Jýrnalıstik zertteýler barysynda bir baıqaǵanymyz – «otbasy máseleleri» dese bitti, kópshilik qaýymnyń oıyna áýelgi bop ene men kelin arasyndaǵy qarym-qatynas oralady eken. Bulaısha qabyldaýdyń, bálkim, ózindik sebepteri bar bolar. Degenmen ǵalamtordan bastap basqa da aqparat quraldary betinde pikirlerin bildirip jatatyn zamandastarymyz ene-kelin baılanysyndaǵy negizinen negatıvti jaıttardy tilge tıek etýge beıim turatyn bop shyqty.
Ondaı pikirlerdiń uzyn-yrǵasy úı-ishilik qazan-aıaqtyń syldyraýynan bastap, keı jaǵdaıda qart anany óz qarashańyraǵyna syıǵyzbaı, beri bolǵanda qyzdarynyń úıin panalatyp, ary ketkende qarttar úıiniń turǵynyna aınaldyryp (Alla Taǵala ondaıdyń betin qazaq topyraǵynan jyraq etkeı), bar «bılikti» qolyna alǵan kelinderdi sıpattaýmen jalǵasady. Al baz bir áńgimeler kelindi basy baıly kúńi nemese óziniń ata jaýyndaı qabyldap, balasynan ajyrastyrmaıynsha jany jaı tappaıtyn «aıdahar» eneler jaıly baıandaıdy. Statıstıkalyq derekterge súıener bolsaq, Qazaqstandaǵy árbir tórtinshi nekeniń ǵumyry uzaqqa sozylmaıdy eken. Demograftardyń aıtýynsha, sońǵy jyldary bala tárbıesine ákelerdiń aralasýy da kúrt tómendep, onyń kesirinen jarty mıllıonǵa jýyq bala jalǵyzbasty áıelderdiń tárbıesinde ósip keledi eken. Buǵan sebep bolǵan sandaǵan jaǵdaıdyń biri sol ene men kelin qarym-qatynasynan týyndaıtyn kórinedi. Demek, úı-ishilik kıkiljińniń, túptep kelgende, qoǵamdyq, ulttyq merezderge jalǵasyp jatýy zańdylyqqa aınala bastaǵandaı. Qaıtpek kerek? Jamandy «jaman» dep aıtýdan maı shyqsa, qazekem qaryn-qaryn maı jınaıtyndaı dárejege jetti emes pe?! Babam qazaqtyń «Jeti jarǵysynan» bastap, tutas ómiriniń ustynyna aınalǵan Islam sharttaryna, sharıǵı danalyqtyń tájirıbesine súıener bolsaq, ómirdiń kez kelgen salasynda úlgili isterdi keńinen jarııalaý, jaqsylyqty, ımandylyqty jaıý, ony túbegeıli turǵyda nasıhattaý arqyly jamandyqtyń, merez ataýlynyń túbirine balta shabýǵa bolady eken. Biz osy sońǵy baılamdy jón kórip otyrmyz.
Meıirimderi tutas aýyldy qamtyǵan
«Kelin» dese bitti, meniń kóz aldyma «sý surasaq, sút bergen, aıran bergen» bala kezdegi jomart jeńgelerim oralady. Ol zamanda oń jaqqa aq Shymyldyq qurylýshy edi. Sol Shymyldyq ishine enip, jańa túsken jeńgemizben tanysý degenińiz bas aınaldyratyndaı baqyt edi biz úshin. Úlbiregen kelin árqaısysymyzdyń atymyzdy surap, basymyzdan sıpap, qysyla kúlimsirep, erekshe meıirlenetin. Keıin kele sol meıirimderi ózi túsken otbasyna ǵana emes, tutas aýylymyzǵa da jetip-artylatyn edi. Óz enesin ǵana emes, aýyldaǵy úlken bitkenge tik turyp, qurmet kórsetetin. Analarymyz da jas kelinin «bireýdiń álpeshtegen balasy ǵoı, buıyrtsa, óz qyzymdaı kórermin» dep erekshe jomarttyqpen qarsy alýshy edi. Eneler:
– «Balańdy óskeninshe, al nemereńdi ólgenińshe baǵasyń» degen osy eken», – dep ázildeı júrip, negizinen, nemereler tárbıesimen aınalysýshy edi. Árıne, bala kútimine otbasynyń barlyq músheleri derlik – boıjetken qyz, erjetip qalǵan nemere, kelinder túgel úles qosatyn. Al kelinder jaǵy bolsa úı sharýasyn urshyqsha úıirýshi edi. «Kelinder» demekshi, ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldaryna deıin bir shańyraq astynda eki, keıde tipti úsh abysyn syıysyp, birge ómir súre beretin. Al ene degenińiz qurmetti bir laýazymdaı edi. Áıelder jaǵy tatý bolǵandyqtan, shańyraqta sútteı uıyǵan kelisim saltanat quryp turatyny este. Allaǵa shúkir, talaı otbasylarynda mundaı jarasym áli de jalǵasýda. Al táýelsizdigimiz arqyly qolymyz jetken ımanı tárbıe arqasynda, Islam sharttaryn basshylyqqa alǵan otbastarynda, sońǵy onjyldyqtarda ultymyzda báseń tarta jazdaǵan ene men kelin arasyndaǵy ınabatty syılastyq qaıta túlep, túbirimen jańǵyra túskendeı. Soıolog mamandardyń dálelderine qaraǵanda, naryqtyq ekonomıkanyń ómirimizge dendep enýine baılanysty, tutas qoǵam, onyń ishinde otbasy músheleri, ásirese, ene men kelin arasyndaǵy qarym-qatynastar shıelenisip ketken-mys. Bálkim, bul sózdiń, sirá, jany bar.
