qoiylǧan.
Küşıkbai būlaǧynyŋ suy möldır, tastai. Işseŋ şölıŋdı qandyratyn būlaq suyn jūrt qasiettı dep esepteidı. Köbı ydystaryna qūiyp alyp ketıp jatady. Būl kezeŋ de «Qorǧansyzdyŋ künınde» jaqsy suretteledı.
«…Däl qara joldyŋ auzynda, Arqalyqtyŋ bır kışıleu biıgınıŋ basynda tastan üiılgen oba sekıldı jalǧyz mola bar. Sol mola Küşıkbaidıkı. Kezeŋ de sol sebeptı, Küşıkbai atymen atalady» (M.Äuezov). Batyrdyŋ äruaǧyna dūǧa jasadyq.
Semei dalasynda köbıne qaraǧan, izen, tobylǧy ösedı eken. Jusan bar bolǧanymen, jaiqalyp, oŋtüstıktegıdei qalyŋ bolyp öspeidı. Sirek, jūtaŋ. Közben qaraǧanda onşa sūlu emes.
Abaidıŋ kındık qany tamǧan Syrtqasqabūlaqtyŋ özıne jete almadyq. Joldan köz salǧanda qaraiyp tūrǧan belgını «sol jer» dep nūsqaǧan jolserıktıŋ sözıne senıp, telmırıp ūzaq qaradyq. Bügınde qaisymyz bolsa da, ädılet ızdep jügınetınımız häkım bolǧannan keiın be, älde şynymen artyq tuǧan basynyŋ qadırın sezıngendıkten be, sol maŋ öte qadırlı körındı. Alǧaşqy pesa qoiylǧan Äigerımnıŋ Oiqūdyq jailauyna da būl saparda jol tüspedı. İesız, malsyz jatqan ien dalanyŋ jalǧyz ǧana jūbanyşy osy eskertkışter siiaqty. Adamdar osylardy ızdep kelgende ǧana pende tabany tiedı. Asylynda, ünemı jūrt meken etken aimaq özın baqytty sezınetın şyǧar. Quaŋ, elsız dalany körgende osyny oiladyq. Bır zamandarda Qūnanbai auyly dep atalatyn ırgelı el osy jerlerde sauyq-sairan qūryp, qoiyn qotandap, biesın bailap, şūrqyrasyp otyrdy degenge sengıŋ-aq keledı.
Bır jaǧy osy saparymyzda tarihi oryndardy tügel aralap ketpegenımız dūrys ta boldy. Ainalyp soǧuǧa sebep bar…
Eraly babanyŋ mazary ornalasqan jer – Eraly jazyǧy dep atalady eken. «Menıŋ da atym tarihta qalsyn» dep osy jazyqty özı sūrap alǧan eken desedı. Eralynyŋ äkesı Keŋgırbai tobyqtynyŋ biı bolǧan, söz qonǧan adam. Özınen keiın bilıktı Abaidyŋ atasy Öskenbaiǧa bergen eken. Keŋgırbaiǧa bailanysty bır aŋyz köp aitylady. Qūnanbai düniege kelerde Öskenbaidyŋ törde altyn saqa iırıp otyrǧany turaly tüstı jaqsy bıluşı edık. Būl Qūnanbaidyŋ jäi perzent emes ekendıgın aiqyndaityn. Myna aŋyz da sol jobada. Qūnanbai es bılıp qalǧan uaqytta anasy Zere Keŋgırbai biden bata sūrai kelıptı. Aldynda bır-ekı ret kelgende bata bermei kerı qaiyryp jürgen körınedı. Būl joly bi: «Toǧyz ata tolǧanşa tüŋlıgıŋdı eşkım aşpasyn» dep terıs bata berıptı deidı. Kelını Zere, jas Qūnanbaidy ertıp, jasyn etegıne tögıp ketıp bara jatady. Keŋgırbaidyŋ bäibışesı būl qylyǧyn tüsınbei: «Būnyŋ ne?» degende: «Syrtqa şyǧyp, artyna qaraşy» deptı. Bäibışesı syrtqa şyqsa, Zere men Qūnanbaiǧa ılesıp ekı it ketıp bara jatyr eken. Sony Keŋgırbaiǧa aitqanda: «Ol it emes. Qasqyr. Menıŋ üş kök qasqyrym bar edı. Terıs bata bergenımnıŋ özınde ekeuı Qūnanbaimen kettı. Menıŋ de ūrpaǧyma bır närse qaluy kerek» qoi deptı. Sol ūrpaǧyna qalǧan dünie söz de emes, ıs te emes, osy jazyq bolsa kerek. Tobyqty ışınde: «Isıŋ adal bolsa Öskenbaiǧa bar, aram bolsa Eralyǧa bar» degen söz jiı aitylǧan eken.
