Tabıǵattyń árbir jaratylysyna jete mán berip, óz ómirimen sheber úılestire bilgen dana halqymyz tórt túliktiń de babyn jetik bilgen ǵoı. Kúndelikti turmys-tirshiliginiń qajetine jaratyp qana qoımaı, tórt túliktiń árqaısysyn baptap kútýdiń de negizderin qalyptastyrǵan. Bul búgingi zerdemen qaraıtyn bolsaq, tom-tom ǵylymı eńbekter jazýǵa bolatyn bilim kózderi. Kóshpeli ǵumyr salttyń ózindik dástúrleri tórt túliktiń tól ataýlarynyń da molynan jasalýyna negiz bolǵany sózsiz. Árbir ataýdyń belgili bir máni men maǵynasy bar. Olaı bolsa, sol ataýlardy tereń bilý arqyly biz qazaqtyń sharýashylyq ómirine, mal ustaý kásibine de qanyq bola túsemiz.
Túıege baılanysty tól ataýlardy tarqatýdy jalǵastyraıyq.
Túıe – dala janýary. Onyń jaratylysy, bitim-bolmysy ózge túlikterden bólek, erekshe. Boıy, salmaǵy, dene turqy, qorektenýi, tirshilikke beıimdiligi, shydamdylyǵy, t.b. qasıetteri túıeniń erekshelikterin kórsetip turady. Osyndaı jaratylys erekshelikterine saı paıda bolǵan ataýlardan biz túıelerdiń daralyǵyn tanı túsemiz. Máselen, túıege baılanysty ataýlardyń ishinde alasha, kómpek, ala kópek, kóıin bota, týmysh, narmaıa, qylmyq, astaýbas, kez órkesh, kezpar jáne t.b. ataýlar kezigedi. Osynyń ishinde alasha men kómpekke keletin bolsaq, alasha dep – asyl tuqymdy túıe men nashar jaby túıeden shyqqan tuqymdy aıtamyz. Buǵan oraı «Alasha tuqymyn tanytpas, júk tasyp kóshse jarytpas» degen maqal paıda bolǵan. Kómpek dep túıeniń kóbeńi aıtylsa, shaqa nar býra dep azǵyndaǵan narlardyń, kúsh-qýaty jaǵynan ortaǵa tuqymdyq býdanynyń ekinshi urpaǵy aıtylady.
Túıe jylqy sııaqty tuqymdarynyń asyldyǵyna qaraı bólinedi. Máselen, asyl tuqymdy arýananyń eń táýiri, súttisi bolady. Muny halqymyz ala kópek dep ataǵan. Al arýanalardyń ishinde kóp botalaǵandaryn keıýana dep ataǵan. Bul ataýlar arýanalardyń sıpaty men ereksheligine baılanysty qoıylǵany belgili. Túıelerdiń ishinde baqyraýyq túıeler de kezdesedi. Baqyraýyq túıe qýsaǵan túıe dep atalady.
Joǵaryda keltirilgen árbir ataýlardan túıelerdiń túr-sıpaty ǵana emes, olardyń jasyn, minezin, tuqymynyń asyldyǵyn, t.b. erekshelikterin tanyp-bilýge bolady. Buǵan qaraǵanda túıege baılanysty qoıylǵan árbir ataýlar túıetaný ilimi jolyndaǵy ózindik kilt ispetti. Sol úshin de árbir ataýdyń ózindik mánin, etımologııasyn, leksıkalyq birligin júıelep, zertteı túsý qajettiligi de týyndaıdy. Sebebi bul ataýlar kúndelikti tirshilik úshin qajet bolyp qoıylǵandyqtan, olardyń jeke-dara mándilik qasıetteri kúshti.