Biraq qaı zamanda da salıqaly ene men ıbaly kelin syılastyǵynyń kerýeni qazaq topyraǵynda úzilip kórgen emes. Oǵan kóptegen mysaldar keltirýge bolady. Uly Abaıdyń qos anasy Zere men Uljan ene-kelin qarym-qatynasyndaǵy zııaly ónegeni kórsetti emes pe! Al Muqaǵalı aqynnyń «Qosh, mahabbat» atty prozalyq jınaǵyndaǵy Tıyn enesin tóredeı kútip, ol kisiniń aıtqanyn eki etpesten atqara júrip, ınabatty kelin mineziniń órnegin salyp ketken Naǵıman apanyń ózi qazaq kelinderiniń jıyntyq beınesine aınalǵan dese bolady.
Endi bir sát bir kezderi ımandy kelin atanyp, al búginderi aramyzda júrgen aıaýly apa-ápkelerimizdi de eske túsirelikshi. Qazaq zııalylary, onyń ishinde aqyn-jazýshylar otbasylaryn aıtar bolsaq, otaǵasynyń shyǵarmashylyq izdenisterine barynsha jaǵdaı jasap qana qoımaı, olardyń áke-sheshesin de mápelep baqqan jeńgelerimiz jeterlik. Báriniń derlik túsin tústep, atyn ataý – bir maqala kóleminde múmkin emes sharýa. Degenmen birin aıta otyryp, sondaı asyl jeńgelerimizdiń bárine de megzegen syńaımen keıbirine toqtalyp ótsek. Mysaly, Juban aqynnyń shańyraǵyn ustap otyrǵan, seksenniń seńgirine shyqqan apamyz Sofııa Málikqyzy Moldaǵalıeva ózi bergen suhbattarynyń birinde syrqat enesi Zerip apany baladaı mápelep kútip, ońaıǵa soqpaǵan osynaý kelindik mindetterin bar ynta-yqylasymen atqarýyna Jubaǵańa degen mahabbaty kómekteskenin aqtaryla baıandaǵany esimizde. Eń bastysy, árıne, Juban aǵanyń ózi jyrlaǵandaı, Sofııa apaıdyń jeke adamgershilik qasıetteri bolatyn. Enesi: «Jalǵyz balamnyń bıligin saǵan ustatpaımyn» degen kezde ol bıliktiń ne ekenin anyq túsinbegenin aıta kelip, keıin túsingen kezinde: «sonyń tipti maǵan keregi de shamaly eken» degen oı aıtady Sofııa apaı. Al, shynyn aıtý kerek, kóp ene men kelin sol bılikke talas barysynda ketisip tynady emes pe! Osylaısha parasatty úlken kisilerdiń estelikterine den qoısańyz, talaı saýalǵa jaýap óz-ózinen tabyla ketetindeı.
Kelesi keıipkerimiz – Baqyt jeńgeı Maǵaýına. Bir emes, aǵaıyndy eki-úsh qarııanyń ortasynda tel ósken Muhtar aǵa óz áke-sheshesine aǵa-jeńgesi ispetti qarap, ol kisilerdi «moıyndamaǵan» eken. Sondaı «moıyndamaýlar» tusynda Baqyt jeńgeı eki arada «elshilik» qyzmet atqaryp, erke uldyń, bálkim, yńǵaısyzdanyp jetkize almaǵan jan jylýyn da qosa kórsetpekke báıek bop baǵatyn bolǵan. Baqyt jeńgeı ol kisilerge óziniń týǵan kelin ekendigin bar yqylas-bolmysymen dáleldemekke umtylyp, qas-qabaqtaryna qaraýmen bolǵan kórinedi. Qolynan kelgeninshe alty perzentin de ata-ájesine tán etip ósirip, aralaryna altyn arqaý bola bilgen desedi jaqyn aralasqandar. Soǵystan keıingi stalındik repressııa qyspaǵynyń «dámin» ábden tatqan atasyn da, tirshilik taýqymetinen syrqat halge jetken enesin de baǵyp-qaǵyp, ol kisilerdi úlken saparlaryna óz qolymen arýlap, attandyrǵan kórinedi. Syrt kózge qalypty bop kórinetin osy bir iste qanshama qazaqy keńdik jatyr deseńizshi.