«Abai jolynyŋ» alǧaşqy tarauynda: «…Olar samsaǧan sary qol. Būl Esembaida ūdaiy jau jatady. Tek bızdı özımızdıŋ eldıŋ adamy dep aman qaldyrmasa, jaman» dep balany şoşytpaq bolǧan jorǧa Jūmabaidyŋ özı seskenetın jer Esembai jyrasyn da kördık. Jüirık at mıngen ekı ülken kısı men bır jas balanyŋ beinesı köz aldymyzda kölbeŋdeidı. Ärkım öz qiialynşa «Mynau Abai basqan jer» degende-aq köz aldyna suret keltıruge tyrysatyndai. Äuezovşe aitqanda, «köruge asa köŋılsız» dala Abai arqyly körkeiıptı. Köruge asa yntyzar boldyq.
Esembai jyrasynda qazır ūry jatpasa da, «Abai joly» arqyly sanasy qalyptasqan adamǧa sol jyradan salt attylar atyp şyǧatyndai. Bır zamandarda ūrynyŋ mekenı bolǧan maŋ da jetımsırep qalǧan. Ūry da bolsa iesı ǧoi deisıŋ… Kölıgımız būl maŋdarǧa aialdamady. Tek köŋıl közımızben baryp, qiialymyzben şarlap qaitqan saiyn dalada ünemı jel tūrady. Bır yŋyldap, bır yzyŋdap tūrǧan dala küiı Qūnanbai, Abai zamanynan qissa aityp tūrǧan şyǧar, kım bıledı?!
Aqşoqyda Qūnanbai äuletınıŋ köbı jatyr. Kei beiıtterdıŋ tasy synǧan. Kım jatqany belgısız. Jolda Abai turaly, Qūnanbai äuletı turaly köp äŋgıme aitylmaǧanymen, Tūrsynjan Şapaidyŋ «Şyn jürek bır jüregı» men Qasym Amanjolūly tüsırgen «Anyq Abai» derektı filmı arqyly alǧan deregımızdıŋ paidasy köp tidı. Abaidy, Abai balalaryn şyǧarmalarynan tanyǧanyŋ bölek te, estelık oqiǧalar arqyly tanyǧanyŋ basqaşa. Onda Abai da, ūrpaqtary da zoraia tüsedı. Özımız köŋılımızge jaqyn sanaǧan Abai balasy – Maǧauiia.
Jūrt keregın Abaidyŋ özınen sūrauǧa batpai, Maǧaş arqyly sūratady eken. Üş kün körmese, äkesı: «Menen tuǧany ras bolsa, bügın keledı» dep, balasy: «Abai aǧam ızdep qaldy» dep qauyşuǧa asyǧady eken. Bır-bırın jarty auyz sözben-aq ūqqan äke men bala arasyndaǧy osy zor tüsınısuşılık asyp tuǧandyq emei, nemene?! Jūrttan basy artyq tuǧandar…
Maǧaş qaitys bolǧanda, esınen tanyp baryp, maŋdaiyn keregege soǧyp, köz jasyn köldete otyryp: «Auzymdy kısıden bosatqan qaraǧym, Maǧaşym, aldymdy kısıden bosatqan qaraǧym, Maǧaşym, arqamdy jükten bosatqan qaraǧym, Maǧaşym! Qoş, Maǧaş! Qoş!» degen äke qasıretın bır sät sezıne alar emespız. Maǧaştyŋ asyl süiegın ziratqa apara jatqan mübarak arbanyŋ jolyn tastan tazartyp otyrǧan häkım äkenıŋ qaiǧysyna ortaqtasqan sol tastar da men üşın qymbat. Būl sözım pafos bolar. Bıraq jalǧan emes.
