Ekonomıst sarapshylar boljam jasap otyrǵandaı, álemdik naryqta munaıdyń baǵasy endi burynǵydaı bola qoıýýy ekitalaı.
Búginde AQSh taqtatas munaıyn kóptep shyǵaryp byltyrǵy jyly munaı óndirý kólemin táýligine 11 mln barrelge jetkizgen. Al buǵan Saýd Arabııasynyń táýligine óndiretin 9,45 mln barrel munaıyn qossaq naryqta, munaı kóleminiń onsyzda kóp ekenin baǵamdaımyz. Mamandar OPEK qansha shekteý engizip otyrǵanmen, keleshekte osylaısha shıki munaı óndirý kóleminiń arta beretinin alǵa tartty. Osy jaıttarǵa qarap «munaı qundy energııa kózi retinde óz suranysyn joǵaltady» deıdi sarapshylar.
Budan soń qazir nanotehnologııanyń damyǵan zamany. Munaıdyń ornyn almastyratyn zattar da kóbeıdi. Qazir damyǵan álem elderiniń basym bóligi kómir men aǵashty hımııalyq sıntezdeýden ótkizip munaı jasaýdy oılastyryp otyr. Tipti osylaı jumys jasap otyrǵan elder de bar. Demek keleshekte munaı baǵamynyń tómendeýine negiz bar. Sondyqtan bir ǵana munaıǵa baılanǵan ekonomıka qurýdyń durys emestigine endigi kózimiz jetkizdik. Demek, biz úshin qazirde mańyzdysy ınnovaııaǵa bet burý. Otandyq ónim óndirý salasyna den qoıý. Qazaqstannyń ózin-ózi qamtıtyn deńgeıin arttý mańyzdy bolmaq.
Jalpy, mamandardyń baıyptaýynsha, bolashaqta AQSh, Qytaı tárizdi alpaýyt elderdiń ózi munaı baǵasyn túsirýge yqylasty bolady. Sebebi, ǵylymy damyǵan elderdiń deni munaıdan kúndelikti tutynatyn zattardyń barlyǵyn alyp jatyr. Kıim-keshekten bastap, kir jýatyn sabyn, jazatyn ústelimiz, qoldanatyn qalamsabymyzǵa deıin birqatar elder munaıdy hımııalyq sıntezdeý arqyly alady. «Jasandy talshyqtar túgeldeı derlik munaıdan alynatyndyqtan keleshekte shıki munaıy ótimdi bolýy úshin Qytaı men AQSh-tyń ózi munaı baǵasyn túsirýge baryn salady» dedi mamandar.
Sondyqtan mamandar aldaǵy ýaqytta eldegi agro-saıasatty naqtylaý qajettigin alǵa tartady. Olardyń aıtýynsha, biz úshin qazir agro-sektordy básekege qabiletti etý óte mańyzdy.
«Bolashaqta bizdegi halyqty aýyl asyraıtyn bolady. Biz 1998 jyldary jekeshelendirý kezinde muny tolyq uǵyna almadyq. Sol kezde sharýanyń qolyna jeke-jeke mal berdik te «óz kúnińdi óziń kór» dedik. Al sol kezden bastap aýyldyń bıznesti órkendetý qabiletin arttyrǵanymyzda qazirgideı abdyrap qalmaıtyn edik. Aýyldyq jerlerde shaǵyn klasterler jasaqtaý, sol klasterler arqyly daıyn ónim óndirýge deıin qol jetkizý bizdi der kezinde qyzyqtyrmady. Alǵash jekeshelendirý tusynda sharýanyń qolyna mal berip turyp, «erteń sen osy maldy etke ótkizesiń, sol arqyly eldegi et kombınattaryn etpen qamtamasyz etesiń, olar ónim shyǵarady» dep baǵyttaǵanda qazir jaǵdaıymyz anaǵurlym jaqsy bolar edi. Ras, elde aýyl sharýashylyǵyn qoldaý maqsatynda birqatar kompanııalar, holdıgter quryldy. Biraq olardyń barlyǵy daıyn ónimge deıin eń sońǵy daıyn ónim óndirýge deıin jumys istemedi. Aýyldarǵa arzan nesıe júıesin apara almadyq. Aýylǵa salalyq bankter barmady. Endigi kezekte osy jaıttardy sheshpesek, tek astyqty eksporttaýdan utpaıtynymyz belgili. Sondyqtan bolashaqta daǵdarystan utyp shyqqymyz kelse agrosaıasatty júıeli, saýatty etý kerek»,-deıdi ekonomıst-ǵalym Ǵalıjan Mádıev.
Bul rette maman «biz bolashaqta shetelge shıkizat emes, taýar shyǵarýymyz kerek. Tym bolmasa jartylaı daıyn ónim, mysaly un, eń durysy nan ónimderi, makaron taǵy basqa ónimer. Shıkizatqa baılanǵan memlekettiń keleshegi bulyńǵyr. Ulttyq ekonomıkany nyǵaıtatyn tek óndiris, ónim shyǵarý. Alypsatarlyq ekonomıka ár ýaqytta ımporttalǵan taýarǵa táýeldi bolmaq. Al ımportqa júginý, ımporttyń tasqynyn kóbeıtý bul ekonomıkanyń áleýetin kóteretin jol emes. Sondyqtan biz úshin bolashaqta otandyq daıyn ónim óndirýdi arttyrý, onyń ishinde aýyl sharýashylyǵy salasyn damytýǵa basymdyq berý mańyzdy bolmaq» dep otyr.
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly
.