Taǵy bir kelin jaıly sóz qozǵaǵandy jón kórip otyrmyz. Ózin jaqsy biletin aınalasyna ıbaly kelin, jaıly ene retinde tanylǵan Kúlásh apaı Syǵaevanyń minez bolmysy da ene men kelin arasynda problemalary bar otbasylaryna úlgi etip usynarlyqtaı dárejede.
Jalǵyz uldyń sońynan sonaý Kentaýdan kóship kelgen ata-ene ǵana emes, ol kisilerge «sálem bere» kelgishteıtin aýyldastaryn da qosa kútip, úlkenderdiń de, kúıeýdiń de, uldarynyń da, «qudaıy» qonaqtardyń da, qysqasy, bes bólmeli páter tola jandardyń báriniń babyn taba bilgen Kúlásh apaı ata-enesine týǵan qyzdaryndaı bolyp ketken eken. Baýyr, dos-jarandaryn qabaǵymen yqtyryp úırengen adýyn minez ıesi Tórebaı aqsaqal da, ol kisige tarta týǵan perzenti – jazýshy, ónertanýshy Áshaǵań Syǵaı da aıtqan betterinen qaıtpaıtyn syńaılaryna basqan sátterinde olardyń bolmystaryna tótep berý edáýir syn bolǵan desedi. Sondaı sátterde Aqqyz ene shaly men balasynyń osynaý asaýlyqtaryna narazylyǵyn bildire: «Kúlásh qaıda bolsa, men sondamyn. Kelinimmen birgemin. Senderdiń minezderińe bolaıyn», – dep Kúlásh apaıdy «odaqtastyqqa» shaqyrady eken. Osylaısha kelinin jalǵyz ulynan da artyq jaqsy kórý degen, bizdiń oıymyzsha, ene bolmysynda óz-ózinen paıda bola qalǵan sezim emestigi aıqyn. Kúlásh kelinniń kúnine 5-6 saǵat qana kóz shyrymyn alyp, tik turyp qyzmet etýiniń óteýi edi bul. Osy áńgime esime túsken saıyn kóńilim birtúrli ýyljyp, kózime únemi jas úıiriledi.
Ótken ǵasyrdyń 60-80-jyldary úıdegi úlkenderge osylaısha ıilip qyzmet etken, joǵaryda atalǵan kelinder legi «mogıkannyń sońǵy tuıaqtary» emestigine senimdimiz. Arakidik bolsa da ondaı jandar qazir de kezdesedi. Ásirese, «tutas ómirdiń máni Allamen aradaǵy baılanysty meılinshe durystaý» dep uǵyp, ata-ene, qaıyn jurtpen, jalpy týǵan-týys, jekjat-jurattarmen baılanysyn ımandylyq arnasynda ustaýǵa tyrysatyn kelinder arasynda…
Jaqsy ene anańdaı…
«Otbasy» dep atalatyn kishigirim memlekettiń árbir «turǵynynyń» jaı-kúıin kúıttegen Islam álemi ene men kelin arasyndaǵy qarym-qatynasty da nazardan tys qaldyrmaǵan ǵoı. Shyntýaıtyna kelgende, otbasyndaǵy barlyq ahýal otaǵasy men otanasynyń bir-birine degen syılastyǵyna tikeleı baılanysty ekeni daýsyz. Sebebi sol qos keıipkerdiń úı-ishindegi óz rólderi men mindetterin, bir-biriniń aldyndaǵy quqyqtaryn qanshalyqty jete túsinip, solardy Alla razysy úshin qaı dárejede oryndaı alýlarynan tutas otbasyndaǵy ahýal qalyptasady. Shańyraqtyń basqa da múshelerimen olardyń qarym-qatynasy, syılastyǵy týyndap jatady. Oıymyz dáleldi bolýy úshin asa máshhúr shynaıy hadısti mysalǵa keltire ketsek. Ál-Buharı men Múslimnen jetken sahıh hadıste bylaı delinedi. Bir joly bir kisi kelip: «O, Allanyń elshisi! Adamdar arasynda meniń syıyma aıryqsha laıyq kim?» dep suraǵan eken. Sonda Paıǵambarymyz salla Allahý áleıhı ýássalam: «Seniń anań», – dep jaýap beredi. Álgi adam: «Sodan keıin kim?» deıdi suraǵyn jalǵastyryp: «Seniń anań», – deıdi Muhammed (s.a.s.). Álgi adam: «Al sodan keıin kim?» dep taǵy qaıtalaı suraǵanda: «Seniń anań», – dep jaýap bergen eken Rasýlalla (s.a.s.) úshinshi márte. «Sodan keıin she?» dep qaıtalaı suraǵanda: «Seniń ákeń» degen eken Alla elshisi (s.a.s.). Demek, Jaratýshy Iemizdiń belgileýi boıynsha, kez kelgen pende úshin anasynyń haqy aıryqsha joǵary! Ásirese, sol shańyraqtyń otaǵasy bolyp otyrǵan onyń uly úshin. Mundaı jaǵdaıda, ıaǵnı Allanyń rızalyǵyn izdep ómir súrmekke umtylǵan shynaıy ımandy áıel nekeli jaryn qadirlep, qurmet tutady. Sondyqtan kúıeýiniń moınyndaǵy eń basty osynaý mindetin, ıaǵnı onyń óz anasyn meılinshe razy etýi tıis mindetin meılinshe múltiksiz atqarýyna óz úlesin de qospaqqa kelin baryn salady. Iaǵnı jaqsy jar, ımandy kelin enesin óz anasyndaı qurmetteýge, bar jaǵdaıyn jasaýǵa tyryspaq. Sebebi jannattan úmitker árbir kelin onyń bir kilti enesimen qarym-qatynasynda jatqanyn tereń sezinedi.