Küllı äulet jatqan zirattyŋ düniemen ısı joq. Aidalada iesız qalǧan, Qūnanbaisyz, Abaisyz qalǧan mekennıŋ qaraǧany men izenı qosylyp ūzaq uıldeidı. Bır adyr kelesı adyrdy mensınbeitın siiaqty. Olardyŋ bärı asyl, bärı aiauly siiaqty. Öitkenı, bırınıŋ köŋılınde «maǧan Qūnanbai tabany tigen» degen emeurın jatsa, bırınde Abai, bırınde Äbış, bırınde Maǧaştyŋ ızı qalǧan. Bärı asqaq, bärı qadırlı. Bıraq būrynǧydai qoiny-qonyşyna tolǧan el joq. Bız Maǧaştardan alyspyz. Maǧaştardyŋ bolmysynan, tabiǧatynan tym alşaqtamyz. Bıraq jaqsy adam bolǧymyz keletını qalai? Olardyŋ qanynda bar jomarttyq, märttık, zerektık bızde joq qoi…
Maǧaş suretın körgende közımızge üiırılgen jasty jūrttyŋ közı qarap tūr degen aqylymyzben toqtattyq. Künı keşe dünieden ozǧan İşan Jaǧyparqyzy da sol Aqşoqyǧa jerlengen.
Jidebai auylynyŋ basynan bızdı el aǧalary kütıp aldy. Qoi soiylǧan. Abaidyŋ jienı bolyp keletın Baltabek Ersälımūly degen aqsaqal kütuşılerdıŋ basy boldy. Qūsaiyn degen kısı Qarauyldyŋ äkımı eken. Özı Täŋırberdınıŋ Äzımbaiynan taraidy. Jūrt «ülken atalarynan berı attan tüspei kele jatyr» dep qaljyŋdap jatty. Sol jerden tüskı tamaǧymyzdy ışıp, Jidebaiǧa tarttyq.
Jidebai şūraily, malǧa jaily ölke eken. Būrynǧy zaman bolsa, şynymen tek bailardyŋ qonysy bolatyndai-aq jer. Jidebai Abaidyŋ qystauy. Būl üide Abaidyŋ qolynyŋ taby qalǧan är zat qasterlı. Esık aldynda eskı arba, päueske saqtalǧan. Kıre berısınde Ospannyŋ basyna Abai özı qoiǧan qara tas tūr. Ol tastaǧy jazudyŋ soŋynda häkım: «ötıp bara jatqan mūsylman dūǧa qylsyn» dep ötınış aitqan. Abai jatqan tösek, oinaǧan doiby, toǧyzqūmalaq, protez tısterı, şoty, samauryny sonşalyqty baǧaly, qūndy jädıgerge ainalǧan. Būlardyŋ bärı Abaidyŋ qoly tigendıgı üşın qūndy. Äitpese düniede qanşama doiby, şot, samauryn bar.
Dıldä anamyzdyŋ jasauy, Äigerımnıŋ qolynan şyqqan syrmaq ta qadırlı. Eskırmegen. Öz zamanynda barlyq üiden artyq bolǧan dese, senetındei. Golland peşı qoiylǧan üidıŋ bölmelerı keŋ. Abai üidıŋ Şyŋǧystauǧa qaraityn terezesın jaqsy körgen eken. Abai Jidebaidan jailauyna jiyrma kün köşken. Şyŋǧystaudan ary jüz on şaqyrym jerdegı jailauy turaly bızdı häkım üiımen tanystyryp jürgen Gülsara Sūltanqyzy aitqanda, közben körgendei küi keşesıŋ. Perdenı türıp jıberıp, «Abai jolynyŋ» söilemderımen Şyŋǧystaudy surettegende qairan qalasyz. Erkejan jatqan bölme, Päkizattyŋ bas kiımı, bärı-bärı ystyq. Bır ǧasyrdan astam uaqyt ötkende Abaidyŋ bar qazaqtyŋ äkesıne ainalǧanyn köresıŋ. Bärı sondai ystyq yqylaspen är zatpen tanysyp, şyn peiılmen tamsanyp keledı.