Bota sózimen baılanysty qoıylǵan ataýlardyń ishinde ózgelerden bólek qospaq bota, torym, narbota, kóıin bota, bódene bota degen ataýlar kezdesedi. Endi osylarǵa jeke-jeke toqtalatyn bolsaq, bulardyń máni mynada. Qospaq bota dep ingen men birtýardyń býrasynan týǵan bota aıtylsa, býra men arýanadan týǵan bota torym, narbota dep atalady. Bul rette kóıin bota dep – úlek pen kerderi maıadan týǵan sıdań aıaq, tyqyr júndi botany ataıdy, al azǵan býdandardan týǵan bota – bódene bota dep atalady. Osy oraıda «kóıin» sózimen baılanysty túıeniń jeke ataýy da kezdesedi. Máselen, kóıin dep – aldy alasa, arty bıik, aıaǵy jińishke, basy úlken, moıny uzyn, tutas órkesh, bıiktigi taılaqtaı ǵana nar býdandarynyń birin ataıdy.
Mal sharýashylyǵyna etene bolǵan qazaq halqynyń túıe túligine baılanysty bergen ataýlarynyń moldyǵyna qarap, túıelerdiń dalanyń kóshpeli saltynda qanshalyqty joǵary orynǵa ıe ekenin aıqyn ańǵarýǵa bolady. Túıeniń árbir ereksheligine baılanysty ataý-sózder týdyrý tilimizdiń baılyǵyn, ulan-ǵaıyr múmkindigin pash etip turǵany sózsiz. Ózge jurttardyń tildik qorynda túıege baılanysty munshalyqty kóp ataýdyń kezdesýi neǵaıbyl. Osyǵan qarap, túıeniń sharýashylyq negizderin jetik bilgen dana halqymyzdyń ómirlik saltyna qaıran qalmasqa bolmaıdy. Árbir ýaqyt, kezeń, tipti mezgil zamana kóshimen ilesip damysa da, ýaqyt óte kele sharýashylyqtardyń keıbir túrleri men kásip mashyqtary da umytyla bastaıtyndaı áser qaldyrady. HHI ǵasyrdyń tehnologııalyq dáýiri bastalysymen dalalyq bolmystan qalalyq bolmysqa aýysa bastaǵan el retinde tabıǵattyń zańdylyqtaryn, mal sharýashylyǵynyń túrlerin, ózimizdiń baıyrǵy ata kásibimiz bolyp tabylatyn kásip salttaryn birte-birte umyta bastaǵanymyz da ras. Bul tarıhı jadymyzdyń ózgeriske ushyraǵanyn baıqatady. Búgin túıe sharýashylyqtaryn damytyp, jolǵa qoımasaq, zeıin-zerdemizdegi túıe týraly ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan ǵylymı, tanymdyq aqparatymyzdy joıyp alýymyz ábden múmkin. Onymen birge qanshama ataý sózder de umytylyp, tilimizdiń shuraıly baılyǵyna edáýir nuqsan kelýi ǵajap emes.
Túıege baılanysty ataý sózderdi ári qaraı jalǵastyratyn bolsaq, endigi kezekte narmaıa, týmysh, astaýbas, qara nar, qylmyq, lákir, keznar, myrzaqospaq, jampoz jáne t.b. túrlerine toqtalaıyq.
Narmaıa dep birtýmanyń urǵashysy aıtylady. Al týmysh – nar men aıyrdyń býdany. Birtýmalardyń ishinde súıegi iri erkek narlary kezdesedi. Olar – astaýbas dep atalǵan. Gazetimizdiń aldyńǵy sandarynda jazǵanymyzdaı, «qara» sózi tózimdiliktiń, kúshtiliktiń belgisi retinde qoldanylady. Máselen, qara nar ataýyna keletin bolsaq, qara nar dep bir týmanyń asa tózimdi myqty túri aıtylady. Bul oraıda moıny uzyn, júni tyqyrlaý, súti mol narmaıanyń bir túri qylmyq dep atalǵan.