Asa Qamqor, erekshe Meıirimdi Jaratýshymyz «Luqman» súresiniń 14-aıatynda: «Maǵan jáne ata-anańa alǵys aıt. Qaıtyp keler jeriń – meniń aldym», – deıdi.
Bárin Bilýshi Alla Taǵala atalǵan aıatta: «Syılaýǵa, alǵysqa laıyq» dep Ózinen keıingi orynǵa ata-anany qoıyp otyr. Adamzatty jaratyp, otbasyn quryp, onyń múshelerine ózara syılasý tetikterin kórsetken Alla, rasynda da, sıynýǵa laıyq jalǵyz Qudiret qoı! Osynyń ózi adamzat tabıǵatyna, onyń qos dúnıesine Jaratýshynyń jasap otyrǵan sheksiz qamqorlyǵy, danalyǵy ekeni sózsiz.
Endi máseleniń ekinshi jaǵyna toqtalsaq: Eger ene mindet ataýlynyń bárin ózinen ysyryp, kelininiń ǵana moınyna ilip qoıǵan bolsa, onda 14 ǵasyrdan asa ýaqyttan beri jer betinde ımandy kelisim men tatýlyqtyń saltanat qurýyn qamtamasyz etip kele jatqan Sharıǵat zańdarynyń ene tarapynan oryndalýy kemshin tartar edi ǵoı! Demek, otbasy yntymaǵyna salıqaly eneniń de qosar úlesi, arqalar júgi qomaqty. Bir Jaratýshynyń ámirlerinen qaımyǵyp, ózine júktelgen amanattardy oılaǵan ene óz kelinine perzentindeı qarap, oǵan ózi jınaqtaǵan ómir tájirıbelerin udaıy úıretýge tyrysatyny ımandylyq uıyǵan ortalardaǵy sandaǵan mysaldar arqyly belgili bop otyr. Sebebi aq bosaǵasyn adal nıetpen attaǵan kelinine kelsap sııaqty qaramaı, oǵan týǵan perzentindeı meıirimin salý – ene úshin Alla tarapynan júktelgen úlken mindet, Qııamet kúninde suralatyn amanat. Al jas kelinge úı sharýasyn júrgizýde oryndy talap qoıyp, onyń jalqaýlyq qamytyn abaısyzda kıip almaýyn qadaǵalaı bilýi – ene úshin kelesi mindet. Eneniń bar bilgenin, ómirden túıgenin kelinine jalyqpastan úıretýi de – urpaqtar arasyndaǵy sabaqtastyqqa aparatyn izgi áreket. Dál qazir sizdiń kóz aldyńyzda otyrǵan ene degenińiz – keshegi kelin. Al búgingi kelin – erteńgi ene emes pe!? Tepe-teńdik zańdylyǵy keremet úılesimin tapqan osynaý ásem Jaratylystyń ene men kelin de – bir bólshegi. Olardyń arasyndaǵy «syılastyq» dep atalatyn qarym-qatynas álemi quny túkke turmaıtyn «pendeshilik» degen azǵyryndynyń qurbany bop ketse ókinishti-aq. Munyń ózi sol Jaratylys dúnıesine jasalǵan qııanat bolar edi. Bizdiń uly analarymyz osyny tereń túsingendikten de birin-biri qonaǵyndaı syılaǵan. Laıym, sol qazaqy bolmys jalǵasa túskeı!
Nurlytaı ÚRKIMBAI, «Ana tili».