Abai üiınıŋ toşalasy da bükıl fizikalyq qūbylystardy eskere otyryp jasalǧan. Ettı ystaǧanda, tütını şyǧatyn tündık, tas qabyrǧa, edenı qara topyraq bır qalypty auany ūstap tūrady eken. Osy jaǧdaidyŋ bärın eskergen qazaq maldyŋ soŋynda nege sonşalyqty ūzaq jürdı eken dep oilaisyŋ…
Jidebaidaǧy üidıŋ maŋynda Qūnanbai qūdyǧy bar. O da tarihi jädıger retınde asa qūndy. Qystaudyŋ maŋyndaǧy ziratta Zere, Ūljan, Qūdaiberdı, Ǧabithan jäne Qūnanbai äuletıne ūzaq uaqyt qyzmet etken Şäukımbai jatyr. Sol Şäukımbai Abaidyŋ betıne tura qarap, söz aita alǧan adam eken. Bır künı tüs uaqytynda qūdyq basyna mal jinalyp qalypty. Abai: «Şäukımbai, myna maldy suarmaisyŋ ba?» dese, «qūdyqtan eŋkeiıp su alyp berseŋ, ışıŋde balaŋ tırep tūr ma?!» deitın körınedı. Abai ündemei su alǧan eken desedı. Taǧy bırde, Abaiǧa kelınderı: «Sızden ötıp, atalaryŋyzdy boqtap jatyr» dep jügırıp kelıptı. Abai syrtqa şyqsa, Şäukımbai otyn jaryp jatyr eken. «Sen ne ısteisıŋ? Künı boiy üide jatasyŋ? Myna baltany qairap qoisaŋ bolmai ma?» dep aitypty. Abai būl joly da ündemeptı deidı. Abai söileimın dese de, ısteimın dese de qolynda bilıgı bar, bolys bolmasa da, bükıl aimaqqa sözı jürıp tūrǧan adam edı. Abai ol jalşynyŋ yzasyna tüsınıstıkpen qaraidy. Tüsınedı. Keşıredı. Barlyq jūmysty özı atqaryp jürgen adamnyŋ jüikesı rasymen jūqa keletının Abai sezedı.
Abai jasy ūlǧaiǧan kezınde keŋıptı. Bır joly balalarymen jailauda bırge otyrmaq bolyp, Esırkep degen kısıden tüie sūratsa, bermegen körınedı. Sonda: «Qūdaiǧa bergenıŋe täubä, men mūsylman ekenmın. Eger osy Esırkep Täkejannyŋ qasynda otyryp, Täkejan osy menşe tüie sūratyp jıberse, tüiem joq dep tüiesın bermei jıbere almas edı. Būl tüie bermegenıme Abai aşulanyp eşteŋe etpeidı dep menıŋ jūmsaq mınezıme senıp bermei otyr dep quanyp qalypty». Joǧarydaǧy jaǧdai da Abai atamyzdyŋ keŋıgen kezı şyǧar…
Ǧabithan Abaidy, Abai balalaryn oqytqan, Qūnanbai äuletıne syily adam bolǧandyqtan osy ziratqa jerlengen eken. Zere, Ūljan, Qūdaiberdınıŋ qatar jatqany da qazaqy danalyqtyŋ ülgısı. Marqūm Zere äjemız Qūdaiberdı baqilyq bolǧanda: «Menıŋ alǧaşqy süigen nemerem. Baryp tūruyma jeŋıl bolsyn» dep, süiegın qystauǧa jaqyn jerge qoidyrady. Keiın özı dünie salarda: «Qūdaiberdı jas kettı. Ony jūrt tez ūmytady. Menı Qūdaiberdınıŋ janyna qoiyŋdar. Maǧan kelgen adamdar Qūdaiberdını de eske alsyn» dep aitypty. Keiınnen Ūljan anamyz dämı tausylarda: «Kelın enenıŋ topyraǧynan, enemnıŋ janyna jerleŋder» dep ösiet qaldyrypty deidı. Osyndai qazaqy jolmen qatar jatqan beiıtterdıŋ iesı ömırde bolǧan, bız kıtaptan oqyp-bılgen keiıpkerler ekenıne sengıŋ kelmeidı. «Men Zere ananyŋ basynda otyrmyn» ǧoi degen dauys jäi ertegı siiaqty. Är ziratqa baryp, qūran baǧyştap jürgenımızben, şyn baǧasyn bılgenımızben, öne boida sezıne almadyq. Tura sol sätte. Keiın Semeige kelgende erekşe äser boldy.