Bul keltirilip otyrǵan ataýlardan beınelilik sıpattyń basym ekenin baıqaýymyzǵa bolady. Halqymyzdyń sóz arqyly belgili bir nárseni sýrettep, beıneleý sheberligi osyndaıda aıqyn kórinedi. Sondyqtan túıege baılanysty ataýlardyń ishinde jaratylys sıpatyna qatysty berilgen ataýlarmen birge beınelilik mándegi sózder molynan ushyrasady. Olardyń birqatary túıeniń syrtqy kelbetine baılanysty qoıylǵan bolsa, birqatary tabıǵattyń ózge de qubylystaryna uqsastyra qoıylǵanyn ańǵarýǵa bolady. Demek, tilimizdiń ulttyq júıesinen alyp qoldanylǵan ataý sózderdiń árqaısysynan qoldanylý turǵysynan alǵanda tyń jańalyqtardy ushyrastyrýǵa bolady. Bul ana tilimizdiń zor múmkindikterin kórsetedi.
Túıege baılanysty ataýlardyń ishinde kezigetin lákir, kez órkesh, kezpar, keznar, myrzaqospaqqa keletin bolsaq, lákir dep – taza qandy býra men arýanadan týǵan urpaq aıtylady. Al býra men arýanadan týǵan nardyń asyl tuqymy – kez órkesh dep atalady. Bul oraıda úlek pen narmaıadan týǵan býdan kezpar dep atalsa, myrzaqospaq dep – balqospaq ingenine býra shógerýden alynǵan úshinshi urpaq aıtylady. Kezparmen úndes keletin keznar ataýy – myrzaqospaq pen nar úlekten týǵan erkek túıege qoıylǵan. Al jampoz ataýy nar túıe men aıyr túıeniń arasynan aıyr bolyp týǵan asyl tuqymdy bildiredi. Osy rette myrzaqospaqtyń jýas, qara jumysqa tózimdi aıyr órkeshtisin de jampoz dep ataıdy. Qazaq tilinde jampoz sózi keń taraǵan. Máselen, «jigittiń jampozy» dep myqty, bitim-bolmysy dara jigitterdi ataǵan. Bir qyzyǵy adamnyń myqtylyǵyn, kúshtiligin beıneleýde túıe ataýlarynan alynǵan sózder az emes. Sonymen qatar adam balasynyń súıkimdiligin beıneleıtin sózderdiń keń taraǵan túri ol «bota» sózimen baılanysty uǵymdar. Bul sózderdiń barlyǵy aýyzsha jáne jazbasha ádebıette, óleń-jyrlarda, án-áýenderimizde kóp kezdesedi.
Tustúıe, jóneknar, kúrtpan, jón (jóń), jónbaı, kerderi (kerdary), qylaǵaı, oqbaq nar, qylqı, jarbaı, qısyqtós, qyrysty, kórt, kúrtnar, oqpaq, shı arqa túıe jáne t.b. ataý sózderge keletin bolsaq, olardyń árqaısysy túıelerdiń jaratylysyn, týǵan ýaqytyn, jas-shamasyn, kúshti-álsizdigin, tuqym asyldyǵyn, ómirge beıimdelgishtigin, dene bitimin jáne t.b. erekshelikterin bildiredi. Máselen, tustúıe dep eki taz jampozdyń urpaǵy aıtylsa, jóneknar dep bekpatsha (qulpatsha) býrasynyń arýanaǵa nemese jampozǵa shógýinen paıda bolǵan tuqymdy aıtatyn bolǵan. Bul oraıda aıyr ingen men nar býradan týǵan qospaq býra kúrtpan dep atalǵan. Al jón (jóń), jónbaı dep myrzaqospaqtan qoıylǵan býra aıtylady.
Kerderi (kerdary) – birtýma narmaıa men jóńniń býdany bolsa, qylaǵaı – birtýma narmaıaǵa lók shógip, ıakı arýanaǵa jóń shógip týǵan álsiz, baqyraýyq tuqym. Oqbaq nar – qyrysty qosbaq pen qylaǵaı nardyń býrasyn shaǵylystyrýdan týǵan túıe bolsa, qylqı – enesi jampoz maıa, atasy taza úlek, jalǵyz órkesh býdannyń tórtinshi urpaǵy.
Daıyndaǵan
D.Tólebaev, «Ana tili»
(Materıaldy daıyndaý barysynda
«Qazaq ádebı tiliniń sózdigi»,
«Sóz – sandyq» kitaptary
paıdalanyldy)