«Abai jolynda» Abai oqudan qaityp kelgende aldymen, şeşesıne jügıretın edı. Sonda: «Äi, şyraǧym, äuelı ar jaǧyŋda äkeŋ tūr… Sälem ber» deitın edı ǧoi. Sodan keiın äkesınıŋ rūqsatymen şeşelerıne amandasatyn. Bızdıŋ jolymyzdyŋ jönı de solai boldy. Aldymen Qūnanbai jatqan ziratta boldyq. Odan keiın şeşelerdıŋ basyna bardyq. Eŋ soŋynan Abai, Ospan, Şäkärım, Ahattyŋ kesenesıne būryldyq.
Negızgı nysanymyz – Abai kesenesı. Abaidy jūrtqa tanystyryp, söz aitudyŋ özı äbestık bolar edı. Abai zamanynda ädılet ızdegen jannyŋ bärı Abaiǧa keledı eken. Tıptı, jaulary bilık aitqyzuǧa qūmar, özı de jauy bolsa da bilıgın tyŋdaityn asa saliqaly adam bolsa kerek. Abaidyŋ ūstamdylyǧyna, danyşpandyǧyna taŋǧalasyŋ. Onyŋ tura aitqan bilıgı turaly Salyq Zimanov «Qazaqtyŋ biler soty – bıregei sot jüiesı» eŋbegınde mysaldarymen jazǧan bolatyn.
«Bilıkke kelgende Abaidai ädıl, taza, dūrystyǧy küştı bidı Tobyqty ışı būrynǧy-soŋǧy zamannyŋ qaisy bolsa da körgen joq dep aita alamyn. Abaidyŋ bilıgıne, Abaidyŋ tergeuıne ärqaşan el ışınde şielenısıp, ūstasyp jürgen jaulary qūmar bolatyn. Sondyqtan Abai ömırınde aitylǧan bilıktıŋ köbı ärqaşan sol jau jaqtarynyŋ daulary turaly bola ma dep oilaimyn. Özımız körıp, özımız estıp-bılgen zamanda jauyna kelıp bilık aitqyzu Abaidan basqa kısınıŋ tūsynda bolady dep bılmeimız» dep jazady Kökbai şäkırtı.
Öleŋderı men qara sözderı arqyly tanyǧan Abaidan, estelıkterdegı Abai bır basqa siiaqty. «Syra ant ūrǧan jürektı ainytqyş keledı. Qūsyp tasta» degen sözı köp zamandastarymyzǧa jaǧyp, «Abai osylai rasymen aitqan ba eken?» dep elıtıp qalady. Tıptı, sol arqyly Abaiǧa degen qyzyǧuşylyǧy oianatyndai. Al keibıreulerı häkımnıŋ būl sözın aitqandy ūnatpaidy.
Abaidyŋ mınezın, bolmysyn bız qanşa özımızge ülgı sanaǧanymyzben ondai bola almaq emespız. Bır aǧamyzdyŋ balasy aitypty deidı: «Äke, senıŋ Abai ata bolǧyŋ keledı. Bıraq küle beresıŋ» dep. Sol aitpaqşy, bärımızdıŋ Abai bolǧymyz kep, aqyl aitqanymyzben, ol öz aqylymyz bolmai şyǧady. Tūraǧūldyŋ estelıgınde äkesın bylai suretteidı: «Men äkemnıŋ 32 jasynda jastyqtyŋ alǧaşqy aryny basylyp, jıgıt aǧasy bolyp qalǧan kezınde tuǧanmyn. Äkemdı tanyǧanda äkemnıŋ jüzı aşyq, ajary syrtanda, közı ötkır, aşuy da, quanuy da jyldam şiraq jandy adam edı. Mäjılısı qyzyqty, sauyqşyl, dastarhany asa mol edı. Bır ıspen qyzyqtamai, jäi, salbyrap şaruasyn ıstep otyrmauşy edı. Maǧan dese, malai, malşy, qyzmetker qatynnan da bolsa, bır täuır mınezın, qylyǧyn tauyp, jaqsy körıp, oinap-qaljyŋdap otyrar edı. Eş uaqytta ışı süimegen, senbegen adammen mäjılıste bolyp, ūzaq otyra almauşy edı».
Abai–Şäkärım kesenesıne barmai tūryp jasaǧan daiyndyǧymyz. Abaidyŋ şyn portretın tanu bızge öte qiyn. Aitylǧan, jazylǧan estelıktermen tanyǧandai bolǧanymyzben, onyŋ anyq Abai ekenıne bärıbır toqtam bolmaidy. Öitkenı, ärkım Abaidy özınşe tanyp, özınşe tüsındıredı. Şäkärım Qūdaiberdıūly: «Äkemızdıŋ bır şeşesınen tuǧan İbrahim myrza. Qazaq ışınde Abai dep aitady. Sol kısı mūsylmanşa häm orysşa ǧylymǧa jüirık häm Allanyŋ bergen aqyly da būl qazaqtan bölek, dana kısı edı. Erjetken soŋ sol kısıden tälım alyp, är türlı kıtaptaryn oqyp, nasihatyn tyŋdap, az ǧana ǧylymnyŋ säulesın sezdım. İbrahim myrzanyŋ tūraǧy qazaq ışınde bolǧandyqtan qadırı azyraq bılındı. Olai bolmaǧanda danyşpan, häkım, filosof kısı edı» deidı.
Rasy solai ma? Abaidy sabaǧan da öz qazaǧy. «Abaiǧa sıltegen qamşy, Abaiǧa tigenşe maǧan tisın» dep, denesımen aqyndy japqan da öz qazaǧy. Abaidyŋ şyn baǧasyna jetken de, qadırın qaşyrǧan da öz aǧaiyny. Odan ärine, Abaidyŋ qadırı qaşqan joq. Öz qadırlerı qaşty. Bügınde Abai esımı arqyly tarihta mäŋgılık qaluǧa dämelı adamdar sol kezderde de bolǧan. Abaidyŋ bır ǧana jylqysyn soiǧany üşın bügın bız atyn atap otyrmyz…
Abai ainalasy, Qūnanbai äuletı Qūdai bere salǧan hikmet. Bärı äserşıl, bärı aqyldy, bärı änşı. Abaidyŋ bailamyna jügıngış. Abaidyŋ köp ädetı tobyqty ışınde saltqa ainalǧan. Qūs pen jüirıktı tez almastyryp, bırınıkın bırımen sapyrylystyryp ūstaityn ädet Abaidan bastalypty. Abai: «Mynau menıŋ qoiym, siyrym» dep mal aralamaǧan. Tek jylqyǧa qyzyqqan. Siyrdy «qysta jaiyla almaidy, jazda üidıŋ ainalasyn bylǧaidy» dep az ūstaidy eken. Sol kezdegı tobyqty bailarynyŋ köbı osylai ısteptı. Abaidyŋ jaqtastary da, dūşpandary da meiılınşe köp bolǧan. Bıraq keiıngı ūrpaqtardyŋ bärı abaişyl bolyp ösedı. Abaidyŋ tärbiesı, Abaidyŋ sözı bärınen būryn myzǧymas dästürge, qalyŋ el jügınetın temırqazyqqa ainalady.
Ahat Şäkärımūly: «Äkei Abai özın qalai tärbielese, bızdı de solai tärbieledı. Sonyŋ negızgılerı adam elge, ne bıreuge paidasyn tigızu kerek. Paidasyn tigıze almasa zalaly timesın. Onan soŋ qatty tapsyratyn närsesı – adaldyq. «Adal bolyŋdar. Adaldyŋ arqany ūzyn. Bıreudı ötkelge salyp ötuden saq bolyŋdar. Eger būny ıstemeseŋder yrza emespın. Adam balasyn ūltqa, ruǧa böluden saqtan. Alalai körmeŋder» deitın» dep jazady. Būnyŋ bärı Abai ülgısı edı.
«Bıreudı ötkelge salyp ötuden saq bolyŋdar» degen sözden artyq qandai ösiet kerek.
Abaidyŋ janynda jatqan ınısı Ospan turaly da aŋyz köp. El ışınde aitylatyn «Qūdaidan sūraǧanşa Ospannan sūra» degen söz qanşalyqty Jaratqanǧa tıl tigıze qoiaiyn dep aityldy deisıŋ. Sonyŋ bärı Ospannyŋ jomarttyǧyn sipattau üşın aitylǧan qate söz da. Köŋılı tüsken adamǧa köl bolatyn Ospannyŋ baluandyǧy turaly da az aitylmaidy. Ospan kötergen qara tas älı bar eken. Ony qazır adam köteruı mümkın emes.
Abai men Ospannyŋ kesenesımen qatar tūrǧan aq kümbezdıŋ ışınde Şäkärım qajy men ūly Ahat jatyr. Şäkärımdı atqan Qarasartov emes, Halidov ekenı de sol kezde aityldy. Onyŋ özı tarihy ūzaq äŋgıme. Äiteuır qajy atylǧanda bır kün süiegı dalada jatqan eken. Baryp, süiegın aluǧa eşkımnıŋ batyly jetpeptı. Jaqyndasa boldy, «halyq jauy» degen at bırge jabysady. Bärınıŋ qoryqqany sol. Sol ürei qazır basyldy ma eken…
Ahat Şäkärımūly da türmede ūzaq jatqan adam. Äkesınıŋ mūrasyn zertteuge köp eŋbek sıŋırgen perzent äke qūşaǧynda jatyr. Küllı Qūnanbai äuletınıŋ bız barǧan soŋǧy ziraty osy jer. Bärınıŋ atyna baǧyştalyp Qūran oqyldy…
Semeige qaityp kele jatyp, Börılıge būryldyq. Ūly Mūhaŋnyŋ kındık qany tamǧan jer. Būl jerdıŋ Börılı atanuy aty aityp tūrǧandai, it-qūs köp jüredı eken. Tarqatsaŋ būl jer de bölek hikaia…
Jidebai saparynan alǧan äserımızdıŋ qysqaşa baiany osyndai. Ertesı Semeidegı Abai muzeiın aralap, şaǧyn «Döŋgelek üstelge» qatystyq. Semeidegı Abai töŋıregın zerttep jürgen adamdardyŋ boiynan baiqaǧan qasietımız – bır-bırın onşa mensıne bermeidı eken. «Men bıletın derektı ol bılmeidı. Tıptı, Mūhaŋ jaza almai ketken derekter menıŋ kıtabymda bar. Satyp alsaŋşy» degen sözderdı şyn abaitanuşy aita ma?! Tura osy sözdı aitpaǧanda, älgı abaitanuşymyn dep özın tanystyrǧan ǧalymnyŋ kıtabyn satyp alar edım.
Jūrttyŋ bärı qūnanbaişyl, abaişyl. Estelık aituǧa beiım. Keibıreulerı Qūnanbai, Abai atyn şynymen maldanatyn siiaqty. Jönı tüzu söz aitpaidy.
Tek qūr maqtan. Keibırı rasymen bılıp, tüisınıp aitady.
Abaidyŋ dünieden qaitqanyna bır ǧasyrdan artyq uaqyt ötkende atany emes, ata ruhyn ızdep qasiettı Jidebaiǧa jol tüsıptı. Jasyratyny joq, Abai ömırın, şyǧarmaşylyǧyn jaqsy bılmesek te, aqynnyŋ ızı qalǧan belderdı, qolynyŋ taby qalǧan zattardy körıp, özımızşe äserlene aldyq. Abai muzeiıne kırgende, ışkı tolqynysymyzdy jasyra almai, «Abaidyŋ muzeiıne kelgende osylai tolqydyq. Paiǧambar ızı qalǧan dalaǧa barsaq aspanǧa ūşyp ketetın şyǧarmyz» degen oi keldı. Bız aitpasaq ta, bız tamsanbasaq ta Abai ūly. Qūnanbai äuletı ūly.
Jidebaimen qoştasarda özıŋşe Abaiǧa ūqsap ūstamdy bolǧyŋ keledı. Qaita ainalyp soǧatyn sapar tuatyn şyǧar dep Qūdaidan ümıt qylasyŋ. Syrtqasqabūlaq, Oiqūdyq! Senderdı älı körgen joqpyn…
Baǧaşar TŪRSYNBAIŪLY, Almaty–Semei–Jidebai–Börılı–Semei–Astana–Almaty,
«Qazaq ädebietı».
